Đề tài Một số giải pháp hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ đối với nghiệp vụ tín dụng trong các ngân hàng thương mại Việt Nam

1 MUÏC LUÏC Trang phuï bìa Trang Lôøi cam ñoan ....................................................................................................... i Muïc luïc ................................................................................................................ ii Danh muïc caùc kyù hieäu, caùc chöõ vieát taét ............................................................ vi Danh muïc caùc baûng ............................................................................................. vii Danh muïc caùc hình veõ, ñoà thò ............................................................................. vii Danh muïc caùc phuï luïc ........................................................................................ viii MÔÛ ÑAÀU Chöông 1: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CHUNG VEÀ HEÄ THOÁNG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ TRONG NGAÂN HAØNG THÖÔNG MAÏI VAØ KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG NGAÂN HAØNG............. 1 1.1 TOÅNG QUAN VEÀ KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ TRONG CAÙC NGAÂN HAØNG ...... 1 1.1.1 Lòch söû phaùt trieån cuûa heä thoáng lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä trong ngaân haøng: ........................................................................................................... 1 1.1.1.1 Lòch söû phaùt trieån cuûa heä thoáng lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä noùi chung:......................................................................................... 1 1.1.1.2 Söï hình thaønh heä thoáng lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä cuûa ngaân haøng thöông maïi:.............................................................................. 5 1.1.2 Heä thoáng lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng theo Baùo caùo Basle: .................................................................................................................... 9 1.1.2.1. Muïc tieâu vaø vai troø cuûa caùc nguyeân taéc kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng: ........................................................................................... 9 1.1.2.2. Caùc nguyeân taéc cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng:............ 9 1.1.3 Thöïc tieãn vaän duïng Baùo caùo Basle taïi caùc quoác gia treân theá giôùi: ... 12 1.2 KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG NGAÂN HAØNG:. 14 1.2.1 Tín duïng vaø vai troø cuûa nghieäp vuï tín duïng trong ngaân haøng thöông maïi: ............................................................................................................. 15 2 1.2.1.1. Khaùi nieäm tín duïng vaø caùc loaïi hình nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng:................................................................................................. 15 1.2.1.2. Vai troø cuûa nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng: ....................... 15 1.2.2 Ruûi ro tín duïng: ................................................................................. 16 1.2.2.1. Ruûi ro tín duïng:.................................................................... 16 1.2.2.2. Caùc nguyeân nhaân daãn ñeán ruûi ro tín duïng:......................... 16 1.2.3 Kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng vaø quaûn lyù ruûi ro tín duïng: .................................................................................................. 18 1.2.3.1. Thieát laäp quy trình tín duïng chaët cheõ: ................................. 19 1.2.3.2. Thieát keá heä thoáng kieåm soaùt noäi boä tín duïng vaø heä thoáng quaûn lyù ruûi ro tín duïng hieäu quaû: .............................................................. 21 Chöông 2: THÖÏC TRAÏNG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG TRONG CAÙC NGAÂN HAØNG THÖÔNG MAÏI VIEÄT NAM.............................................................. 27 2.1 SÖÏ PHAÙT TRIEÅN VAØ ÑAËC ÑIEÅM CUÛA NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG NGAÂN HAØNG TAÏI VIEÄT NAM:....................................................................................... 27 2.1.1 Söï phaùt trieån cuûa heä thoáng ngaân haøng thöông maïi vaø hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng taïi Vieät Nam: ................................................................... 27 2.1.2 Ñaëc ñieåm cuûa nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng taïi Vieät Nam:............. 30 2.2 THÖÏC TRAÏNG HEÄ THOÁNG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG TRONG CAÙC NGAÂN HAØNG VIEÄT NAM:....................................... 31 2.2.1 Muïc ñích vaø phöông phaùp khaûo saùt: .................................................. 31 2.2.1.1 Muïc ñích khaûo saùt: ............................................................... 31 2.2.1.2 Phöông phaùp khaûo saùt: ......................................................... 32 2.2.2 Nhaän daïng vaø phaân tích caùc nguyeân nhaân daãn ñeán ruûi ro tín duïng taïi caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam: ........................................................ 33 2.2.2.1 Nhaän daïng caùc nguyeân nhaân:............................................... 33 2.2.2.2 Phaân tích caùc nguyeân nhaân: ................................................ 38 2.2.3 Nhöõng öu ñieåm vaø toàn taïi cuûa kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng trong caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam hieän nay:....................... 43 3 2.2.3.1 Veà moâi tröôøng kieåm soaùt: .................................................... 43 2.2.3.2 Phaân tích vaø ñaùnh giaù ruûi ro: ............................................... 45 2.2.3.3 Caùc hoaït ñoäng kieåm soaùt:.................................................... 46 2.2.3 4 Thoâng tin vaø truyeàn thoâng:.................................................. 48 2.2.3.5 Hoaït ñoäng giaùm saùt: ............................................................ 49 2.2.4 Ñaùnh giaù caùc toàn taïi cuûa KSNB ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng taïi caùc NHTM ôû Vieät Nam:.................................................................................... 52 2.2.4.1 Baøi hoïc kinh nghieäm töø caùc vuï aùn tín duïng lôùn: .................. 52 2.2.4.2 Ñaùnh giaù cuûa caùc kieåm toaùn vieân ñoäc laäp: .......................... 54 2.2.4.3 Nhaän xeùt veà caùc toàn taïi hieän höõu:....................................... 55 Chöông 3: MOÄT SOÁ GIAÛI PHAÙP HOAØN THIEÄN HEÄ THOÁNG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG TRONG CAÙC NGAÂN HAØNG THÖÔNG MAÏI VIEÄT NAM ............................................. 57 3.1 PHÖÔNG HÖÔÙNG:......................................................................................... 57 3.2 MOÄT SOÁ GIAÛI PHAÙP HOAØN THIEÄN HEÄ THOÁNG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG TRONG CAÙC NGAÂN HAØNG THÖÔNG MAÏI VIEÄT NAM: ..................................................................................................................... 59 3.2.1 Veà phía Nhaø Nöôùc: ............................................................................ 59 3.2.1.1. Hoaøn thieän moâi tröôøng phaùp lyù cho hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng:................................................................................................. 59 3.2.1.2. Naâng cao vai troø giaùm saùt, ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng vaø caùc ruûi ro ngaân haøng cuûa boä maùy thanh tra thuoäc Ngaân haøng Nhaø nöôùc: ...................................................................... 60 3.2.1.3. Taïo laäp caùc keânh thoâng tin ñaùng tin caäy cho caùc ngaân haøng vaø doanh nghieäp:................................................................................... 61 3.2.2 Veà phía caùc Ngaân haøng thöông maïi: ................................................. 61 3.2.2.1. Caùc giaûi phaùp hoaøn thieän moâi tröôøng kieåm soaùt:................ 61 3.2.2.2. Caùc giaûi phaùp naâng cao tính höõu hieäu cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong vieäc ngaên ngöøa, kieåm soaùt vaø quaûn lyù ruûi ro tín duïng: .......................................................................................................... 63 4 3.2.2.3. Caùc giaûi phaùp ñeå thöïc hieän quy trình kieåm soaùt tín duïng chaët cheõ nhöng vaãn ñaûm baûo yeáu toá veà chaát löôïng phuïc vuï khaùch haøng: .......................................................................................................... 76 3.2.2.4. Caùc giaûi phaùp naâng cao chaát löôïng heä thoáng baùo caùo tín duïng vaø hieäu quaû phaân tích hoaït ñoäng tín duïng: ...................................... 76 3.2.2.5. Caùc giaûi phaùp quaûn lyù coù hieäu quaû vieäc xöû lyù cuûa caùc khoaûn nôï xaáu:.............................................................................................. 78 3.2.2.6. Caùc giaûi phaùp naâng cao hieäu quaû cuûa hoaït ñoäng kieåm tra ñònh kyø ñoái vôùi hoaït ñoäng tín duïng: ......................................................... 78 3.2.2.7. Caùc giaûi phaùp naâng cao tính hieäu quaû cuûa heä thoáng trao ñoåi thoâng tin trong ngaân haøng: ............................................................... 83 3.3.3 Ñaùnh giaù söï phuø hôïp cuûa caùc giaûi phaùp vôùi caùc tieâu chuaån cuûa COSO vaø Basle veà kieåm soaùt noäi boä vaø quaûn lyù ruûi ro tín duïng: .......................... 84 KEÁT LUAÄN TAØI LIEÄU THAM KHAÛO PHUÏ LUÏC 5 MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do nghieân cöùu ñeà taøi: Ngaân haøng thöông maïi (NHTM) laø moät doanh nghieäp ñaëc bieät, laø trung gian taøi chính cuûa neàn kinh teá. Noù thöïc hieän huy ñoäng caùc nguoàn voán trong neàn kinh teá vaø söû duïng caùc nguoàn voán huy ñoäng naøy ñeå thöïc hieän cung öùng voán tín duïng cho neàn kinh teá vaø caùc dòch vuï ngaân haøng nhaèm taïo ra lôïi nhuaän. Trong caùc hoaït ñoäng kinh doanh cuûa ngaân haøng, nghieäp vuï tín duïng laø nghieäp vuï söû duïng voán quan troïng nhaát cuûa NHTM vì noù giuùp quay voøng nguoàn voán huy ñoäng ñaàu vaøo vaø taïo ra lôïi nhuaän cao nhaát cho NHTM. Tuy nhieân, ñaây cuõng laø hoaït ñoäng tieàm aån ruûi ro cao nhaát. Ruûi ro tín duïng laø ruûi ro phaùt sinh do khaùch haøng vay khoâng traû ñöôïc nôï goác vaø laõi vay cho ngaân haøng ñuùng haïn nhö ñaõ cam keát. Ruûi ro tín duïng laø loaïi ruûi ro nguy hieåm nhaát ñoái vôùi NHTM vì noù keùo caùc loaïi ruûi ro khaùc cuõng phaùt sinh theo vaø coù theå daãn ñeán söï phaù saûn cuûa NHTM vì maát khaû naêng thanh toaùn caùc khoaûn huy ñoäng ñaàu vaøo do khoâng thu hoài ñöôïc voán ñaõ söû duïng ñeå cho vay. Ñeå haïn cheá vaø ngaên ngöøa ruûi ro tín duïng, ngoaøi caùc bieän phaùp kyõ thuaät nghieäp vuï tín duïng thì vieäc thieát keá moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä hieäu quaû cuûa NHTM ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng seõ goùp phaàn raát quan troïng trong vieäc kieåm soaùt vaø giaùm saùt ruûi ro tín duïng, haïn cheá ñöôïc söï thaát thoaùt voán tín duïng cho ngaân haøng. Keå töø khi thöïc hieän chuyeån heä thoáng ngaân haøng moät caáp sang moâ hình ngaân haøng hai caáp, heä thoáng NHTM Vieät Nam baét ñaàu hình thaønh vaø phaùt trieån lôùn maïnh, ña daïng veà loaïi hình. Tuy nhieân, quy moâ cuûa caùc NHTM Vieät Nam coøn nhoû beù, naêng löïc quaûn trò, ñieàu haønh chöa cao vaø trình ñoä nghieäp vuï coøn thaáp. Maëc duø chaát löôïng hoaït ñoäng cuûa caùc NHTM Vieät Nam ñaõ ñöôïc caûi thieän ñaùng keå sau quaù trình thanh tra, taùi cô caáu, chaán chænh vaø saép xeáp laïi nhöng vaãn coøn toàn taïi nhöõng yeáu keùm vaø caùc ruûi ro tieàm aån do moâi tröôøng kinh doanh khoâng oån ñònh, taïo nhieàu sô hôû cho söï löøa ñaûo chieám ñoaït voán cuûa ngaân haøng, do haønh lang phaùp lyù baát caäp vaø do söï thieáu toân troïng ñaïo ñöùc ngheà nghieäp cuûa caùc caùn boä nghieäp vuï vaø moät soá laõnh ñaïo NHTM ñaõ gaây ra caùc sai phaïm veà nhöõng quy taéc hoaït ñoäng ngaân haøng. Caùc söï kieän coù lieân quan ñeán hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng taïi Vieät Nam trong nhöõng naêm gaàn ñaây cho thaáy chaát löôïng tín duïng cuûa caùc ngaân haøng Vieät Nam chöa cao, khaû naêng quaûn lyù ruûi ro tín duïng coøn yeáu keùm. Töø ñoù coù theå thaáy raèng, trong ñieàu kieän moâi tröôøng kinh doanh nhieàu baát lôïi coäng vôùi baûn chaát ruûi ro tieàm taøng cuûa hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng ñoøi hoûi caùc NHTM Vieät Nam khoâng ngöøng naâng cao naêng löïc quaûn lyù ruûi ro tín duïng – ñaëc bieät phaûi xaây döïng heä thoáng kieåm soaùt noäi boä höõu hieäu nhaèm giaûm thieåu vaø kieåm soaùt ruûi ro. 6 Töø tröôùc ñeán nay, caùc NHTM Vieät Nam chæ chuù troïng ñeán vieäc thieát laäp caùc chính saùch tín duïng phuø hôïp vôùi muïc tieâu phaùt trieån cuûa töøng ngaân haøng, söï phaùt trieån cuûa caùc ngaønh kinh teá vaø tính an toaøn trong cho vay vaø thieát keá caùc quy trình tín duïng phuø hôïp vôùi caùc quy ñònh cuûa phaùp luaät veà hoaït ñoäng tín duïng nhöng chöa chuù troïng hoaøn thieän kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng. Chính söï khieám khuyeát naøy ñaõ taïo ra sô hôû cho caùc sai phaïm veà nghieäp vuï vaø ñaïo ñöùc cuûa nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc tín duïng vaø khoâng taïo ra söï caûnh baùo kòp thôøi veà caùc khoaûn tín duïng coù vaán ñeà cho caùc caáp laõnh ñaïo cuûa ngaân haøng. Chính vì theá, caàn phaûi coù söï nghieân cöùu veà kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng cuûa caùc NHTM Vieät Nam ñeå ñaùnh giaù vaø khaéc phuïc nhöõng toàn taïi cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong vai troø kieåm soaùt vaø giaûm thieåu ruûi ro tín duïng. Maët khaùc, trong ñieàu kieän ngaøy nay, khi neàn kinh teá theá giôùi ñaõ vaø ñang trong quaù trình toaøn caàu hoùa, xu theá hoäi nhaäp kinh teá quoác teá laø yeâu caàu khaùch quan ñoái vôùi neàn kinh teá Vieät Nam noùi chung vaø ñoái vôùi caùc NHTM Vieät Nam noùi rieâng. Hoäi nhaäp ñoøi hoûi caùc NHTM phaûi naâng cao naêng löïc caïnh tranh, naêng löïc quaûn lyù vaø ñaûm baûo hoaït ñoäng an toaøn, hieäu quaû. Vì vaäy, moät trong caùc giaûi phaùp naâng cao chaát löôïng hoaït ñoäng cuûa caùc NHTM Vieät Nam laø hoaøn thieän heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng, ñaëc bieät laø ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng nhaèm ñaûm baûo söï an toaøn vaø laønh maïnh trong hoaït ñoäng kinh doanh cuûa caùc NHTM Vieät Nam. 2. Muïc tieâu cuûa ñeà taøi: Muïc tieâu nghieân cöùu cuûa ñeà taøi laø ñaùùnh giaù caùc öu ñieåm vaø toàn taïi cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng trong caùc NHTM Vieät Nam noùi chung. Töø caùc öu – nhöôïc ñieåm ñöôïc ruùt ra naøy, nghieân cöùu ñeà xuaát caùc giaûi phaùp hoaøn thieän heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng taïi caùc NHTM Vieät Nam. 3. Phöông phaùp luaän nghieân cöùu: Ñeå naém moät caùch ñaày ñuû thöïc traïng, taùc giaû phaûi tieán haønh thöïc hieän caùc cuoäc khaûo saùt nhö sau: • Söû duïng Baûng caâu hoûi veà Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñeå khaûo saùt thöïc traïng kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng taïi moät soá NHTM tieâu bieåu cuûa Vieät Nam. Ñoù laø nhöõng ngaân haøng coù quy moâ lôùn vaø coù tyû troïng dö nôï tín duïng cao trong toång dö nôï tín duïng cuûa toaøn ngaønh ngaân haøng. 7 • Thaûo luaän vôùi moät soá nhaø quaûn lyù, kieåm toaùn vieân noäi boä vaø moät soá caùn boä tín duïng taïi moät soá ngaân haøng thöông maïi quoác doanh vaø coå phaàn cuûa Vieät Nam veà caùc vaán ñeà veà ruûi ro tín duïng taïi caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam, caùc bieän phaùp kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng hieän ñang aùp duïng vaø haïn cheá cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam. • Toång hôïp vaø phaân tích caùc baøi vieát, caùc baùo caùo veà moät soá vuï aùn lieân quan ñeán hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng maø nguyeân nhaân chuû quan do söï yeáu keùm cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng. • Phoûng vaán caùc kieåm toaùn vieân ñoäc laäp coù kinh nghieäm kieåm toaùn lónh vöïc ngaân haøng vaø ñaõ töøng tham gia caùc cuoäc kieåm toaùn chuyeân ñeà veà tín duïng. Thoâng qua ñaùnh giaù cuûa caùc chuyeân gia ngaân haøng veà chaát löôïng tín duïng vaø naêng löïc quaûn trò, ñieàu haønh cuûa caùc NHTM Vieät Nam vaø keát quaû thu thaäp ñöôïc töø caùc cuoäc khaûo saùt, taùc giaû ruùt ra caùc ruùt ra nhöõng öu ñieåm vaø toàn taïi cuûa kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng trong caùc NHTM Vieät Nam hieän nay. 4. Phaïm vi nghieân cöùu: Phaïm vi giôùi haïn cuûa ñeà taøi naøy laø nghieân cöùu vaán ñeà kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng trong caùc NHTM Vieät Nam noùi chung. 5. YÙ nghóa cuûa vieäc nghieân cöùu: Muïc ñích cuûa vieäc nghieân cöùu kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng trong NHTM laø ñaùnh giaù tính höõu hieäu cuûa heä thoáng kieåm soaùt vaø nhöõng yeáu keùm, nhöôïc ñieåm cuûa noù laøm cho heä thoáng khoâng phaùt hieän, khoâng haïn cheá ñöôïc caùc gian laän vaø sai soùt daãn ñeán ruûi ro tín duïng. Töø ñoù, nghieân cöùu caùc giaûi phaùp khaéc phuïc caùc nhöôïc ñieåm cuûa heä thoáng nhaèm ñem laïi khaû naêng kieåm soaùt toái öu cuûa NHTM veà hoaït ñoäng tín duïng. Vì hoaït ñoäng tín duïng laø hoaït ñoäng kinh doanh chuû yeáu ñem laïi nguoàn thu nhaäp cao nhaát cho caùc NHTM vaø cuõng laø hoaït ñoäng ruûi ro cao neân neáu kieåm soaùt toát hoaït ñoäng naøy seõ goùp phaàn naâng cao chaát löôïng hoaït ñoäng cuûa NHTM vaø ñem laïi hieäu quaû söû duïng voán cho NHTM. Keát quaû nghieân cöùu cuûa ñeà taøi coù yù nghóa quan troïng nhö sau: ƒ Ñoái vôùi Nhaø nöôùc: Keát quaû nghieân cöùu cuûa ñeà taøi laø moät tö lieäu ñeå Nhaø nöôùc hoaøn thieän hôn caùc chính saùch, caùc quy ñònh phaùp luaät veà hoaït ñoäng tín duïng 8 cuûa caùc NHTM vaø coù nhöõng bieän phaùp giaùm saùt thích hôïp ñoái vôùi caùc NHTM veà hoaït ñoäng tín duïng noùi rieâng vaø ñaët ra vaán ñeà veà ñaùnh giaù ruûi ro cuûa caùc NHTM noùi chung. ƒ Ñoái vôùi caùc NHTM: Giuùp caùc NHTM Vieät Nam soi roïi laïi caùc toàn taïi, yeáu keùm trong heä thoáng kieåm soaùt noäi boä veà hoaït ñoäng tín duïng cuûa mình. Caùc kieán nghò cuûa ñeà taøi coù yù nghóa ñoái vôùi caùc NHTM trong vieäc hoaøn thieän moâi ttröôøng kieåm soaùt noäi boä noùi chung vaø KSNB ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng noùi rieâng ñoàng thôøi thöïc hieän caùc bieän phaùp quaûn lyù ruûi ro tín duïng toát hôn. ƒ Ñoái vôùi caùc nghieân cöùu tieáp theo: Keát quaû cuûa ñeà taøi goùp phaàn taïo theâm cô sôû lyù luaän cho vieäc nghieân cöùu veà kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi hoaït ñoäng tín duïng cuûa caùc NHTM vaø quaûn lyù ruûi ro tín duïng. 6. Noäi dung cuûa ñeà taøi: Vôùi muïc tieâu vaø phöông phaùp luaän trình baøy ôû treân, noäi dung cuûa ñeà taøi ñöôïc chia laøm 03 chöông lôùn: ™ Chöông 1: Khaùi quaùt quaù trình hình thaønh caùc lyù luaän veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä noùi chung vaø heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng noùi rieâng. Trong chöông naøy, taùc giaû cuõng giôùi thieäu Baùo caùo cuûa Uûy ban Basle veà caùc tieâu chuaån ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong caùc ngaân haøng. Cuoái cuøng, baøn veà hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng bao goàm vai troø cuûa nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng, ruûi ro tín duïng vaø kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng. ™ Chöông 2: Trong chöông naøy, taùc giaû giôùi thieäu quaù trình hình thaønh, phaùt trieån vaø caùc ñaëc ñieåm cuûa nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng taïi Vieät Nam. Troïng taâm cuûa chöông 2 laø nhaän ñònh vaø phaân tích caùc nguyeân nhaân gaây ra ruûi ro tín duïng taïi caùc NHTM Vieät Nam vaø ñaùnh giaù caùc öu vaø nhöôïc ñieåm cuûa kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng trong caùc NHTM Vieät Nam töø keát quaû caùc cuoäc khaûo saùt veà KSNB trong caùc NHTM Vieät Nam. ™ Chöông 3: Neâu ra moät soá giaûi phaùp hoaøn thieän heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng trong caùc NHTM Vieät Nam. 9 CHÖÔNG 1 NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CHUNG VEÀ HEÄ THOÁNG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ TRONG NGAÂN HAØNG THÖÔNG MAÏI VAØ KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG NGAÂN HAØNG 1.1 TOÅNG QUAN VEÀ KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ TRONG CAÙC NGAÂN HAØNG 1.1.1 Lòch söû phaùt trieån cuûa heä thoáng lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä trong ngaân haøng: 1.1.1.1 Lòch söû phaùt trieån cuûa heä thoáng lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä noùi chung: Khaùi nieäm kieåm soaùt noäi boä ñaõ hình thaønh vaø phaùt trieån daàn trôû thaønh moät heä thoáng lyù luaän veà vaán ñeà kieåm soaùt trong toå chöùc, ñaëc bieät coù lieân quan maät thieát ñeán vaán ñeà quaûn trò doanh nghieäp. Quaù trình nhaän thöùc vaø nghieân cöùu veà kieåm soaùt noäi boä ñaõ daãn ñeán caùc ñònh nghóa khaùc nhau töø giaûn ñôn ñeán phöùc taïp veà heä thoáng naøy. Ñeán nay, ñònh nghóa ñöôïc chaáp nhaän khaù roäng raõi laø:1 “Kieåm soaùt noäi boä laø moät quaù trình do ngöôøi quaûn lyù, hoäi ñoàng quaûn trò, caùc nhaân vieân cuûa ñôn vò chi phoái, noù ñöôïc thieát laäp ñeå cung caáp moät söï ñaûm baûo hôïp lyù nhaèm thöïc hieän ba muïc tieâu döôùi ñaây: ƒ Baùo caùo taøi chính ñaùng tin caäy. ƒ Caùc luaät leä vaø quy ñònh ñöôïc tuaân thuû. ƒ Hoaït ñoäng höõu hieäu vaø hieäu quaû.” Ñònh nghóa treân ñöôïc ñöa ra bôûi COSO2 trong baùo caùo cuûa COSO coù töïa ñeà laø “Kieåm soaùt noäi boä:Khuoân khoå hôïp nhaát” ñöôïc coâng boá laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1992. Tröôùc khi baùo caùo cuûa COSO veà kieåm soaùt noäi boä ra ñôøi, ñaõ coù raát nhieàu lyù luaän khaùc nhau veà kieåm soaùt noäi boä nhöng chöa hoaøn chænh vaø thoáng nhaát. 1 Nguoàn: Internal Control:Intergrated framework – COSO, September 1992 2 COSO (Committee of Sponsoring Organizations) laø moät Uyû ban cuûa Hoäi ñoàng quoác gia Hoa Kyø veà choáng gian laän veà baùo caùo taøi chính(National Commission on Financial Reporting, hay coøn goïi laø Treadway Commission). Uyû ban naøy bao goàm ñaïi dieän cuûa Hieäp hoäi keá toaùn vieân coâng chöùng Hoa Kyø (AICPA), Hieäp hoäi Kieåm toaùn vieân noäi boä (IIA), Hieäp hoäi quaûn trò vieân taøi chính (FEI), Hieäp hoäi keá toaùn Hoa Kyø (AAA), Hieäp hoäi keá toaùn vieân quaûn trò (IMA). 10 Töø thaäp nieân 1940, caùc toå chöùc keá toaùn coâng vaø kieåm toaùn noäi boä taïi Hoa Kyø ñaõ xuaát baûn moät loaït caùc baùo caùo, höôùng daãn vaø tieâu chuaån veà tìm hieåu kieåm soaùt noäi boä trong caùc cuoäc kieåm toaùn. Ñeán giöõa thaäp nieân 1970, kieåm soaùt noäi boä đđñược quan tâm ñaëc bieät trong caùc lónh vöïc thieát keá heä thoáng vaø kieåm toaùn, chuû yeáu höôùng vaøo caùch thöùc caûi tieán heä thoáng kieåm soaùt noäi boä vaø vaän duïng trong caùc cuoäc kieåm toaùn. Ñaïo luaät choáng haønh vi hoái loä ôû nöôùc ngoaøi 1977 (Foreign Corrupt Practices Act of 1977), caùc baùo caùo cuûa Cohen Commission vaø FEI (Financial Executives Institute) ñeàu ñeà caäp ñeán vieäc hoaøn thieän heä thoáng keá toaùn vaø kieåm soaùt noäi boä. UÛy ban chöùng khoaùn Hoa Kyø (SEC) cuõng ñöa ra caùc ñieàu luaät baét buoäc caùc nhaø quaûn trò phaûi baùo caùo veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa toå chöùc3. Naêm 1979, Hiệp hội Keá toaùn vieân coâng chöùng Hoa Kyø – AICPA ñaõ thaønh laäp moät Uyû ban tö vaán ñaëc bieät veà kieåm soaùt noäi boä nhaèm ñöa ra caùc höôùng daãn veà vieäc thieát laäp vaø ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Höôûng öùng vôùi Ñaïo luaät choáng haønh vi hoái loä ôû nöôùc ngoaøi 1977, Vieän Nghieân cöùu taøi chính (Financial Executives Research Foundation – FERF) ñaõ tieán haønh moät cuoäc khaûo saùt veà phöông phaùp kieåm soaùt noäi boä trong caùc coâng ty Hoa Kyø. Ñoùng goùp chuû yeáu cuûa keát quaû nghieân cöùu naøy laø aán phaåm xuaát baûn naêm 19804 - lieät keâ caùc ñaëc tính cuûa kieåm soaùt noäi boä, caùc ñieàu kieän, thuû tuïc vaø söï nhaän thöùc moät loaït caùc quan ñieåm ña daïng, roäng raõi lieân quan ñeán ñònh nghóa, baûn chaát, muïc ñích cuûa kieåm soaùt noäi boä vaø kieåm soaùt noäi boä caàn phaûi ñaït ñeán söï hieäu quaû nhö theá naøo. Giai ñoaïn töø naêm 1980 ñeán 1985 ñaõ chæ ra söï phaùt trieån vaø söï saøng loïc cuûa caùc chuaån möïc kieåm toaùn lieân quan ñeán kieåm soaùt noäi boä thoâng qua caùc laàn ban haønh vaø söûa ñoåi cuûa Hieäp hoäi Keá toaùn vieân coâng chöùng Hoa Kyø veà caùc chuaån möïc veà söï ñaùnh giaù cuûa kieåm toaùn vieân ñoäc laäp veà kieåm soaùt noäi boä vaø baùo caùo veà kieåm soaùt noäi boä5. Hieäp hoäi Kieåm toaùn noäi boä (Institute of Internal Audit – IIA) cuõng ban haønh chuaån möïc vaø höôùng daãn kieåm toaùn vieân noäi boä veà baûn chaát cuûa kieåm soaùt vaø vai troø cuûa caùc beân lieân quan trong vieäc thieát laäp, duy trì vaø ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä6. 3 Baùo caùo cuûa nhaø quaûn lyù veà heä thoáng kieåm soaùt keá toaùn noäi boä (SEC Release No.34-15772, 1979). 4 Internal Control in U.S Corporations:The State of Art (New York:Financial Execuitves Research Foundation, 1980). 5 Statement on Auditing Standards No.30, Reporting on Internal Accounting Control (New York, AICPA, 1980); Statement on Auditing Standards No.43:Omnibus Statement on Auditing Standards (New York, AICPA, 1982. 6 Statement on Internal Auditing Standards No.1: Control:Concepts and Responsibilities (Altamonte Springs FL: The Institute of Internal Auditors, Inc, 1983). 11 Töø naêm 1985 trôû ñi, söï quan taâm taäp trung vaøo kieåm soaùt noäi boä theå hieän vôùi cöôøng ñoä maïnh meõ hôn. Hoäi ñoàng quoác gia choáng gian laän veà baùo caùo taøi chính (National Commission on Financial Reporting, hay coøn goïi laø Treadway Commission) ñöôïc thaønh laäp naêm 1985. Hoaït ñoäng cuûa Hoäi ñoàng naøy laø nhaèm muïc tieâu xaùc ñònh caùc yeáu toá gian laän treân baùo caùo taøi chính vaø ñöa ra caùc ñeà xuaát ñeå giaûm thieåu phaïm vi aûnh höôûng cuûa chuùng. Hoäi ñoàng naøy cuõng ñaõ ñöa ra moät loaït caùc vaán ñeà veà kieåm soaùt noäi boä. Noù nhaán maïnh ñeán taàm quan troïng cuûa moâi tröôøng kieåm soaùt, caùc quy taéc veà ñaïo ñöùc, caùc Uyû ban Kieåm toaùn vaø chöùc naêng cuûa kieåm toaùn noäi boä. Vì theá, Uyû ban caùc toå chöùc ñoàng baûo trôï (COSO – Committee of Sponsoring Organizations) cuûa Hoäi ñoàng quoác gia choáng gian laän veà baùo caùo taøi chính ñaõ ñöôïc thaønh laäp nhaèm nghieân cöùu veà kieåm soaùt noäi boä, cuï theå laø: - Thoáng nhaát ñònh nghóa veà kieåm soaùt noäi boä ñeå phuïc vuï cho nhu caàu cuûa caùc ñoái töôïng khaùc nhau. - Cung caáp ñaày ñuû moät heä thoáng tieâu chuaån ñeå giuùp caùc ñôn vò coù theå ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñeå tìm giaûi phaùp ñeå hoaøn thieän. Ñeán naêm 1992, sau quaù trình xaây döïng, hoaøn chænh lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä, Baùo caùo cuûa COSO ñöôïc coâng boá döôùi tieâu ñeà: Kieåm soaùt noäi boä – Khuoân khoå hôïp nhaát (Internal Control – Integrated Framework). Noäi dung cuûa baùo caùo naøy ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà sau: a. Ñònh nghóa veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä (ñaõ neâu ra ôû phaàn treân). b. Caùc boä phaän caáu thaønh heä thoáng kieåm soaùt noäi boä: Theo COSO, duø ñaëc ñieåm hoaït ñoäng cuûa moãi toå chöùc coù khaùc nhau thì vaãn coù 05 boä phaän caáu thaønh heä thoáng kieåm soaùt noäi boä, bao goàm7: • Moâi tröôøng kieåm soaùt • Ñaùnh giaù ruûi ro • Hoaït ñoäng kieåm soaùt • Thoâng tin vaø truyeàn thoâng • Giaùm saùt. c. Caùc haïn cheá cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä: Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä khoâng theå baûo ñaûm tuyeät ñoái maø chæ baûo ñaûm hôïp lyù trong vieäc ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu cuûa mình vì noù luoân toàn taïi caùc haïn cheá tieàm taøng xuaát phaùt töø nhöõng nguyeân nhaân sau ñaây: 7 Xem phaàn Phuï luïc 1. Caùc boä phaän caáu thaønh heä thoáng kieåm soaùt noäi boä theo COSO. 12 ƒ Nhöõng haïn cheá xuaát phaùt töø baûn thaân con ngöôøi nhö söï baát caån, voâ yù …; ƒ Söï gian laän cuûa nhaân vieân thoâng qua söï thoâng ñoàng vôùi nhau hay vôùi caùc boä phaän beân ngoaøi toå chöùc; ƒ Hoaït ñoäng kieåm soaùt thöôøng chæ nhaèm vaøo caùc ngieäp vuï thöôøng xuyeân phaùt sinh maø ít chuù yù nhöõng nghieäp vuï khoâng thöôøng xuyeân, do ñoù nhöõng sai phaïm trong caùc nghieäp vuï naøy thöôøng hay bò boû qua; ƒ Yeâu caàu thöôøng xuyeân vaø treân heát cuûa ngöôøi quaûn lyù laø chi phí boû ra cho hoaït ñoäng kieåm soaùt phaûi nhoû hôn giaù trò thieät haïi öôùc tính do sai soùt hay gian laän gaây ra; ƒ Luoân coù khaû naêng laø caùc caù nhaân chòu traùch nhieäm kieåm soaùt ñaõ laïm duïng quyeàn haïn cuûa mình nhaèm phuïc vuï cho möu ñoà rieâng; ƒ Ñieàu kieän hoaït ñoäng cuûa toå chöùc thay ñoåi neân daãn tôùi nhöõng thuû tuïc kieåm soaùt khoâng coøn phuø hôïp. d. Vai troø vaø traùch nhieäm cuûa caùc beân coù lieân quan trong heä thoáng kieåm soaùt noäi boä: Baùo caùo COSO cho raèng moãi thaønh vieân trong toå chöùc ñeàu coù moät soá vai troø vaø traùch nhieäm nhaát ñònh ñoái vôùi heä thoáng kieåm soaùt noäi boä, trong ñoù: ƒ Caùc nhaø quaûn lyù caáp cao chòu traùch nhieäm chính ñoái vôùi heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa toå chöùc. ƒ Caùc chuyeân vieân taøi chính, keá toaùn laø trung taâm ñeå thöïc thi kieåm soaùt, vaø thoâng qua töøng caáp quaûn lyù ñoùng vai troø quan troïng vieäc kieåm soaùt caùc hoaït ñoäng cuûa töøng ñôn vò. ƒ Kieåm toaùn noäi boä goùp phaàn cho söï hieäu quaû lieân tuïc cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä nhöng hoï khoâng chòu traùch nhieäm chính trong vieäc thieát laäp cuõng nhö duy trì noù. ƒ Hoäi ñoàng quaûn trò vaø UÛy ban Kieåm toaùn quy ñònh söï giaùm saùt quan troïng ñoái vôùi heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. ƒ Moät soá caùc ñoái töôïng beân ngoaøi toå chöùc, chaúng haïn nhö caùc kieåm toaùn vieân ñoäc laäp cuõng goùp phaàn cho vieäc ñaït ñeán caùc muïc tieâu cuûa toå chöùc vaø cung caáp caùc thoâng tin höõu ích cho vieäc vaän haønh heä thoáng kieåm soaùt noäi boä nhöng khoâng chòu traùch nhieäm veà tính höõu hieäu cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä vaø khoâng phaûi laø moät boä phaän cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Baùo caùo COSO veà kieåm soaùt noäi boä ñaõ ñoùng goùp heát söùc to lôùn trong vieäc taïo ra khuoân khoå chung veà kieåm soaùt noäi boä vaø noù ñaõ ñöôïc vaän duïng linh hoaït taïi 13 nhieàu quoác gia treân theá giôùi. Ñoù cuõng laø coâng cuï ñeå caùc kieåm toaùn vieân ñoäc laäp ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä khi tieán haønh caùc cuoäc kieåm toaùn. Töø neàn taûng baùo caùo cuûa COSO, ngöôøi ta ñaõ phaùt trieån theâm caùc lyù luaän khaùc veà kieåm soaùt noäi boä ôû caáp ñoä naâng cao hôn nhö kieåm soaùt noäi boä trong moâi tröôøng tin hoïc, kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng, coâng ty chöùng khoaùn … 1.1.1.2 Söï hình thaønh heä thoáng lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä cuûa ngaân haøng thöông maïi: a. Khaùi nieäm ngaân haøng thöông maïi: “Ngaân haøng thöông maïi laø loaïi ngaân haøng giao dòch tröïc tieáp vôùi caùc toå chöùc kinh teá vaø caù nhaân baèng caùch huy ñoäng voán roài söû duïng soá voán ñoù ñeå cho vay, chieát khaáu, cung caáp caùc phöông tieän thanh toaùn vaø cung öùng dòch vuï ngaân haøng cho caùc ñoái töôïng noùi treân”8. b. Söï caàn thieát khaùch quan veà heä thoáng lyù luaän kieåm soaùt noäi boä cuûa ngaân haøng thöông maïi: Maëc duø, theo nhö baùo caùo cuûa COSO veà kieåm soaùt noäi boä, baát kyø toå chöùc naøo duø khaùc nhau veà quy moâ, ñaëc ñieåm hoaït ñoäng thì cuõng ñeàu toàn taïi naêm yeáu toá caáu thaønh heä thoáng kieåm soaùt noäi boä vaø baùo caùo COSO ñaõ taïo ra moät khuoân khoå chung veà kieåm soaùt noäi boä nhöng hoaït ñoäng kinh doanh cuûa ngaân haøng thöông maïi laïi coù nhöõng ñaëc ñieåm ñaëc thuø ñoøi hoûi phaûi coù theâm nhöõng tieâu chuaån khaùc veà kieåm soaùt noäi boä daønh rieâng cho noù. ™ Xeùt döôùi goùc ñoä aûnh höôûng ñeán neàn kinh teá quoác gia, hoaït ñoäng kinh doanh cuûa NHTM coù nhöõng ñieåm khaùc bieät ñoái vôùi caùc doanh nghieäp khaùc. Tröôùc heát, ñoù laø lónh vöïc kinh doanh cuûa NHTM bao goàm tieàn teä, tín duïng vaø dòch vuï ngaân haøng, nhöõng lónh vöïc naøy lieân quan ñeán taát caû caùc ngaønh vaø moïi maët cuûa ñôøi soáng kinh teá – xaõ hoäi. Maët khaùc, tieàn teä ngaân haøng laø lónh vöïc raát “nhaïy caûm” neân noù ñoøi hoûi moät söï thaän troïng trong hoaït ñoäng ñieàu haønh ngaân haøng ñeå traùnh nhöõng thieät haïi cho neàn kinh teá xaõ hoäi. Ñoái töôïng kinh doanh cuûa ngaân haøng laø tieàn teä maø tieàn teä laø moät coâng cuï ñöôïc Nhaø nöôùc söû duïng ñeå quaûn lyù vó moâ neàn kinh teá, noù quyeát ñònh ñeán söï phaùt trieån vaø suy thoaùi cuûa caû moät neàn kinh teá, do ñoù noù ñöôïc Nhaø nöôùc kieåm soaùt raát chaët cheõ.9 8 Quaûn trò Ngaân haøng thöông maïi, TS.Traàn Huy Hoaøng – NXB Thoáng keâ – naêm 2003 (trang 5). 9 Quaûn trò Ngaân haøng thöông maïi, TS.Traàn Huy Hoaøng – NXB Thoáng keâ – naêm 2003 (trang 7) 14 ™ Xeùt döôùi goùc ñoä hoaït ñoäng nghieäp vuï ngaân haøng, nhöõng ñaëc ñieåm cuûa hoaït ñoäng ngaân haøng aûnh höôûng ñeán vieäc thieát keá heä thoáng kieåm soaùt noäi boä nhö sau10: ƒ NHTM thöôøng coù soá löôïng lôùn caùc nghieäp vuï vaø giao dòch tröïc tieáp baèng tieàn maët, chöùng töø coù giaù. Ñieàu naøy daãn ñeán ruûi ro veà thaát thoaùt taøi saûn vaø gian laän caû trong coâng vieäc baûo quaûn taøi saûn vaø thöïc hieän giao dòch. Do ñoù, caùc ngaân haøng thöôøng thieát laäp nhöõng quy trình hoaït ñoäng vaø keá toaùn thoáng nhaát, haïn cheá quyeàn haïn caù nhaân vaø duy trì heä thoáng kieåm soaùt noäi boä höõu hieäu; ƒ NHTM thöôøng coù soá löôïng lôùn caùc nghieäp vuï vaø giao dòch caû veà soá löôïng vaø giaù trò. Ñieàu naøy ñoøi hoûi caùc ngaân haøng phaûi thieát laäp heä thoáng keá toaùn vaø kieåm soaùt noäi boä phöùc taïp cuøng vôùi vieäc aùp duïng coâng ngheä thoâng tin hieän ñaïi trong xöû lyù nghieäp vuï; ƒ NHTM thöôøng coù maïng löôùi hoaït ñoäng roäng lôùn nhieàu chi nhaùnh vaø phoøng giao dòch traûi khaép quoác gia, phaân taùn veà maët ñòa lyù. Ñieàu naøy ñoøi hoûi vieäc phaân caáp traùch nhieäm vaø quyeàn haïn lôùn trong chöùc naêng keá toaùn vaø giaùm saùt nhöng vaãn ñaûm baûo tuaân thuû heä thoáng keá toaùn vaø kieåm soaùt thoáng nhaát. Ngoaøi ra, ñaëc ñieåm naøy cuõng aûnh höôûng ñaùng keå ñeán yeáu toá thoâng tin vaø truyeàn thoâng trong toaøn heä thoáng cuûa ngaân haøng; ƒ Caùc NHTM thöôøng phaûi tuaân thuû chaët cheõ caùc quy ñònh veà phaùp lyù trong hoaït ñoäng. Caùc quy ñònh naøy cuõng thöôøng xuyeân ñöôïc thay ñoåi vaø ñieàu chænh. Ngoaøi ra, NHTM thöôøng gaëp phaûi nhieàu ruûi ro trong hoaït ñoäng kinh doanh. Caùc loaïi ruûi ro gaén lieàn vôùi hoaït ñoäng cuûa NHTM coù theå keå ñeán nhö: ruûi ro tín duïng, ruûi ro laõi suaát, ruûi ro thanh khoaûn, ruûi ro ngoaïi hoái, ruûi ro hoaït ñoäng ngoaïi baûng vaø ruûi ro taùc nghieäp bao goàm ruûi ro an toaøn chung, ruûi ro giao dòch, ruûi ro laïm duïng thoâng tin, ruûi ro kieåm soaùt, ruûi ro do caùc nhaø quaûn lyù khoâng nhaän ñöôïc ñaày ñuû, chính xaùc, kòp thôøi caùc thoâng tin, ruûi ro nhaân söï, ruûi ro heä thoáng coâng ngheä thoâng tin, ruûi ro thay ñoåi boä maùy quaûn lyù … Töø nhöõng ñaëc ñieåm treân, coù theå thaáy raèng heä thoáng KSNB ñoái vôùi ngaân haøng thöông maïi caàn ñaëc bieät chuù troïng ñeán nhöõng vaán ñeà sau: o Baûo ñaûm an toaøn taøi saûn cuûa ngaân haøng, haïn cheá toái ña söï bieån thuû tieàn vaø tình traïng thaát thoaùt voán tín duïng thoâng qua cô cheá phaân coâng, phaân nhieäm ñoäc laäp treân phaïm vi roäng vaø moät loaït caùc thuû tuïc kieåm soaùt chaët cheõ quaù trình xöû lyù 10 Giaùo trình Kieåm toaùn Ngaân haøng – Tröôøng Ñaïi hoïc Ngaân haøng Tp.HCM, naêm 2003 (trang 37). 15 nghieäp vuï, tuaân thuû nghieâm ngaët vieäc kieåm tra, ñoái chieáu haøng ngaøy vaø kieåm soaùt vaät chaát ñònh kyø. o Baûo ñaûm heä thoáng ghi cheùp, xöû lyù thoâng tin cuûa Ngaân haøng chính xaùc, an toaøn vaø cung caáp thoâng tin kòp thôøi, ñaëc bieät laø kieåm soaùt chaët cheõ heä thoáng quaûn lyù veà thôøi gian ñaùo haïn vaø khaû naêng thanh khoaûn cuûa caùc loaïi taøi saûn taøi chính; o Ñaûm baûo söï tuaân thuû phaùp luaät nhöng coù theå deã daøng ñieàu chænh khi coù söï thay ñoåi cuûa caùc luaät leä, quy ñònh; o Giaùm saùt, kieåm soaùt vaø ngaên ngöøa caùc ruûi ro coù theå phaùt sinh trong hoaït ñoäng cuûa ngaân haøng thoâng qua vieäc phaân tích kyõ löôõng caùc khaû naêng xaûy ra ruûi ro, loaïi hình ruûi ro, möùc ñoä ruûi ro vaø caùch thöùc quaûn lyù ruûi ro cuûa töøng loaïi nghieäp vuï. Nhöõng vaán ñeà treân maëc duø cuõng ñöôïc quan taâm trong thieát keá heä thoáng KSNB ñoái vôùi caùc doanh nghieäp khaùc, nhöng do ñaëc ñieåm hoaït ñoäng cuûa ngaân haøng thöông maïi, chuùng thöôøng ñöôïc ñaëc bieät chuù troïng thoâng qua vieäc xaùc laäp moät möùc ruûi ro cho pheùp raát thaáp töông öùng vôùi caùc nguoàn löïc ñöôïc huy ñoäng ôû möùc cao nhaát trong khaû naêng. c. Quaù trình hình thaønh Baùo caùo Basle veà kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng vaø söï phaùt trieån cuûa caùc chuaån möïc höôùng daãn coù lieân quan: Song song vôùi söï toàn taïi cuûa caùc lyù luaän chung veà kieåm soaùt noäi boä töø giai ñoaïn tieàn COSO ñeán naêm 1997, moät soá ngaân haøng thöông maïi vaø vieän nghieân cöùu taøi chính, tieàn teä treân theá giôùi cuõng ñaõ soaïn thaûo nhöõng nguyeân taéc, höôùng daãn veà kieåm soaùt noäi boä trong caùc ngaân haøng thöông maïi, toå chöùc taøi chính. Noåi baät laø: ƒ Ngaân haøng Bank of England ñaõ cho ra ñôøi taøi lieäu mang töïa ñeà “Banks Internal Control and the Section 39 Process” vaøo thaùng 2/1997; ƒ Chính phuû Phaùp ñaõ ban haønh “Chæ thò 97 -02 ngaøy 21/02/1997 veà kieåm soaùt noäi boä trong caùc toå chöùc tín duïng” (France: Directive 97 – 02 of February 21, 1997 on Internal Controls in Credit Institutions); ƒ Vieän Tieàn teä Chaâu Aâu (European Monetary Institute) ñaõ coâng boá taøi lieäu veà “Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa caùc toå chöùc tín duïng” (Internal Control Systems of Credit Institutions) vaøo thaùng 7/1997. Maët khaùc, baùo caùo COSO sau khi ñöôïc coâng boá ñaõ ñöôïc chaáp nhaän vaø vaän duïng ñeå xaây döïng heä thoáng kieåm soaùt noäi boä taïi nhieàu toå chöùc, keå caû caùc ngaân haøng thöông maïi. Thaäp nieân 1990 laø thôøi kyø maø raát nhieàu ngaân haøng lôùn, thaäm chí laâu ñôøi treân theá giôùi laâm vaøo tình traïng khuûng hoaûng vaø toån thaát. Trong ñoù, phaûi keå ñeán nhöõng 16 söï thaát baïi cuûa nhieàu ngaân haøng maø nguyeân nhaân baét nguoàn töø söï yeáu keùm cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä, chaúng haïn nhö Ngaân haøng Barings Plc (Anh) vaø Daiwa Bank Trust Company New York (chi nhaùnh taïi Hoa Kyø cuûa Daiwa Bank Limited, Nhaät Baûn) 11. Tröôùc tình traïng nhieàu ngaân haøng treân theá giôùi bò nhöõng toån thaát ñaùng keå trong hoaït ñoäng kinh doanh, UÛy ban Basle12, cuøng vôùi caùc thanh tra ngaân haøng töø nhieàu nôi treân theá giôùi ñaõ toå chöùc caùc cuoäc nghieân cöùu, khaûo saùt vaø keát quaû ñaõ chæ ra raèng nhöõng toån thaát naøy nguyeân nhaân laø do ngaân haøng ñaõ khoâng duy trì ñöôïc moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä coù hieäu quaû – moät heä thoáng coù theå ngaên chaën toån thaát hoaëc coù theå phaùt hieän sôùm nhöõng daáu hieäu coù theå daãn ñeán nhöõng toån thaát nhaèm haïn cheá thieät haïi cho ngaân haøng. Ñeå phaùt trieån nhöõng nguyeân taéc naøy, UÛy ban ñöa ra nhöõng baøi hoïc ñöôïc ruùt ra töø nhöõng tình huoáng, nhöõng vaán ñeà cuûa caùc quoác gia thaønh vieân. Ñeå coù theâm taøi lieäu veà vaán ñeà kieåm soaùt hoaït ñoäng ngaân haøng vaø taêng cöôøng kieåm soaùt thoâng qua vieäc höôùng daãn vaø khuyeán khích thöïc haønh quaûn lyù ruûi ro, thaùng 9/1998, UÛy ban Basle ñaõ phaùt haønh taøi lieäu Khuoân khoå cho Heä Thoáng Kieåm Soaùt Noäi Boä trong caùc Ngaân haøng13. Khuoân khoå kieåm soaùt noäi boä trong taøi lieäu naøy ñöôïc thieát keá cho caùc ngaân haøng quoác teá. Noäi dung höôùng daãn nhaát quaùn vôùi baùo caùo cuûa COSO veà Kieåm soaùt noäi boä – Khuoân khoå hôïp nhaát maø ñaõ ñöôïc aùp duïng taïi caùc ngaân haøng lôùn cuûa Hoa Kyø14. Baùo caùo cuûa Basle veà Khuoân khoå cho heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong caùc ngaân haøng moâ taû nhöõng yeáu toá chuû yeáu cuûa moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä laønh maïnh, neâu ra nhöõng kinh nghieäm cuûa nhöõng quoác gia thaønh vieân vaø nhöõng nguyeân taéc ñaõ ñöôïc trình baøy trong caùc taøi lieäu tröôùc ñaây cuûa UÛy ban. Muïc tieâu cuûa baùo caùo naøy laø neâu ra moät soá nguyeân taéc maø cô quan thanh tra söû duïng ñeå ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa ngaân haøng. Moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä coù hieäu quaû laø moät thaønh phaàn quan troïng cuûa quaûn trò ngaân haøng vaø laø neàn taûng cho hoaït ñoäng laønh maïnh vaø an toaøn cuûa caùc Ngaân haøng. Baùo caùo naøy cuûa Basle cuõng khoâng taäp trung vaøo nhöõng ñieåm hoaëc hoaït ñoäng cuï theå cuûa moät ngaân haøng. Söï aùp duïng 11 Xem Phuï luïc 2. Ví duï ñieån hình veà caùc ngaân haøng treân theá giôùi bò toån thaát trong thaäp nieân 90 – theá kyû XX. 12 UÛy ban Balse veà hoaït ñoäng giaùm saùt Ngaân haøng (Balse Committee on Banking Supervision) laø moät uûy ban goàm nhieàu quan chöùc thanh tra ngaân haøng do caùc Thoáng ñoác Ngaân haøng Trung öông cuûa 10 quoác gia thaønh laäp vaøo naêm 1975. UÛy ban naøy goàm nhöõng ñaïi ñieän cao caáp cuûa caùc Cô quan thanh tra ngaân haøng vaø Ngaân haøng Trung öông cuûa Bæ, Canada, Phaùp, Ñöùc, YÙ, Nhaät, Luxembourg, Haø Lan, Thuïy Ñieån, Thuïy Só, Vöông Quoác Anh, Hoa Kyø. UÛy ban thöôøng toå chöùc hoïp taïi Ngaân haøng Thanh toaùn quoác teá ôû Basle, laø nôi ñaët truï sôû cuûa Ban chaáp haønh. 13 Publication No.40: Framework for Internal Control in Banking Organisations – Basle Committee 1998. 14 Federalreserve.gov/boarddocs/press/general/1998/19980922/default.htm 17 nhöõng nguyeân taéc neâu ra trong baùo caùo phuï thuoäc vaøo baûn chaát, söï phöùc taïp vaø ruûi ro trong hoaït ñoäng cuûa ngaân haøng15. Söï ra ñôøi cuûa baùo caùo Basle veà “Khuoân khoå cho Heä Thoáng Kieåm Soaùt Noäi Boä taïi caùc ngaân haøng” ñaõ trôû thaønh moät coâng cuï ñeå caùc thanh tra vieân taïi nhieàu ngaân haøng quoác gia treân theá giôùi ñaùnh giaù tính hieäu quaû cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi taïi quoác gia hoï. Treân cô sôû baùo caùo naøy, Balse cuõng ñaõ phaùt trieån raát nhieàu taøi lieäu höôùng daãn chi tieát hôn cho moãi loaïi hình ruûi ro cuûa ngaân haøng. 1.1.2 Heä thoáng lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng theo Baùo caùo Basle: Heä thoáng lyù luaän veà kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng theo baùo caùo Basle goàm 02 phaàn: 1.1.2.3. Muïc tieâu vaø vai troø cuûa caùc nguyeân taéc kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng: Theo Balse16: “Kieåm soaùt noäi boä laø quaù trình ñöôïc thöïc hieän bôûi Hoäi ñoàng quaûn trò, Ban ñieàu haønh vaø toaøn theå nhaân vieân. Ñoù khoâng chæ laø moät thuû tuïc hoaëc moät chính saùch ñöôïc thöïc hieän taïi moät thôøi ñieåm naøo ñoù, maø coøn tieáp dieãn ôû taát caû caùc caáp trong ngaân haøng. Hoäi ñoàng quaûn trò vaø Ban ñieàu haønh chòu traùch nhieäm thieát laäp moâi tröôøng vaên hoaù taïo thuaän lôïi cho quaù trình kieåm soaùt noäi boä ñöôïc hieäu quaû vaø vieäc theo doõi söï hieäu quaû ñoù ñöôïc dieãn ra lieân tuïc. Moãi caù nhaân trong moät toå chöùc phaûi tham gia vaøo quaù trình ñoù. Nhöõng muïc tieâu chuû yeáu cuûa quaù trình kieåm soaùt noäi coù theå ñöôïc phaân loaïi nhö sau: ƒ Nhöõng hoaït ñoäng coù höõu hieäu vaø hieäu quaû (muïc tieâu hoaït ñoäng); ƒ Söï ñaùng tin caäy, ñaày ñuû vaø kòp thôøi cuûa caùc thoâng tin quaûn trò vaø taøi chính (muïc tieâu thoâng tin); ƒ Tuaân thuû caùc qui ñònh vaø luaät hieän haønh (muïc tieâu tuaân thuû)”. 1.1.2.4. Caùc nguyeân taéc cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng: Balse ñeà ra 13 nguyeân taéc thieát keá vaø ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng. Veà cô baûn, caùc nguyeân taéc naøy töông töï nhö caùc yeáu toá caáu thaønh heä thoáng kieåm soaùt noäi boä theo baùo caùo cuûa COSO. Cuï theå nhö sau: 15 Phaàn naøy ñöôïc toùm löôïc töø ñoaïn soá 1 ñeán ñoaïn soá 5 phaàn Giôùi thieäu – Taøi lieäu Framework for Internal Control in Banking Organisations – Basle Committee 1998. 16 Nguoàn: Ñoaïn 4 - Phaàn II. Muïc tieâu vaø vai troø cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä – Taøi lieäu Framework for Internal Control in Banking Organisations – Basle Committee 1998. 18 Giaùm saùt ñieàu haønh vaø vaên hoùa kieåm soaùt (1) Nguyeân taéc 1: Hoäi ñoàng quaûn trò coù traùch nhieäm xeùt duyeät vaø kieåm tra ñònh kyø toaøn boä chieán löôïc kinh doanh vaø nhöõng chính saùch quan troïng cuûa ngaân haøng, hieåu roõ nhöõng ruûi ro troïng yeáu cuûa ngaân haøng, xaây döïng nhöõng möùc ñoä coù theå chaáp nhaän ñöôïc ñoái vôùi caùc ruûi ro naøy vaø ñaûm baûo raèng Ban ñieàu haønh ñaõ thöïc hieän caùc coâng vieäc caàn thieát ñeå xaùc ñònh, ño löôøng, theo doõi vaø kieåm tra nhöõng ruûi ro naøy; xeùt duyeät cô caáu toå chöùc; ñaûm baûo raèng Ban ñieàu haønh ñang giaùm saùt söï hieäu quaû cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Hoäi ñoàng quaûn trò chòu traùch nhieäm sau cuøng veà vieäc thieát laäp vaø duy trì moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñaày ñuû vaø hieäu quaû. (2) Nguyeân taéc 2: Ban ñieàu haønh chòu traùch nhieäm thöïc hieän nhöõng chieán löôïc vaø chính saùch maø Hoäi ñoàng quaûn trò ñaõ pheâ duyeät; naâng cao vieäc xaùc ñònh, ño löôøng, theo doõi vaø kieåm soaùt nhöõng ruûi ro phaùt sinh trong hoaït ñoäng cuûa ngaân haøng; duy trì moät cô caáu toå chöùc trong ñoù coù söï phaân coâng roõ raøng veà traùch nhieäm, quyeàn haïn vaø caùc moái quan heä giöõa caùc boä phaän; ñaûm baûo raèng ñaõ thöïc hieän nhieäm vuï moät caùch hieäu quaû; thieát laäp nhöõng chính saùch kieåm soaùt noäi boä thích hôïp; kieåm tra söï ñaày ñuû vaø hieäu quaû cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. (3) Nguyeân taéc 3: Hoäi ñoàng quaûn trò vaø Ban ñieàu haønh chòu traùch nhieäm naâng cao ñaïo ñöùc vaø tính lieâm chính, thieát laäp vaên hoùa trong ñoù nhaán maïnh vaø laøm cho taát caû nhaân vieân thaáy roõ taàm quan troïng cuûa kieåm soaùt noäi boä. Taát caû nhaân vieân ngaân haøng caàn hieåu vai troø cuûa mình trong quaù trình kieåm soaùt noäi boä vaø thöïc söï tham gia vaøo quaù trình ñoù. Nhaän bieát vaø ñaùnh giaù ruûi ro (4) Nguyeân taéc 4: Moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä hieäu quaû ñoøi hoûi raèng phaûi nhaän bieát vaø ñaùnh giaù lieân tuïc nhöõng ruûi ro troïng yeáu coù theå aûnh höôûng ñeán vieäc hoaøn thaønh keá hoaïch cuûa ngaân haøng. Söï ñaùnh giaù naøy phaûi bao truøm taát caû caùc ruûi ro trong hoaït ñoäng cuûa ngaân haøng (ruûi ro tín duïng, ruûi ro chính saùch quoác gia, ruûi ro thò tröôøng, ruûi ro laõi suaát, ruûi ro thanh khoaûn, ruûi ro vaän haønh, ruûi ro phaùp lyù vaø ruûi ro thöông hieäu). Kieåm soaùt noäi boä caàn xem laïi nhöõng ruûi ro chöa ñöôïc kieåm soaùt tröôùc ñaây cuõng nhö môùi phaùt sinh. 19 Hoaït ñoäng kieåm soaùt vaø söï phaân coâng, phaân nhieäm (5) Nguyeân taéc 5: Hoaït ñoäng kieåm soaùt phaûi laø moät coâng vieäc quan troïng trong caùc hoaït ñoäng haøng ngaøy cuûa ngaân haøng. Moät heä thoáng kieåm soaùt hieäu quaû ñoøi hoûi thieát laäp moät cô caáu kieåm soaùt thích hôïp, trong ñoù söï kieåm soaùt ñöôïc xaùc ñònh ôû moãi möùc ñoä hoaït ñoäng. Nhöõng ñieàu naøy bao goàm kieåm tra ôû möùc ñoä cao nhaát, kieåm tra hoaït ñoäng ñoái vôùi caùc boä phaän, phoøng ban khaùc nhau, kieåm keâ, kieåm tra söï tuaân thuû nhöõng qui ñònh ban haønh vaø theo doõi söï khoâng tuaân thuû; moät heä thoáng ñaõ ñöôïc pheâ duyeät; moät heä thoáng kieåm tra vaø ñoái chieáu. (6) Nguyeân taéc 6: Moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä hieäu quaû ñoøi hoûi phaân coâng hôïp lyù, caùc coâng vieäc cuûa moät nhaân vieân khoâng maâu thuaãn nhau. Nhöõng xung ñoät veà quyeàn lôïi phaûi ñöôïc nhaän bieát, giaûm thieåu toái ña vaø tuøy thuoäc vaøo söï kieåm soaùt ñoäc laäp vaø thaän troïng. Thoâng tin vaø truyeàn thoâng (7) Nguyeân taéc 7: Moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä hieäu quaû ñoøi hoûi coù döõ lieäu ñaày ñuû vaø toång hôïp veà söï tuaân thuû, veà tình hình hoaït ñoäng vaø tình hình taøi chính, cuõng nhö laø nhöõng thoâng tin veà thò tröôøng beân ngoaøi coù theå aûnh höôûng ñeán vieäc ñöa ra quyeát ñònh. Thoâng tin phaûi ñaùng tin caäy, kòp thôøi, coù theå söû duïng ñöôïc vaø ñöôïc trình baøy theo bieåu maãu. (8) Nguyeân taéc 8: Moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä hieäu quaû ñoøi hoûi moät heä thoáng thoâng tin ñaùng tin caäy, coù theå ñaùp öùng cho haàu heát caùc hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa ngaân haøng. Heä thoáng naøy phaûi löu tröõ vaø söû duïng döõ lieäu baèng maùy tính, an toaøn, ñöôïc theo doõi ñoäc laäp vaø ñöôïc kieåm tra ñoät xuaát, ñaày ñuû. (9) Nguyeân taéc 9: Moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä hieäu quaû ñoøi hoûi keânh trao ñoåi thoâng tin hieäu quaû ñeå ñaûm baûo raèng taát caû nhaân vieân ñaõ hieåu ñaày ñuû vaø tuaân thuû trieät ñeå caùc chính saùch vaø caùc thuû tuïc coù lieân quan ñeán traùch nhieäm vaø nhieäm vuï cuûa hoï vaø ñaûm baûo raèng nhöõng thoâng tin caàn thieát khaùc cuõng ñaõ ñöôïc phoå bieán ñeán caùc nhaân vieân coù lieân quan. 20 Giaùm saùt vaø söûa chöõa nhöõng sai soùt (10) Nguyeân taéc 10: Hieäu quaû toaøn dieän cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä laø vieäc theo doõi, kieåm tra phaûi lieân tuïc. Vieäc theo doõi nhöõng ruûi ro troïng yeáu phaûi laø coâng vieäc haøng ngaøy cuûa ngaân haøng, cuõng nhö laø vieäc ñaùnh giaù ñònh kyø cuûa boä phaän kinh doanh vaø kieåm toaùn noäi boä. (11) Nguyeân taéc 11: Phaûi coù kieåm toaùn noäi boä toaøn dieän, hieäu quaû vaø ñöôïc thöïc hieän bôûi nhöõng ngöôøi coù naêng löïc, ñöôïc ñaøo taïo thích hôïp vaø coù theå laøm vieäc ñoäc laäp. Coâng vieäc kieåm toaùn noäi boä, cuõng laø vieäc theo doõi heä thoáng kieåm soaùt noäi boä, phaûi ñöôïc baùo caùo tröïc tieáp cho Hoäi ñoàng quaûn trò hoaëc Ban kieåm soaùt vaø Ban ñieàu haønh. (12) Nguyeân taéc 12: Nhöõng sai soùt cuûa heä thoáng kieåm soaùt ñöôïc phaùt hieän bôûi boä phaän kinh doanh, kieåm toaùn noäi boä, hoaëc caùc nhaân vieân khaùc thì phaûi ñöôïc baùo caùo kòp thôøi cho caáp quaûn lyù thích hôïp vaø ghi nhaän ngay laäp töùc. Nhöõng sai soùt troïng yeáu cuûa kieåm soaùt noäi boä phaûi ñöôïc baùo caùo cho Ban ñieàu haønh vaø Hoäi ñoàng quaûn trò. Ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä thoâng qua cô quan thanh tra ngaân haøng (13) Nguyeân taéc 13: Caùn boä thanh tra ñoøi hoûi raèng taát caû caùc ngaân haøng caàn coù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä hieäu quaû, phuø hôïp vôùi baûn chaát, söï phöùc taïp, ruûi ro voán coù cuûa hoaït ñoäng ngaân haøng vaø thích nghi ñöôïc vôùi söï thay ñoåi moâi tröôøng, ñieàu kieän cuûa ngaân haøng. Caùc thanh tra seõ xaùc ñònh heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa ngaân haøng coù hieäu quaû vaø ñaày ñuû hay khoâng, khi ñoù caùc thanh tra ngaân haøng seõ ñöa ra caùch xöû lyù thích hôïp. 1.1.3 Thöïc tieãn vaän duïng Baùo caùo Basle taïi caùc quoác gia treân theá giôùi: Taïi caùc nöôùc, heä thoáng giaùm saùt ngaân haøng (bank supervision) tröïc thuoäc ngaân haøng trung öông hoaëc Boä Taøi chính hoaëc laø moät cô quan ñoäc laäp ñöôïc thieát laäp ñeå giaùm saùt hoaït ñoäng cuûa caùc NHTM, caùc toå chöùc taøi chính nhaèm ñoái phoù vôùi caùc cuoäc khuûng hoaûng taøi chính, caùc bieán ñoäng kinh teá vaø chính trò aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng taøi chính ngaân haøng17. Hoaït ñoäng giaùm saùt ngaân haøng thöôøng thöïc hieän 17 Nguoàn: Baùo caùo veà Bank Supervision and its Application in Developing Countries, Governor – Federal Reserve, June, 2002. 21 treân phöông dieän xem xeùt tính tuaân thuû, ñaùnh giaù taøi saûn noäi vaø ngoaïi baûng taïi moät thôøi ñieåm vaø theo xu höôùng hieän ñaïi, noù coøn taäp trung vaøo vieäc ñaùnh giaù heä thoáng quaûn lyù ruûi ro vaø kieåm soaùt ruûi ro cuûa caùc NHTM. Duø hình thöùc cuûa heä thoáng giaùm saùt ngaân haøng cuûa caùc quoác gia coù söï khaùc bieät, noäi dung vaø phöông phaùp thanh tra ngaân haøng cuõng ñeàu taäp trung vaøo muïc tieâu kieåm soaùt hoaït ñoäng cuûa NHTM, vaø trong ñoù moät trong nhöõng troïng taâm laø heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa NHTM. Chính vì lyù do treân, söï ra ñôøi baùo caùo cuûa Basle veà “Khuoân khoå cho heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong caùc ngaân haøng” ñaõ trôû thaønh coâng cuï ñeå caùc cô quan giaùm saùt ngaân haøng taïi caùc nöôùc laø thaønh vieân cuûa Basle söû duïng ñeå ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä khi tieán haønh kieåm tra caùc NHTM taïi quoác gia cuûa hoï. Ngoaøi ra, sau cuoäc khuûng hoaûng taøi chính tieàn teä taïi Ñoâng Nam AÙ (1997 – 1998), caùc ngaân haøng quoác gia cuûa moät soá nöôùc chaâu AÙ nhö Vieät Nam, Thaùi Lan, Bangladesh, … cuõng nhaän thöùc roõ taàm quan troïng cuûa coâng taùc giaùm saùt ñoái vôùi hoaït ñoäng cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi, trong ñoù, ñaùnh giaù tính hieäu quaû cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong vieäc ngaên ngöøa caùc ruûi ro vaø toån thaát laø moät vaán ñeà heát söùc caàn thieát ñeå ñaùnh giaù söï laønh maïnh vaø an toaøn cuûa ngaân haøng thöông maïi. Vì theá, caùc tieâu chuaån cuûa Basle veà giaùm saùt ngaân haøng, ñaùnh giaù tyû leä an toaøn voán, quaûn lyù caùc loaïi ruûi ro vaø baùo caùo cuûa Basle veà kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng gaàn nhö laø caùc caåm nang chuû ñaïo khi thöïc hieän thanh tra caùc ngaân haøng thöông maïi. Taïi moät soá quoác gia, ngöôøi ta cuõng vaän duïng baùo caùo cuûa Basle ñeå soaïn thaûo caùc chuaån möïc, höôùng daãn rieâng veà kieåm soaùt noäi boä cho caùc ngaân haøng thöông maïi taïi quoác gia mình. Trong ñoù, coù theå keå ñeán nhö: ƒ Taøi lieäu Quaûn lyù caùc ruûi ro trong ngaân haøng: Kieåm soaùt noäi boä vaø tuaân thuû Khuoân khoå veà Heä thoáng Kieåm soaùt noäi boä trong caùc Ngaân haøng18 do Ngaân haøng Bangladesh ban haønh. Veà cô baûn, taøi lieäu naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi baùo caùo cuûa Basle vaø coù keøm theâm höôùng daãn caùc thuû tuïc kieåm soaùt ñoái vôùi töøng loaïi nghieäp vuï chuû yeáu cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi. ƒ Taøi lieäu Kieåm soaùt noäi boä: Soå tay Kieåm soaùt vieân19 do Boä Kieåm soaùt tieàn teä – Hoa Kyø (the Office of Comptroller of the Currency) ban haønh aùp duïng cho hoaït ñoäng giaùm saùt ngaân haøng vaø ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng. Ñaây laø moät söï vaän duïng keát hôïp haøi hoaø giöõa baùo caùo cuûa Basle vaø COSO veà kieåm soaùt noäi boä. 18 Managing Core Risks in banking: Internal Control and Compliance Framework for Internal Control in Banking Organisations – Bangladesh Bank 2002. 19 Internal Control:Comptroller’s Handbook, January 2001 – Comptroller of the Currency, Administrator of National Banks. 22 ƒ Malta Financial Services Authority – moät toå chöùc ñöôïc thaønh laäp töø thaùng 10/2002 vôùi chöùc naêng ñieàu chænh vaø giaùm saùt hoaït ñoäng cuûa caùc ngaân haøng taïi Malta – moät nöôùc thuoäc Ñòa Trung Haûi ñaõ ban haønh moät baûn thoâng caùo veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä aùp duïng cho caùc toå chöùc tín duïng hoaït ñoäng theo Ñaïo luaät Ngaân haøng 1994 (Malta)20. Noäi dung cuûa thoâng caùo naøy cuõng hoaøn toaøn ñöôïc xaây döïng theo caùc tieâu chuaån cuûa Basle veà kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng. ƒ Caùc toå chöùc tö vaán veà taøi chính, quaûn trò, ngaân haøng taïi caùc nöôùc cuõng khuyeán khích caùc ngaân haøng vaän duïng caùc nguyeân taéc cuûa Basle ñeå ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa ngaân haøng mình. Ví duï, toå chöùc FSA (Financial Service Authority) – Nhaät Baûn ñaõ thieát keá moät baûng checklist bao goàm caùc tieâu chí söû duïng ñeå ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng theo baùo caùo cuûa Basle21; CARD decisions Inc. (Hoa Kyø) – moät toå chöùc chuyeân kinh doanh caùc phaàn meàm veà quaûn lyù ruûi ro, cung öùng dòch vuï tö vaán, ñaøo taïo veà lónh vöïc naøy – cuõng vaän duïng caùc nguyeân taéc veà kieåm soaùt noäi boä cuûa Basle ñeå thieát keá phaàn meàm quaûn lyù ruûi ro coù teân goïi laø: Collaborative Assurance & Risk DesignTM Enablers22… Toùm laïi, baùo caùo Basle ñaõ coù moät yù nghóa thöïc tieãn ñoái vôùi vieäc xaây döïng vaø ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng. Tuy nhieân, söï vaän duïng noù phaûi döïa treân söï ñaùnh giaù veà caùc yeáu toá sau: ƒ Söï caân ñoái giöõa lôïi ích ñaït ñöôïc vaø chi phí boû ra cho vieäc thieát keá heä thoáng kieåm soaùt noäi boä; ƒ Möùc ñoä phöùc taïp vaø möùc ñoä ruûi ro trong hoaït ñoäng cuûa töøng ngaân haøng. 1.2 KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG NGAÂN HAØNG: Trong taát caû caùc hoaït ñoäng kinh doanh cuûa ngaân haøng thöông maiï, hoaït ñoäng chuû yeáu vaø quan troïng nhaát laø hoaït ñoäng tín duïng. Vì theá, ñeà taøi naøy taäp trung nghieân cöùu veà kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng. 20 Banking Notices: Notice on the Internal Cotrol Systems in Credit Institutions authorised under the Banking Act 1994 – Malta Financial Services Authority. 21 Risk Checklist: coù saün trong trang web: http:// www.fsa.go.jp. 22 Collaborative Assurance & Risk DesignTM Enablers: A Comprehensive Response to Basle Committee Control requirements coù saün taïi ñòa chæ: http:// www.carddecisions.com. 23 1.2.1 Tín duïng vaø vai troø cuûa nghieäp vuï tín duïng trong ngaân haøng thöông maïi: 1.2.1.1. Khaùi nieäm tín duïng vaø caùc loaïi hình nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng: a. Khaùi nieäm tín duïng: Tín duïng laø moät giao dòch veà taøi saûn (tieàn hoaëc haøng hoùa) giöõa beân cho vay (ngaân haøng vaø caùc ñònh cheá taøi chính khaùc) vaø beân ñi vay (caù nhaân, doanh nghieäp vaø caùc chuû theå khaùc), trong ñoù, beân cho vay chuyeån giao taøi saûn cho beân ñi vay söû duïng trong moät thôøi haïn nhaát ñònh theo thoûa thuaän, beân ñi vay coù traùch nhieäm hoaøn traû voâ ñieàu kieän voán goác vaø laõi cho beân cho vay khi ñeán haïn thanh toaùn. 23 b. Caùc loaïi hình tín duïng ngaân haøng: Veà cô baûn, hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng bao goàm caùc loaïi hình sau: 24 - Cho vay (Loans). - Chieát khaáu (Discount). - Cho thueâ taøi chính (Financial Leasing). - Baûo laõnh Ngaân haøng (Bank Guarantee). - Nghieäp vuï bao thanh toaùn (Factoring). 1.2.1.2. Vai troø cuûa nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng: Ñoái vôùi baûn thaân ngaân haøng thöông maïi, tín duïng laø nghieäp vuï truyeàn thoáng. Nghieäp vuï tín duïng maø chuû yeáu laø cho vay ñöôïc xem laø nghieäp vuï söû duïng voán quan troïng nhaát, quyeát ñònh ñeán khaû naêng toàn taïi vaø hoaït ñoäng cuûa ngaân haøng thöông maïi. Veà maët taøi chính, ñaây laø nghieäp vuï taïo thaønh boä phaän chuû yeáu vaø quan troïng cuûa Taøi saûn Coù cuûa NHTM. Nhöõng yeáu keùm trong nghieäp vuï naøy seõ laøm cho tình hình taøi chính cuûa NHTM bò ñe doïa. Veà maët kinh doanh, cho vay laø nghieäp vuï söû duïng voán quan troïng nhaát do noù luoân chieám tyû troïng cao nhaát trong toång thu nhaäp ngaân haøng. Vì hoaït ñoäng cuûa ngaân haøng thöông maïi laø kinh doanh tieàn teä töùc laø huy ñoäng voán tieàn teä töø beân ngoaøi vaø söû duïng voán huy ñoäng ñeå kinh doanh taïo ra lôïi nhuaän töø cheânh leäch thu nhaäp laõi ñaàu ra vaø chi phí huy ñoäng voán ñaàu vaøo neân ngaân haøng luoân phaûi tính toaùn vieäc söû duïng voán sao cho coù hieäu quaû cao nhaát. Nghieäp vuï cho vay khoâng nhöõng ñem laïi thu nhaäp veà tieàn laõi cho ngaân haøng maø coøn laø tieàn ñeà keùo theo caùc dòch vuï 23 Ñònh nghóa treân ñöôïc ruùt ra töø nguoàn: Tín duïng Ngaân haøng (trang 19) – Chuû bieân: TS. Hoà Dieäu – NXB Thoáng Keâ, naêm 2003 24 Xem Phuï luïc 3. Caùc ñònh nghóa veà caùc loaïi hình tín duïng 24 khaùc cuûa ngaân haøng phaùt trieån nhö: thanh toaùn quoác teá thoâng qua nghieäp vuï taøi trôï ngoaïi thöông, theû thanh toaùn vaø giao dòch taøi khoaûn tieàn göûi. Ñoái vôùi xaõ hoäi, hoaït ñoäng tín duïng cuûa ngaân haøng thöông maïi coøn coù vai troø raát to lôùn trong vieäc thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi thoâng qua vieäc cung öùng moät khoái löôïng voán lôùn cho neàn kinh teá nhaèm phuïc vuï cho saûn xuaát kinh doanh, xaây döïng cô sôû haï taàng, môû roäng ñaàu tö, taïo vieäc laøm, hoã trôï tieâu duøng vaø nhu caàu nhaø ôû cho daân cö. Taïi nhieàu quoác gia, tyû leä dö nôï so vôùi GDP xaáp xæ töø 70% ñeán 100%. 1.2.2 Ruûi ro tín duïng: 1.2.2.1. Ruûi ro tín duïng: Ruûi ro tín duïng phaùt sinh trong tröôøng hôïp ngaân haøng khoâng thu hoài ñöôïc ñaày ñuû caû voán goác vaø laõi cuûa khoaûn vay hoaëc laø vieäc thanh toaùn nôï goác vaø laõi khoâng ñuùng kyø haïn ñaõ thoaû thuaän giöõa ngaân haøng vaø khaùch haøng vay. Ruûi ro tín duïng baét nguoàn töø söï yeáu keùm veà taøi chính cuûa khaùch haøng, caùc taùc ñoäng baát thöôøng cuûa moâi tröôøng kinh doanh, söï giaûm suùt giaù trò cuûa taøi saûn ñaûm baûo cho khoaûn vay vaø caùc nguyeân nhaân khaùch quan laãn chuû quan khaùc. Ruûi ro tín duïng phaùt sinh cao seõ aûnh höôûng ñeán söï an toaøn veà taøi chính cuûa ngaân haøng daãn ñeán phaùt sinh ruûi ro thanh khoaûn cuûa ngaân haøng do khoâng thu hoài kòp tieàn ñeå thanh toaùn caùc khoaûn voán huy ñoäng phaûi traû ñeán haïn vaø coù theå khieán cho ngaân haøng bò suïp ñoå, phaù saûn. 1.2.2.2. Caùc nguyeân nhaân daãn ñeán ruûi ro tín duïng: Vieäc phaân tích nguyeân nhaân ruûi ro tín duïng coù yù nghóa quan troïng trong vieäc xaùc ñònh caùc hoaït ñoäng KSNB ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng. Ruûi ro tín duïng thöôøng xuaát phaùt töø caùc nguyeân nhaân sau: ™ Nguyeân nhaân khaùch quan: - Khaùch haøng vay khoâng coù phaåm chaát toát, gian laän. - Khaùch haøng vay khoâng coù keá hoaïch kinh doanh toát, cuï theå, roõ raøng vaø hôïp lyù, khoâng döï baùo tröôùc ñaày ñuû taát caû caùc yeáu toá aûnh höôûng nhö thò tröôøng, chi phí, caïnh tranh, nguoàn löïc … - Moâi tröôøng kinh doanh thay ñoåi aûnh höôûng ñeán taøi chính vaø khaû naêng traû nôï cuûa khaùch haøng. 25 - Thaåm ñònh, phaân tích khoaûn vay sai laàm do thieáu caùc thoâng tin veà khaùch haøng. Töø ñoù, haïn cheá coâng taùc giaùm saùt, quaûn lyù khoaûn vay cuûa ngaân haøng, khoâng theå ñöa ra caûnh baùo sôùm veà caùc vaán ñeà, khoâng coù ñuû caùc thoâng tin caàn thieát cho vieäc ra quyeát ñònh. - Söï keùm may maén cuûa khaùch haøng vay hoaëc cuûa ngaân haøng. - Taøi saûn ñaûm baûo do ngaân haøng naém giöõ bò giaûm suùt giaù trò. - Caùc nguyeân nhaân khaùch quan khaùc veà söï thay ñoåi ñieàu kieän kinh doanh, boä maùy quaûn lyù, tình traïng gia ñình cuûa khaùch haøng vay, nguoàn thu nhaäp, söï phaùt sinh baát ngôø cuûa thieân tai, hoaû hoaïn … ™ Nguyeân nhaân chuû quan: - Nhaân vieân tín duïng khoâng thaåm ñònh roõ tö caùch khaùch haøng vay. - Phaân tích tín duïng khoâng chính xaùc do chaát löôïng thoâng tin ñaàu vaøo keùm vì khoâng kieåm tra ñoä tin caäy cuûa thoâng tin vaø khoâng thu thaäp ñaày ñuû thoâng tin; do naêng löïc phaân tích keùm neân khoâng hieåu roõ veà moâi tröôøng kinh doanh, khoâng phaân tích chính xaùc, ñaày ñuû keá hoaïch kinh doanh vaø ñieàu kieän taøi chính cuûa khaùch haøng vay, döï baùo sai veà tính khaû thi cuûa phöông aùn kinh doanh vaø khaû naêng traû nôï … - Cô caáu khoaûn vay khoâng toát, bao goàm: khoâng hieåu roõ nhu caàu cuûa khaùch haøng vay, khoâng cô caáu khoaûn vay phuø hôïp vôùi luoàng tieàn cuûa hoï do khoâng hieåu roõ luoàng tieàn cuûa khaùch haøng vay, khoâng ñònh giaù khoaûn vay töông xöùng vôùi möùc ñoä ruûi ro vaø khoâng ñöa ra caùc ñieàu khoaûn raøng buoäc nhaèm haïn cheá caùc haønh vi xaáu cuûa khaùch haøng vay nhö yeâu caàu veà giaùm saùt, giôùi haïn nôï toái ña, ñieàu kieän giaûi ngaân … - Quy trình tín duïng khoâng ñaày ñuû, khoâng chaët cheõ daãn ñeán xeùt duyeät cho vay khoâng ñuùng, ñeå sô hôû caùc yeáu toá phaùp lyù treân hôïp ñoàng vay vaø baûo ñaûm gaây baát lôïi cho ngaân haøng vaø daãn ñeán caùc sai soùt nghieäp vuï. - Söï gian laän cuûa nhaân vieân tín duïng, thoâng ñoàng vôùi khaùch haøng vay maø ngaân haøng khoâng phaùt hieän ra. - Quaûn lyù caùc khoaûn cho vay keùm. - Coâng taùc giaùm saùt khoaûn vay khoâng thoûa ñaùng vaø phuø hôïp neân khoâng phaùt hieän ñöôïc caùc khoaûn nôï coù vaán ñeà, caùc daáu hieäu caûnh baùo. - Thieáu söï can thieäp kòp thôøi khi caùc khoaûn cho vay coù daáu hieäu coù vaán ñeà. 26 - Ngaân haøng vaø caùc nhaân vieân tín duïng khoâng ruùt ra kinh nghieäm veà nhöõng sai laàm ñaõ maéc, khoâng phaân tích caùc nguyeân nhaân nôï xaáu daãn ñeán caùc loãi laëp laïi nhieàu laàn. 1.2.3 Kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng vaø quaûn lyù ruûi ro tín duïng: Nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn treân, tín duïng laø nghieäp vuï söû duïng voán quan troïng nhaát cuûa ngaân haøng vaø tieàm aån ruûi ro cao. Ñeå quaûn lyù ruûi ro tín duïng, ngoaøi vieäc söû duïng caùc bieän phaùp kyõ thuaät nghieäp vuï ñeå kieåm soaùt vaø ngaên ngöøa caùc yeáu toá beân ngoaøi daãn ñeán ruûi ro tín duïng thì vieäc xaây döïng moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng höõu hieäu vaø hieäu quaû seõ coù taùc duïng raát lôùn nhaèm ngaên ngöøa vaø giaûm thieåu caùc nguyeân nhaân chuû quan gaây ra ruûi ro tín duïng, cuï theå nhö sau: ƒ Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa NHTM phaûi toàn taïi söï kieåm tra laïi vieäc thaåm ñònh cuûa nhaân vieân tín duïng ñeå traùnh tình traïng phaân tích tín duïng döïa treân nhöõng thoâng tin khoâng xaùc thöïc, khoâng ñaày ñuû. ƒ Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa NHTM phaûi thieát keá quy trình tín duïng vôùi caùc thuû tuïc kieåm soaùt chaët cheõ sao cho ñaûm baûo söï an toaøn veà phaùp lyù cho ngaân haøng, xeùt duyeät cho vay vaø giaûi ngaân ñuùng ñaén vaø giaûm thieåu ñöôïc caùc sai soùt ñoàng thôøi coù theå ngaên chaën ñöôïc caùc haønh vi gian laän cuûa khaùch haøng. ƒ Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa ngaân haøng phaûi ñaûm baûo veà khaû naêng phaùt hieän vaø ngaên chaën kòp thôøi caùc sai phaïm cuûa ngöôøi thöïc hieän nghieäp vuï. ƒ Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa NHTM phaûi ñaët ra caùc quy ñònh chaët cheõ, coù hieäu quaû veà caùc hoaït ñoäng giaùm saùt thöôøng xuyeân vaø ñònh kyø ñoái vôùi hoaït ñoäng tín duïng vaø taïo laäp heä thoáng thoâng tin vaø truyeàn thoâng hieäu quaû trong ngaân haøng. Ñaây laø bieän phaùp ñeå haïn cheá caùc nguyeân nhaân daãn ñeán ruûi ro tín duïng do quaûn lyù, giaùm saùt khoaûn vay keùm. ƒ Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa NHTM cuõng phaûi bao goàm vieäc taùi ñaùnh giaù laïi ñònh kyø veà caùc ruûi ro vaø caùc sai soùt, ñeà ra caùc bieän phaùp khaéc phuïc, traùnh söï taùi dieãn caùc sai soùt. Nhö vaäy, ñeå thöïc hieän hoaït ñoäng tín duïng tín duïng hieäu quaû vaø ngaên ngöøa, kieåm soaùt ruûi ro tín duïng, NHTM phaûi thöïc hieän caùc bieän phaùp sau: 27 1.2.3.1. Thieát laäp quy trình tín duïng chaët cheõ: Moãi ngaân haøng thöông maïi ñeàu phaûi thieát keá quy trình cuûa nghieäp vuï tín duïng khaùc nhau tuyø theo ñaëc ñieåm hoaït ñoäng kinh doanh, cô caáu toå chöùc boä phaän tín duïng vaø yeâu caàu kieåm soaùt. Quy trình tín duïng laø toång hôïp caùc nguyeân taéc, quy ñònh cuûa NHTM trong vieäc caáp tín duïng. Ñaây laø moät quaù trình goàm nhieàu giai ñoaïn lieân hoaøn, coù moái quan heä chaët cheõ vôùi nhau. Vieäc xaây döïng quy trình tín duïng hôïp lyù seõ coù taùc duïng nhö sau: • Döïa treân quy trình tín duïng, ngaân haøng seõ toå chöùc boä maùy hoaït ñoäng tín duïng phuø hôïp. Trong ñoù, chöùc naêng, nhieäm vuï cuûa caùc phoøng ban trong hoaït ñoäng tín duïng ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng. • Döïa treân quy trình tín duïng, ngaân haøng seõ thieát laäp caùc thuû tuïc haønh chaùnh phuø hôïp vôùi caùc quy ñònh cuûa phaùp luaät vaø ñaûm baûo an toaøn trong hoaït ñoäng kinh doanh. • Quy trình tín duïng thöôøng ñöôïc NHTM cuï theå hoaù thaønh caåm nang, soå tay höôùng daãn nghieäp vuï thoáng nhaát trong toaøn ngaân haøng veà vieäc thöïc hieän nghieäp vuï tín duïng. Nhôø ñoù, ngöôøi thöïc hieän nghieäp vuï hieåu ñöôïc vai troø, vò trí vaø traùch nhieäm cuûa mình ñeå coù thaùi ñoä ñuùng ñaén trong coâng vieäc. • Quy trình tín duïng laø cô sôû ñeå kieåm soaùt quaù trình caáp tín duïng vaø ñieàu chænh chính saùch tín duïng cuûa ngaân haøng, giuùp nhaø quaûn trò coù theå phaùt hieän nhöõng khaâu, caùc qui ñònh caàn ñöôïc ñieàu chænh vaø kieåm soaùt ñöôïc caùc ruûi ro khi caáp tín duïng. Duø coù söï khaùc nhau giöõa caùc NHTM trong noäi dung chi tieát cuûa quy trình tín duïng do söï khaùc bieät veà quy moâ, caáu truùc caùc loaïi cho vay, naêng löïc ñoäi nguõ nhaân söï vaø möùc ñoä öùng duïng coâng ngheä thoâng tin, moïi quy trình tín duïng cuûa caùc NHTM ñeàu coù caùc böôùc cô baûn nhö trong hình 1.1. Hình 1.1: Quy trình tín duïng cô baûn 28 B Ö Ô ÙC 1 B Ö Ô ÙC 7 B Ö Ô ÙC 2 B Ö Ô ÙC 8 B Ö Ô ÙC 3 B Ö Ô ÙC 9 B Ö Ô ÙC 4 B Ö Ô ÙC 1 0 B Ö Ô ÙC 5 B Ö Ô ÙC 1 1 B Ö Ô ÙC 6 B Ö Ô ÙC 1 2 ƒ Tieáp nhaän ñeà nghò vay voán, höôùng daãn KH caùc thuû tuïc vay voán. ƒ Tìm hieåu sô boä veà KH vay. ƒ Khaûo saùt thöïc traïng KH. Thaåm ñònh tính khaû thi cuûa phöông aùn kinh doanh, nhu caàu vay vaø khaû naêng traû nôï cuûa KH. ƒ Thaåm ñònh taøi saûn ñaûm baûo: ñònh giaù vaø xaùc minh hieän traïng vaø caùc chöùng töø cuûa taøi saûn. ƒ Xaùc minh caùc thoâng tin veà khaùch haøng vaø laäp tôø trình thaåm ñònh khaùch haøng ñeå trình xeùt duyeät veà khoaûn vay. ƒ Trình baøy keát quaû thaåm ñònh khaùch haøng leân caùc caáp coù thaåm quyeàn ñeå xeùt duyeät veà khoaûn vay. ƒ Tieán haønh caùc thuû tuïc phaùp lyù veà taøi saûn baûo ñaûm. ƒ Thöïc hieän kyù keát hôïp ñoàng tín duïng. ƒ Thöïc hieän giaûi ngaân theo nhu caàu söû duïng voán vay cuûa khaùch haøng ƒ Kieåm tra muïc ñích söû duïng voán vay. ƒ Ñònh kyø kieåm tra tình hình thöïc teá cuûa khaùch haøng vaø taùi thaåm ñònh taøi saûn ñaûm baûo. ƒ Quaûn lyù vaø löu tröõ hoà sô tín duïng, hoà sô taøi saûn baûo ñaûm trong suoát quaù trình cho vay. ƒ Theo doõi quaù trình thanh toaùn cuûa khoaûn vay. ƒ Thu nôï, thu laõi. ƒ Giaùm saùt khoaûn vay coù vaán ñeà. ƒ Gia haïn nôï/ Ñieàu chænh kyø haïn nôï/ chuyeån nôï quaù haïn vaø khôûi kieän ñeå thu hoài nôï xaáu. ƒ Thanh lyù khoaûn vay. 29 1.2.3.2. Thieát keá heä thoáng kieåm soaùt noäi boä tín duïng vaø heä thoáng quaûn lyù ruûi ro tín duïng hieäu quaû: ‰ Caùc nguyeân taéc chung veà thieát keá heä thoáng KSNB ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng vaø quaûn lyù ruûi ro tín duïng25: (1) Chu trình xeùt duyeät tín duïng, giaùm saùt tín duïng ñöôïc thöïc hieän ñaày ñuû, kòp thôøi, coù hieäu quaû, ngaên ngöøa kòp thôøi nhöõng thieáu soùt trong heä thoáng xöû lyù. (2) Caùc döõ lieäu caàn thieát ñöôïc thu thaäp, chuyeån giao vaø xöû lyù moät caùch ñaày ñuû, chính xaùc kòp thôøi giuùp cho vieäc ra quyeát ñònh tín duïng coù chaát löôïng cao. (3) Ruûi ro tín duïng ñöôïc quaûn lyù chaët cheõ nhaèm ngaên ngöøa thaát thoùat taøi saûn vaø coù döï phoøng ruûi ro hôïp lyù. (4) Taøi lieäu, hoà sô, caùc taøi saûn lieân quan ñeán nghieäp vuï ñöôïc baûo ñaûm an toaøn. ‰ Caùc ñieàu kieän ñeå thöïc hieän kieåm soaùt ruûi ro tín duïng chaët cheõ, hieäu quaû: ƒ Ngaân haøng phaûi hoaït ñoäng theo tieâu chuaån caáp tín duïng roõ raøng vaø hôïp lyù26. ƒ Nguyeân taéc xeùt duyeät tín duïng ñuùng caáp thaåm quyeàn phaûi ñöôïc toân troïng27. ƒ Ngaân haøng neân coù boä phaän rieâng bieät ñeå quaûn lyù thöôøng xuyeân nhöõng danh muïc chöùa ñöïng ruûi ro tín duïng khaùc nhau nhaèm baûo ñaûm: o Tính hieäu quaû vaø hieäu löïc cuûa hoaït ñoäng quaûn lyù tín duïng, bao goàm: kieåm soaùt chöùng töø, caùc ñieàu kieän hôïp ñoàng, ñieàu kieän phaùp lyù, taøi saûn baûo ñaûm …; o Tính chính xaùc vaø kòp thôøi cuûa thoâng tin cung caáp cho heä thoáng thoâng tin quaûn trò; o Söï phaân bieät roõ raøng veà traùch nhieäm; o Kieåm soaùt ñaày ñuû toaøn boä quy trình; o Phuø hôïp vôùi chính saùch vaø quy trình quaûn lyù ñaõ ñöôïc ñeà ra cuõng nhö aùp duïng caùc quy taéc, luaät ñònh 28. 25 Giaùo trình Kieåm toaùn ngaân haøng – Ñaïi hoïc Ngaân haøng Tp.HCM (trang 82) 26 Trích löôïc töø Phaàn III - Nguyeân taéc 4 trong taøi lieäu Quaûn lyù ruûi ro Tín duïng – Uûy ban Basle veà Giaùm saùt ngaân haøng – Thaùng 9/2000. 27 Trích löôïc töø Phaàn III - Nguyeân taéc 7 trong taøi lieäu Quaûn lyù ruûi ro Tín duïng – Uûy ban Basle veà Giaùm saùt ngaân haøng – Thaùng 9/2000. 30 ƒ Ngaân haøng neân coù boä phaän ñeå giaùm saùt toång theå thaønh phaàn vaø chaát löôïng cuûa danh muïc ñaàu tö tín duïng29. ƒ Ngaân haøng phaûi thieát laäp heä thoáng ñaùnh giaù thöôøng xuyeân, ñoäc laäp ñoái vôùi quy trình quaûn lyù ruûi ro tín duïng cuûa ngaân haøng vaø keát quaû cuûa vieäc ñaùnh giaù phaûi ñöôïc baùo caùo tröïc tieáp cho Hoäi ñoàng quaûn trò vaø caùc nhaø quaûn lyù caáp cao cuûa Ngaân haøng30. ƒ Ngaân haøng phaûi ñaûm baûo raèng chöùc naêng caáp tín duïng ñöôïc thöïc hieän ñuùng ñaén vaø nôï quaù haïn ôû trong möùc phuø hôïp vôùi tieâu chuaån thaän troïng. Ngaân haøng neân thieát laäp vaø tuaân thuû caùc tieâu chuaån kieåm soaùt noäi boä vaø caùc nguyeân taéc thöïc haønh khaùc nhaèm ñaûm baûo raèng nhöõng ngoaïi leä trong chính saùch, quy trình vaø giôùi haïn ñöôïc baùo caùo kòp thôøi ñeå coù möùc ñoä quaûn lyù thích hôïp31. ƒ Kieåm toaùn noäi boä veà caùc quy trình ruûi ro tín duïng neân ñöôïc thöïc hieän ñònh kyø ñeå xaùc ñònh caùc hoaït ñoäng tín duïng phuø hôïp vôùi caùc chính saùch, thuû tuïc tín duïng cuûa ngaân haøng, caùc khoaûn tín duïng ñaõ ñöôïc phaùn quyeát theo nhöõng nguyeân taéc ñaõ ñöôïc chæ ñaïo bôûi Hoäi ñoàng quaûn trò ngaân haøng. Caùc cuoäc kieåm toaùn nhö vaäy cuõng neân ñöôïc thöïc hieän ñeå nhaän bieát caùc lónh vöïc yeáu keùm trong quy trình quaûn lyù ruûi ro tín duïng, trong caùc chính saùch vaø thuû tuïc cuõng nhö baát kyø tröôøng hôïp ngoaïi leä naøo ñoái vôùi caùc chính saùch, thuû tuïc vaø giôùi haïn ñaõ ñöôïc quy ñònh32. ƒ Ngaân haøng neân coù boä phaän xöû lyù nôï hoaït ñoäng ñoäc laäp vôùi boä phaän tín duïng ñeå coù haønh ñoäng khaéc phuïc kòp thôøi caùc khoaûn tín duïng xaáu, ñeå quaûn lyù caùc khoaûn tín duïng coù vaán ñeà vaø nhöõng tröôøng hôïp xöû lyù töông töï33. Qua caùc nghieân cöùu treân, coù theå hình dung moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä hieäu quaû trong vieäc kieåm soaùt, ngaên ngöøa vaø quaûn lyù ruûi ro tín duïng caàn phaûi ñöôïc thieát keá qua caùc khaâu nhö sau: 28 Trích löôïc töø Phaàn IV - Nguyeân taéc 8 trong taøi lieäu Quaûn lyù ruûi ro Tín duïng – Uûy ban Basle veà Giaùm saùt ngaân haøng – Thaùng 9/2000. 29 Trích löôïc töø Phaàn IV - Nguyeân taéc 12 trong taøi lieäu Quaûn lyù ruûi ro Tín duïng – Uûy ban Basle veà Giaùm saùt ngaân haøng – Thaùng 9/2000. 30 Trích löôïc töø Phaàn IV - Nguyeân taéc 14 trong taøi lieäu Quaûn lyù ruûi ro Tín duïng – Uûy ban Basle veà Giaùm saùt ngaân haøng – Thaùng 9/2000. 31 Trích löôïc töø Phaàn IV - Nguyeân taéc 15 trong taøi lieäu Quaûn lyù ruûi ro Tín duïng – Uûy ban Basle veà Giaùm saùt ngaân haøng – Thaùng 9/2000. 32 Trích löôïc töø Ñoaïn 77 trong taøi lieäu Quaûn lyù ruûi ro Tín duïng – Uûy ban Basle veà Giaùm saùt ngaân haøng – Thaùng 9/2000. 33 Trích löôïc töø Ñoaïn 78 ñeán Ñoaïn 80 trong taøi lieäu Quaûn lyù ruûi ro Tín duïng – Uûy ban Basle veà Giaùm saùt ngaân haøng – Thaùng 9/2000. 31 ‰ Quaù trình xöû lyù nghieäp vuï tín duïng phaùt sinh vaø giaûi ngaân.: ƒ Kieåm soaùt thuû tuïc ñeà nghò vay voán nhaèm ñaûm baûo raèng moïi hoà sô ñeà nghò vay voán cuûa khaùch haøng ñeàu ñöôïc caáp thaåm quyeàn theo doõi chaët cheõ ñeå ghi nhaän vaø phaân coâng cho nhaân vieân tín duïng hoaëc nhoùm thaåm ñònh thích hôïp thöïc hieän thaåm ñònh khoaûn vay; ƒ Kieåm soaùt vieäc thöïc hieän tieâu chuaån cho vay nhaèm ñaûm baûo raèng vieäc ñeà xuaát cho vay tuaân theo ñuùng caùc tieâu chuaån veà ñieàu kieän caáp tín duïng; ƒ Kieåm soaùt vieäc thöïc hieän phaân tích thoâng tin tín duïng nhaèm ñaûm baûo thoâng tin tín duïng ñöôïc trình baøy trung thöïc, chính xaùc vaø ñöôïc phaân tích khaùch quan, caån troïng ñeå laøm cô sôû cho caáp xeùt duyeät ra quyeát ñònh cho vay; ƒ Kieåm soaùt keát quaû ñònh giaù taøi saûn ñaûm baûo vaø xem xeùt tính hôïp leä cuûa hoà sô taøi saûn ñaûm baûo nhaèm ñaûm baûo raèng vieäc ñònh giaù ñaõ ñöôïc tieán haønh treân cô sôû caùc caên cöù ñònh giaù do Ngaân haøng ñeà ra vaø taøi saûn ñaûm baûo ñuû tieâu chuaån nhaän theá chaáp, caàm coá, baûo laõnh; ƒ Kieåm soaùt thöïc hieän quyeàn phaùn quyeát tín duïng nhaèm ñaûm baûo vieäc xeùt duyeät caáp tín duïng laø ñuùng thaåm quyeàn vaø naèm trong haïn möùc xeùt duyeät ñaõ ñöôïc pheâ chuaån bôûi caáp ñieàu haønh cao nhaát cuûa Ngaân haøng; ƒ Kieåm soaùt vieäc thöïc hieän caùc thuû tuïc phaùp lyù ñoái vôùi taøi saûn ñaûm baûo vaø hôïp ñoàng tín duïng nhaèm ñaûm baûo raèng caùc thuû tuïc phaùp lyù caàn thieát ñaõ ñöôïc tieán haønh ñaày ñuû vaø khoâng coù söï sô hôû naøo veà maët phaùp lyù coù theå aûnh höôûng ñeán ruûi ro tín duïng cho Ngaân haøng; ƒ Kieåm soaùt thöïc hieän haïn möùc tín duïng ñaõ ñöôïc duyeät nhaèm ñaûm baûo raèng vieäc giaûi ngaân laø hôïp leä vì naèm trong haïn möùc tín duïng ñaõ ñöôïc duyeät vaø phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän giaûi ngaân ñaõ xaùc ñònh khi xeùt duyeät caáp tín duïng. ‰ Kieåm soaùt quaù trình giaùm saùt tín duïng: ƒ Kieåm soaùt quaù trình giaùm saùt vieäc tuaân thuû cam keát traû voán, laõi vay nhaèm ñaûm baûo raèng vieäc theo doõi tình hình traû nôï cuûa caùc khaùch haøng vay voán dieãn ra thöôøng xuyeân vaø ñaày ñuû; ƒ Kieåm soaùt quaù trình thaåm tra, caäp nhaät thöôøng xuyeân tình hình taøi chính, kinh doanh cuûa ngöôøi vay voán vaø vieäc ghi nhaän keát quaû thaåm tra trong caùc bieân baûn kieåm tra nhaèm ñaûm baûo raèng thuû tuïc kieåm tra, giaùm saùt sau cho vay ñaõ ñöôïc thöïc hieän ñaày ñuû vaø nghieâm tuùc; ƒ Kieåm soaùt vieäc taäp hôïp caùc baùo caùo veà voán vaø laõi vay quaù haïn nhaèm ñaûm baûo raèng caùc baùo caùo veà voán vaø laõi vay quaù haïn, treã kyø ñöôïc cung caáp ñaày ñuû, kòp 32 thôøi cho caùc caáp coù thaåm quyeàn vaø nhaø quaûn trò caáp cao nhaát ñeå coù nhöõng bieän phaùp öùng phoù thích hôïp. Ñaây laø yeáu toá thuoäc veà thoâng tin vaø truyeàn thoâng trong heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Ñeå ñaït ñöôïc ñieàu naøy, yeâu caàu Ngaân haøng phaûi coù heä thoáng thoâng tin keá toaùn hieäu quaû, kòp thôøi vaø heä thoáng kieåm soaùt trong moâi tröôøng xöû lyù thoâng tin maùy tính höõu hieäu. ƒ Kieåm soaùt soá lieäu baùo caùo tín duïng nhaèm ñaûm baûo tính chính xaùc vaø thôøi gian cung caáp kòp thôøi cho nhaø quaûn lyù ñeå phuïc vuï cho vieäc phaân tích, giaùm saùt danh muïc tín duïng. ƒ Kieåm soaùt quaù trình thu hoài nôï xaáu vaø ñaùnh giaù khaû naêng thu hoài cuûa caùc khoaûn nôï xaáu ñeå quyeát ñònh möùc trích laäp döï phoøng thích hôïp; ‰ Kieåm soaùt vieäc thöïc hieän söï ñaùnh giaù vaø thaåm ñònh ñònh kyø veà caùc maët sau: ƒ Tieâu chuaån laäp quyõ döï phoøng cho khoaûn vay coù khaû naêng khoâng thu hoài ñöôïc nhaèm ñaûm baûo raèng vieäc trích laäp caùc khoaûn nôï khoâng thu hoài ñöôïc laø xaùc thöïc vaø hôïp lyù. ƒ Ñaùnh giaù ñoä an toaøn cuûa taøi saûn ñaûm baûo nhaèm ñaûm baûo raèng möùc cho vay hieän haønh treân taøi saûn ñaûm baûo luoân hôïp lyù vaø an toaøn; ƒ Vaán ñeà trích tröôùc hay ngöng trích tröôùc khoaûn laõi cho vay nhaèm ñaûm baûo vieäc phaûn aùnh thu nhaäp laõi cho vay treân baùo caùo taøi chính laø trung thöïc, hôïp lyù. ƒ Thöïc hieän giaùm saùt thöôøng xuyeân ngay caû ñoái vôùi nhöõng khoaûn vay traû nôï ñuùng haïn. ‰ Kieåm soaùt vaø quaûn lyù ruûi ro tín duïng: ƒ Kieåm soaùt vieäc xaùc ñònh heä thoáng haïn möùc tín duïng nhaèm ñaûm baûo raèng haïn möùc tín duïng caáp cho moãi khaùch haøng döïa treân cô sôû tính toaùn hôïp lyù giöõa nhu caàu voán vaø khaû naêng traû nôï cuûa khaùch haøng. ƒ Kieåm soaùt vieäc xaây döïng heä thoáng chæ tieâu phaân loaïi khaùch haøng vaø vieäc thöïc hieän phaân loaïi khaùch haøng nhaèm ñaûm baûo raèng khaùch haøng ñöôïc phaân loaïi chính xaùc, khaùch quan vaø traùnh söï sai laàm khi ra quyeát ñònh cho vay ñoái vôùi nhöõng khaùch haøng ñaõ ñöôïc phaân loaïi; ƒ Kieåm soaùt vieäc xaây döïng caùc phöông phaùp löôïng ñònh ruûi ro vaø caùch thöùc giaùm saùt ruûi ro aùp duïng trong Ngaân haøng; ƒ Kieåm soaùt vieäc chaáp haønh caùc nguyeân taéc phaân quyeàn trong quy trình tín duïng; 33 ƒ Kieåm soaùt vieäc xaây döïng heä thoáng caûnh baùo sôùm veà caùc khoaûn tín duïng coù vaán ñeà. Ngoaøi ra, caàn phaûi xem troïng caùc yeáu toá khaùc cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng. Ñoù laø: ƒ Ban ñieàu haønh cao nhaát cuûa Ngaân haøng caàn phaûi yù thöùc roõ taàm quan troïng cuûa vieäc kieåm soaùt ruûi ro tín duïng thoâng qua vieäc xaây döïng chieán löôïc vaø chính saùch quaûn lyù ruûi ro tín duïng taïi ngaân haøng vaø thöïc hieän xem xeùt ñònh kyø caùc chieán löôïc, chính saùch naøy. ƒ Hoäi ñoàng quaûn trò vaø Ban ñieàu haønh ngaân haøng phaûi xaùc ñònh roõ muïc tieâu taêng tröôûng tín duïng trong töøng thôøi kyø vaø phoå bieán chính saùch phaùt trieån tín duïng ñeán caáp thöïc hieän nghieäp vuï. ƒ Ban ñieàu haønh cao nhaát cuûa Ngaân haøng phaûi luoân chuù troïng ñeán vieäc hoaøn thieän chính saùch tín duïng vaø quy trình tín duïng vaø phoå bieán ñaày ñuû, kòp thôøi ñeán töøng ñoái töôïng coù lieân quan. Keát luaän Chöông 1: ‰ Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñöôïc thieát laäp trong moät toå chöùc nhaèm ñaûm baûo muïc tieâu baùo caùo taøi chính ñaùng tín caäy, söï höõu hieäu vaø hieäu quaû cuûa hoaït ñoäng vaø ñaûm baûo tuaân thuû phaùp luaät. Moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä thoâng thöôøng bao haøm naêm yeáu toá: Moâi tröôøng kieåm soaùt, Ñaùnh giaù ruûi ro, Thoâng tin vaø truyeàn thoâng vaø Giaùm saùt. ‰ Hoaït ñoäng kinh doanh cuûa ngaân haøng thöông maïi luoân tieàm aån nhieàu ruûi ro neân phaûi thieát keá heä thoáng kieåm soaùt noäi boä thích hôïp ñeå ñaûm baûo kieåm soaùt, ngaên ngöøa vaø phaùt hieän ruûi ro. Moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä hieäu quaû cho ngaân haøng theo tieâu chuaån cuûa Basle phaûi bao goàm caùc yeáu toá: taïo ra moâi tröôøng vaên hoùa kieåm soaùt maïnh meõ; nhaän bieát vaø ñaùnh giaù ruûi ro ñaày ñuû; toå chöùc hoaït ñoäng kieåm soaùt chaët cheõ vaø phaân coâng, phaân nhieäm raïch roøi; xaây döïng heä thoáng thoâng tin vaø truyeàn thoâng hieäu quaû vaø cuoái cuøng laø giaùm saùt hoaït ñoäng thöôøng xuyeân vaø söûa chöõa sai soùt kòp thôøi. ‰ Trong taát caû caùc hoaït ñoäng kinh doanh cuûa NHTM, hoaït ñoäng tín duïng luoân laø hoaït ñoäng chuû yeáu vaø quan troïng nhaát vì noù ñem laïi thu nhaäp cao nhaát cho NHTM. Tuy nhieân, ñaây laø hoaït ñoäng tieàm aån nhieàu ruûi ro xuaát phaùt töø caùc nguyeân nhaân khaùch quan vaø chuû quan. Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa NHTM coù taùc duïng giaûm thieåu ñöôïc ruûi ro tín duïng do caùc nguyeân nhaân chuû quan nhôø ñaûm baûo kieåm soaùt chaët cheõ caùc khaâu trong quy trình tín duïng bao goàm kieåm tra 34 tröôùc, trong vaø sau khi cho vay ñoàng thôøi giaùm saùt, quaûn lyù ruûi ro tín duïng hieäu quaû vaø haïn cheá ñöôïc ruûi ro tín duïng do caùc nguyeân nhaân khaùch quan nhôø luoân coù söï giaùm saùt kòp thôøi, caûnh baùo sôùm ñoái vôùi caùc daáu hieäu ruûi ro. Toùm laïi, kieåm soaùt noäi boä ñoùng vai troø raát to lôùn ñoái vôùi hoaït ñoäng tín duïng cuûa NHTM vì noù giuùp cho NHTM coù theå vaän haønh hieäu quaû hoaït ñoäng tín duïng ñeå ñem laïi möùc doanh lôïi cao nhaát nhöng ñoàng thôøi kieåm soaùt, ngaên ngöøa ñöôïc ruûi ro tín duïng coù theå gaây thieät haïi cho ngaân haøng. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi vaø caùc kyõ thuaät hieän ñaïi, ruûi ro tín duïng caøng phaùt sinh vôùi möùc ñoä ña daïng hôn, phöùc taïp hôn cuõng nhö caùc gian laän trong hoaït ñoäng tín duïng seõ caøng tinh vi hôn seõ mang laïi nhöõng thaùch thöùc to lôùn ñoái vôùi caùc NHTM. Do vaäy, vieäc khoâng ngöøng phaùt trieån vaø hoaøn thieän heä thoáng kieåm soaùt noäi boä luoân laø moät vaán ñeà böùc thieát cho caùc NHTM cuøng vôùi vieäc môû roäng vaø phaùt trieån caùc hoaït ñoäng kinh doanh cuûa NHTM. 35 CHÖÔNG 2 THÖÏC TRAÏNG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG TRONG CAÙC NGAÂN HAØNG THÖÔNG MAÏI VIEÄT NAM 2.1 SÖÏ PHAÙT TRIEÅN VAØ ÑAËC ÑIEÅM CUÛA NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG NGAÂN HAØNG TAÏI VIEÄT NAM: 2.1.1 Söï phaùt trieån cuûa heä thoáng ngaân haøng thöông maïi vaø hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng taïi Vieät Nam: Ngaønh ngaân haøng taïi Vieät Nam baét ñaàu ra ñôøi töø naêm 1951 vôùi moâ hình ngaân haøng moät caáp. Ban ñaàu, chæ coù Ngaân haøng Nhaø nöôùc Vieät Nam vôùi caùc chöùc naêng hoaït ñoäng cuûa moät ngaân haøng trung öông laø phaùt haønh, ñieàu tieát vaø löu thoâng tieàn teä. Naêm 1957, moät ngaân haøng quoác doanh ñaàu tieân cuûa Vieät Nam ra ñôøi vôùi teân goïi Ngaân haøng Xaây döïng Vieät Nam (nay laø Ngaân haøng Ñaàu tö – Phaùt trieån Vieät Nam). Naêm 1963, Ngaân haøng Ngoaïi thöông Vieät Nam ñöôïc thaønh laäp treân cô sôû Cuïc Ngoaïi hoái thuoäc Ngaân haøng Nhaø nöôùc. Trong suoát thôøi kyø töø naêm 1951 ñeán naêm 1986 – töùc laø thôøi kyø tröôùc khi chuyeån ñoåi töø cô cheá keá hoaïch hoaù taäp trung quan lieâu bao caáp sang cô cheá thò tröôøng, hoaït ñoäng ngaân haøng Vieät Nam coøn sô khai, mang naëng tính bao caáp, haønh chính. Hoaït ñoäng tín duïng luùc ñoù chæ ñôn thuaàn laø thöïc hieän cho vay theo chæ ñaïo cuûa Chính phuû vaø Ngaân haøng Nhaø nöôùc nhaèm hoã trôï voán cho caùc doanh nghieäp nhaø nöôùc vaø caùc chöông trình coâng coäng cuûa Chính phuû. Ñeán naêm 1988, coù theâm hai ngaân haøng quoác doanh ñöôïc thaønh laäp laø Ngaân haøng Coâng thöông Vieät Nam vaø Ngaân haøng Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân Vieät Nam. Trong thôøi gian naøy, xuaát hieän heä thoáng caùc hôïp taùc xaõ tín duïng nhöng ñaõ nhanh choùng ñoå beå vì söï quaûn lyù yeáu keùm vaø trình ñoä nghieäp vuï thaáp. Keå töø khi baét ñaàu cuoäc caûi caùch heä thoáng ngaân haøng vaøo cuoái thaäp nieân 1980, heä thoáng ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam môùi thöïc söï baét ñaàu phaùt trieån. Phaùp leänh Ngaân haøng, hôïp taùc xaõ tín duïng vaø coâng ty taøi chính – naêm 1990 ñaõ xoaù boû cô cheá ngaân haøng moät caáp vaø hình thaønh theâm heä thoáng ngaân haøng thöông maïi coå phaàn. Caùc thay ñoåi quan troïng ñaõ ñöôïc thöïc hieän caû trong caáu truùc, quy ñònh vaø hoaït ñoäng cuûa caùc ngaân haøng laøm thuùc ñaåy lónh vöïc ngaân haøng taïi Vieät Nam phaùt trieån töông öùng vôùi neàn kinh teá coâng nghieäp hoùa. Ñeán nay, heä thoáng ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam ñöôïc chi phoái bôûi 05 ngaân haøng thöông maïi quoác doanh lôùn (Ngaân haøng Ngoaïi thöông Vieät Nam, Ngaân haøng Coâng thöông Vieät Nam, Ngaân haøng Ñaàu tö – Phaùt 36 trieån Vieät Nam, Ngaân haøng Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân Vieät Nam vaø Ngaân haøng Phaùt trieån nhaø Ñoàng baèng soâng Cöûu Long) chieám ñeán 70% toång taøi saûn cuûa toaøn heä thoáng ngaân haøng. Ñi cuøng vôùi caùc ngaân haøng quoác doanh trong heä thoáng ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam laø 36 Ngaân haøng Thöông maïi Coå phaàn, 05 ngaân haøng lieân doanh, 26 chi nhaùnh cuûa ngaân haøng nöôùc ngoaøi, gaàn 900 quyõ tín duïng nhaân daân vaø 15 coâng ty taøi chính vaø coâng ty cho thueâ taøi chính; ngoaøi ra coøn coù moät Ngaân haøng Chính saùch xaõ hoäi (hình thaønh töø Ngaân haøng phuïc vuï ngöôøi ngheøo). Song song vôùi söï phaùt trieån cuûa heä thoáng ngaân haøng thöông maïi, thaäp nieân vöøa qua ñaõ ñaùnh daáu toác ñoä taêng tröôûng nhanh choùng vôùi khoâng nhoû cuûa hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng so vôùi Toång saûn phaåm quoác noäi (GDP) töø 13% ñeán 27% vaø leân ñeán xaáp xæ 70% trong voøng töø naêm 1990, 1995 vaø ñeán naêm 2003 (Bieåu ñoà 2.1)34. Dö nôï cho vay so GDP 0 100 200 300 400 500 600 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2003 N ga øn ty û ñ oàn g 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% GDP Dö nôï cho vay öôùc tính Tyû leä dö nôï cho vay so vôùi GDP Hình 2.1. Bieåu ñoà dö nôï cho vay töø nguoàn voán tín duïng ngaân haøng so vôùi GDP taïi Vieät Nam töø naêm 1995 ñeán naêm 2003 Ñeán cuoái naêm 2003, toång dö nôï cho vay cuûa toaøn ngaønh ngaân haøng taïi Vieät Nam öôùc khoaûng 363.500 tyû ñoàng – xaáp xæ gaàn 70% so vôùi GDP. Qua bieåu ñoà treân cho thaáy, toác ñoä taêng tröôûng tín duïng taïi Vieät Nam trong nhöõng naêm qua khaù cao. Ñieàu naøy ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy taêng tröôûng kinh teá cuûa Vieät Nam. Tuy nhieân, toác 34 Nguoàn: Soá lieäu töø naêm 1995 ñeán naêm 2000 laáy töø taøi lieäu Banking Sector Review: Vietnam, June 2002 (trang 2) - Baùo caùo cuûa World Bank – Financial Sector – East Asia and Pacific Region vaø soá lieäu naêm 2003 laáy töø Baùo caùo tình hình hoaït ñoäng Ngaân haøng naêm 2003 vaø Phöông höôùng, nhieäm vuï naêm 2004 – Ngaân haøng Nhaø nöôùc Vieät Nam. 37 ñoä taêng tröôûng tín duïng noùng seõ aûnh höôûng ñeán chaát löôïng tín duïng vaø laøm giaûm tyû leä an toaøn voán cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam do quy moâ voán töï coù thaáp vaø tyû leä taêng voán töï coù chaäm. Cuøng vôùi söï taêng tröôûng tín duïng, caùc loaïi hình nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng ñaõ trôû neân ña daïng hôn. Neáu tröôùc ñaây, nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng taïi Vieät Nam chæ ñöôïc hieåu ñôn thuaàn laø cho vay thì trong thaäp nieân 90 ñaõ baét ñaàu xuaát hieän caùc hình thöùc caáp tín duïng döôùi daïng chieát khaáu, baûo laõnh ngaân haøng, cho thueâ taøi chính vaø theû tín duïng. Ñeán nay, coù theâm hai loaïi hình nghieäp vuï tín duïng môùi ñang daàn hình thaønh trong caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam – ñoù laø thaáu chi vaø bao thanh toaùn. Ngoaøi ra, baûn thaân nghieäp vuï tín duïng truyeàn thoáng laø cho vay ñaõ phaùt trieån hôn vôùi nhieàu loaïi hình cho vay môùi. Neáu tröôùc naêm 1988, chæ toàn taïi hình thöùc caáp tín duïng cuûa caùc Ngaân haøng quoác doanh cho caùc doanh nghieäp nhaø nöôùc ñeå boå sung voán löu ñoäng hoaëc ñaàu tö môû roäng saûn xuaát thì töø thaäp kyû 90 trôû ñi, ñoái töôïng cho vay cuûa caùc ngaân haøng ñaõ ñöôïc môû roäng sang caùc khu vöïc kinh teá khaùc vaø höôùng ñeán cho vay caû ñoái vôùi caùc caù nhaân. Caùc saûn phaåm cho vay môùi ñaõ ra ñôøi trong thôøi kyø naøy nhö cho vay mua nhaø ñaát, söûa chöõa nhaø, cho vay hoã trôï sinh hoaït tieâu duøng cuûa daân cö, cho vay goùp voán kinh doanh, cho vay thoâng qua phaùt haønh theû tín duïng, cho vay caàm coá chöùng töø coù giaù ... Hình thöùc cho vay cuõng ñöôïc ñoåi môùi vôùi caùc phöông thöùc nhö: cho vay theo haïn möùc tín duïng (thay theá phöông thöùc cho vay luaân chuyeån tröôùc ñaây), cho vay tính laõi treân dö nôï giaûm daàn (thay vì cho vay traû goùp laõi voán ñònh kyø nhö truyeàn thoáng) … Trong suoát thaäp nieân 90, vôùi söï toàn taïi cuûa cô cheá cho vay töø thôøi bao caáp ñeå laïi vaø söï haïn cheá cuûa caùc ngaân haøng veà kieán thöùc, kinh nghieäm trong nghieäp vuï tín duïng cuõng nhö söï yeáu keùm trong quaûn lyù ruûi ro tín duïng ñaõ taïo ra söï taêng tröôûng tín duïng quaù noùng, keùm an toaøn daãn ñeán haäu quaû laø soá nôï quaù haïn taïi cuûa caùc Ngaân haøng thöông maïi quoác doanh ñaõ taêng leân ñoät bieán vaøo nhöõng naêm cuoái thaäp nieân naøy vaø moät soá ngaân haøng thöông maïi coå phaàn phaûi ngöng hoaït ñoäng vì nôï xaáu daãn ñeán maát khaû naêng thanh toaùn. Ñieàu naøy ñaõ ñe doaï ñeán söï suïp ñoå cuûa heä thoáng ngaân haøng Vieät Nam. Tröôùc tình hình ñoù, Chính phuû vaø Ngaân haøng Nhaø nöôùc ñaõ phaûi baét tay vaøo vieäc chaán chænh heä thoáng ngaân haøng thoâng qua chöông trình taùi caáu truùc caùc ngaân haøng thöông maïi quoác doanh vôùi söï hoã trôï cuûa Quyõ Tieàn teä quoác teá (IMF) vaø Ngaân haøng Theá Giôùi (WB) vaø tieán haønh ñeà aùn chaán chænh, saép xeáp vaø cuûng coá laïi heä thoáng ngaân haøng thöông maïi coå phaàn baèng vieäc thu hoài giaáy pheùp hoaït ñoäng cuûa nhöõng ngaân haøng yeáu keùm, kieåm soaùt ñaëc bieät nhöõng ngaân haøng coù tyû leä nôï quaù haïn cao vaø khoâng ñaûm baûo veà tyû leä an toaøn voán vaø saùp nhaäp hoaëc giaûi theå nhöõng ngaân haøng yeáu, khoâng coù khaû naêng caïnh tranh. Nhôø ñoù, nôï xaáu toàn ñoïng do haäu quaû cuûa caùc naêm tröôùc ñeå laïi taïi caùc ngaân haøng thöông maïi – ñaëc bieät laø caùc ngaân haøng quoác doanh ñeán nay ñaõ ñöôïc giaûi quyeát ñaùng keå. Cuï theå: 38 ƒ Ngaân haøng Ngoaïi thöông Vieät Nam (VCB) ñaõ xöû lyù ñöôïc nôï xaáu giaûm töø 3.663 tyû ñoàng vaøo cuoái naêm 2000 xuoáng coøn 372 tyû ñoàng vaøo cuoái naêm 2003; ƒ Ngaân haøng Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân Vieät Nam (VBARD) ñaõ xöû lyù nôï xaáu giaûm töø 5.200 tyû ñoàng vaøo cuoái naêm 2000 xuoáng coøn khoaûng gaàn 1.600 tyû ñoàng35 vaøo cuoái naêm 2003; ƒ Ngaân haøng Coâng thöông Vieät Nam (ICB) - ñeán nay ñaõ xöû lyù ñöôïc 4.595 tyû ñoàng nôï toàn ñoïng36 so vôùi gaàn 8.000 tyû ñoàng nôï toàn ñoïng vaøo cuoái naêm 2000. Tuy nhieân, quaù trình xöû lyù nôï xaáu taïi caùc ngaân haøng thöông maïi phaàn lôùn laø nhôø ñeán vieäc buø ñaép töø vieäc trích laäp Quyõ döï phoøng ruûi ro vaø hoã trôï cuûa Ngaân haøng Nhaø nöôùc, chæ coù moät tyû leä thaáp laø ñöôïc xöû lyù baèng caùc bieän phaùp taän thu (baùn taøi saûn, khai thaùc taøi saûn, thu baèng tieàn …). Do yù thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa vieäc ñaûm baûo chaát löôïng tín duïng ngaân haøng, trong thôøi gian qua, Ngaân haøng Nhaø nöôùc ñaõ coù nhöõng bieän phaùp giaùm saùt, kieåm soaùt hoaït ñoäng tín duïng cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi vaø baûn thaân caùc ngaân haøng thöông maïi cuõng ñaõ noã löïc naâng cao naêng löïc ñieàu haønh, xaây döïng caùc chieán löôïc quaûn lyù ruûi ro vaø ñaåy maïnh xöû lyù nôï toàn ñoïng. Nhôø vaäy, tyû leä nôï quaù haïn cuûa toaøn ngaønh ngaân haøng giaûm töø 13% naêm 1998 xuoáng chæ coøn khoaûng 6.5%37 tính ñeán cuoái naêm 2003. Caùc ngaân haøng quoác doanh ñaõ töøng coù tyû leä nôï quaù haïn raát cao vaøo cuoái thaäp nieân 90 nay ñaõ coá gaéng ñaåy tyû leä nôï quaù haïn xuoáng thaáp hôn möùc cho pheùp (döôùi 3%) nhö VCB (tyû leä nôï quaù haïn tính ñeán cuoái naêm 2003 chæ coøn 2.2% toång dö nôï)38, VBARD (tyû leä nôï quaù haïn tính ñeán cuoái naêm 2002 coøn laø 2.3% toång dö nôï)39 vaø ICB (tyû leä nôï quaù haïn tính ñeán cuoái naêm 2003 coøn laø 3.1% toång dö nôï)40. Neáu so saùnh vôùi toác ñoä taêng tröôûng tín duïng vaø toác ñoä giaûm tyû leä nôï quaù haïn trong nhöõng naêm qua, coù theå thaáy raèng chaát löôïng tín duïng cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam coù xu höôùng ñöôïc caûi thieän. 2.1.2 Ñaëc ñieåm cuûa nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng taïi Vieät Nam: Nghieäp vuï tín duïng ngaân haøng taïi Vieät Nam coù nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät sau: 35 Nguoàn: Taïp chí Thò tröôøng Taøi chính Tieàn teä ngaøy 15/03/2004 (trang 17, 18). 36 Nguoàn: Taïp chí Thò tröôøng Taøi chính Tieàn teä ngaøy 01/07/2004 (trang 6). 37 Nguoàn: Ngaân haøng Nhaø nöôùc vaø Taïp chí Ngaân haøng soá 2 – naêm 2004 (trang 31). 38 Nguoàn: Baùo caùo thöôøng nieân 2003 – Ngaân haøng Ngoaïi thöông Vieät Nam. 39 Nguoàn: Taïp chí Thò tröôøng Taøi chính Tieàn teä soá 3 – 2003 (trang 6). 40 Nguoàn: Taïp chí Ngaân haøng soá 1 – naêm 2004 (trang 33). 39 Veà loaïi hình: Maëc duø, ñaõ coù theâm nhieàu loaïi hình nghieäp vuï tín duïng, hoaït ñoäng tín duïng cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam vaãn chuû yeáu laø cho vay. Ñaây laø nghieäp vuï ñem laïi thu nhaäp lôùn nhaát cho caùc ngaân haøng thöông maïi. Veà thò phaàn: Xeùt veà thò phaàn tín duïng cuûa caùc ngaân haøng taïi Vieät Nam, caùc ngaân haøng thöông maïi quoác doanh chieám khoaûng 70% toång dö nôï cho vay trong nöôùc cuûa toaøn neàn kinh teá, caùc ngaân haøng thöông maïi coå phaàn chieám khoaûng 11%- 12% vaø phaàn coøn laïi laø cuûa caùc ngaân haøng lieân doanh vaø chi nhaùnh cuûa caùc ngaân haøng nöôùc ngoaøi. Veà ñoái töôïng cho vay: Ñoái töôïng cho vay theo thaønh phaàn kinh teá tuyø vaøo töøng loaïi hình ngaân haøng. Cuï theå, treân 50% - 60% danh muïc cho vay cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi quoác doanh laø cho vay caùc doanh nghieäp nhaø nöôùc vaø caùc chöông trình, döï aùn cuûa Chính phuû; caùc ngaân haøng nöôùc ngoaøi cung öùng caùc dòch vuï taøi chính vaø tín duïng cho caùc taäp ñoaøn ña quoác gia coù chi nhaùnh taïi Vieät Nam; caùc ngaân haøng thöông maïi coå phaàn taäp trung vaøo khu vöïc kinh teá tö nhaân vaø caùc caù theå. Veà cô caáu danh muïc cho vay: Cô caáu danh muïc cho vay cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam khaù ña daïng, trong ñoù chuû yeáu taäp trung cho vay noâng laâm nghieäp vaø coâng thöông nghieäp – chieám khoaûng 60% toång dö nôï cho vay, cho vay xaây döïng chieám khoaûng gaàn 15%, phaàn coøn laïi laø cho vay khaùc41. Nhìn chung, hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng taïi Vieät Nam ngaøy caøng ñoùng vai troø quan troïng hôn trong neàn kinh teá vôùi caùc hoaït ñoäng ña daïng, phuïc vuï cho nhieàu ñoái töôïng roäng raõi trong neàn kinh teá. Caùc NHTM thuoäc caùc thaønh phaàn kinh teá khaùc nhau ñaõ tìm ñöôïc thò tröôøng cuûa mình vaø coù nhöõng chieán löôïc phaùt trieån rieâng cuûa mình. 2.2 THÖÏC TRAÏNG HEÄ THOÁNG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ ÑOÁI VÔÙI NGHIEÄP VUÏ TÍN DUÏNG TRONG CAÙC NGAÂN HAØNG VIEÄT NAM: 2.2.1 Muïc ñích vaø phöông phaùp khaûo saùt: 2.2.1.1 Muïc ñích khaûo saùt: Muïc ñích cuûa vieäc khaûo saùt thöïc traïng heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam trong ñeà taøi naøy laø: ƒ Nhaän daïng vaø ñaùnh giaù caùc nguyeân nhaân daãn ñeán ruûi ro tín duïng taïi ngaân haøng ôû Vieät Nam. 41 Nguoàn: Banking Sector Review: Vietnam, June 2002 (trang 9) - Baùo caùo cuûa World Bank – Financial Sector – East Asia and Pacific Region 40 ƒ Ñaùnh giaù caùc öu ñieåm vaø toàn taïi cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng trong caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam noùi chung. laøm cô sôû cho vieäc ñeà xuaát caùc giaûi phaùp hoaøn thieän heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng taïi caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam ôû chöông 3. 2.2.1.2 Phöông phaùp khaûo saùt: Taùc giaû ñaõ tieán haønh caùc cuoäc khaûo saùt theo caùc phöông thöùc sau: (1) Söû duïng Baûng caâu hoûi veà Heä thoáng kieåm soaùt noäi boä42 ñeå khaûo saùt thöïc traïng kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng taïi 06 ngaân haøng thöông maïi lôùn coù quy moâ dö nôï tín duïng cao so vôùi toaøn ngaønh ngaân haøng, 01 ngaân haøng thöông maïi coå phaàn coù quy moâ trung bình vaø 01 ngaân haøng thöông maïi coå phaàn nhoû43. (2) Thaûo luaän vôùi moät soá nhaø quaûn lyù, kieåm toaùn vieân noäi boä vaø moät soá caùn boä tín duïng taïi moät soá ngaân haøng thöông maïi quoác doanh vaø coå phaàn: Taùc giaû ñaõ thöïc hieän nhöõng cuoäc trao ñoåi ngaén vôùi moät soá nhaø quaûn lyù, kieåm toaùn vieân noäi boä vaø caùc caùn boä tín duïng taïi moät soá ngaân haøng thöông maïi quoác doanh vaø coå phaàn44. Noäi dung caùc cuoäc trao ñoåi xoay quanh caùc vaán ñeà veà ruûi ro tín duïng taïi caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam, caùc bieän phaùp kieåm soaùt noäi boä ñoái vôùi nghieäp vuï tín duïng hieän ñang aùp duïng vaø haïn cheá cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong caùc ngaân haøng thöông maïi Vieät Nam. (3) Toång hôïp vaø phaân tích caùc baøi vieát, caùc baùo caùo veà moät soá vuï aùn lieân quan ñeán hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng maø nguyeân nhaân chuû quan do söï yeáu keùm cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaân haøng. (4) Phoûng vaán caùc kieåm toaùn vieân ñoäc laäp coù kinh nghieäm kieåm toaùn lónh vöïc ngaân haøng vaø ñaõ töøng tham gia caùc cuoäc kieåm toaùn chuyeân ñeà veà tín duïng. Taùc giaû ñaõ tieán haønh thu thaäp yù kieán cuûa 09 kieåm toaùn vieân ñoäc laäp cuûa hai Coâng ty Kieåm toaùn quoác teá PricewaterhouseCoopers vaø Ernst & Young bao goàm 01 giaùm saùt kieåm toaùn (supervisor), 07