Nâng cao vai trò của người đọc và những đổi mới trong tư duy lý Luận văn học ở Việt nam - Lê Thị Kim Loan

22♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N Lyá thuyïët tiïëp nhêån laâ möåt trong nhûäng khuynh hûúáng nghiïn cûáu phaát triïín nhêët trong àúâi söëng vùn hoåc thïë giúái. Hïå thöëng lyá thuyïët naây àaä quy tuå xung quanh noá nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu, nhiïìu cöng trònh tïn tuöíi. Lyá thuyïët tiïëp nhêån, maâ tiïu biïíu laâ myä hoåc tiïëp nhêån, àùåt ra yïu cêìu nêng vao vai troâ vaâ võ trñ cuãa ngûúâi àoåc, xem ngûúâi àoåc laâ nhên töë quan troång haâng àêìu trong nghiïn cûáu vùn hoåc. Vúái tinh thêìn êëy, lyá thuyïët tiïëp nhêån àaä dêîn àïën nhûäng thay àöíi nhiïìu mùåt trong àúâi söëng vùn hoåc vaâ ngaây caâng chûáng minh thïë maånh cuãa noá bïn caånh caác khuynh hûúáng nghiïn cûáu khaác. Nhòn laåi tiïën trònh phaát triïín cuãa lõch sûã vùn hoåc Viïåt Nam, ta dïî daâng nhêån ra rùçng trong möåt thúâi gian daâi, hai àöëi tûúång quan troång maâ lyá luêån vùn hoåc quan têm nghiïn cûáu laâ taác giaã vaâ taác phêím. Trong tû tûúãng vùn hoåc trung àaåi, TOÁM TÙÆT ÚÃ Viïåt Nam, lyá thuyïët tiïëp nhêån àaä àûúåc tiïëp thu vaâ phaát triïín, thay àöíi sao cho phuâ húåp vúái thûåc tiïîn àúâi söëng vùn hoåc nûúác ta. Tûâ sau 1986, hïå thöëng lyá thuyïët naây àaä coá nhûäng aãnh hûúãng quan troång trong tû duy lyá luêån vùn hoåc Viïåt Nam. Vúái muåc tiïu àiïím laåi tònh hònh nghiïn cûáu lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam tûâ sau 1986 trïn möåt phûúng diïån cuå thïí laâ vai troâ cuãa ngûúâi àoåc trong àúâi söëng vùn hoåc, baâi viïët chó ra nhûäng luêån àiïím nöíi bêåt xung quanh ngûúâi àoåc trong caác nghiïn cûáu úã Viïåt Nam, àöìng thúâi laâm roä nhûäng taác àöång cuå thïí cuãa caác luêån àiïím naây àöëi vúái àúâi söëng vùn hoåc. NÊNG CAO VAI TROÂ CUÃA NGÛÚÂI ÀOÅC VAÂ NHÛÄNG ÀÖÍI MÚÁI TRONG TÛ DUY LYÁ LUÊÅN VÙN HOÅC ÚÃ VIÏåT NAM. Lï Thõ Kim Loan* dûúái aãnh hûúãng cuãa quan niïåm “vùn dô taãi àaåo”, ngûúâi àoåc úã võ trñ bõ àöång, laâ àöëi tûúång cêìn àûúåc giaáo hoáa. Sang giai àoaån 1945-1975, ngûúâi àoåc vêîn laâ nhên töë cêìn àûúåc giaáo duåc vaâ böìi dûúäng tû tûúãng, cêìn àûúåc khñch lïå vaâ àöång viïn tinh thêìn. Bûúác vaâo giai àoaån àöíi múái, tûâ thûåc tïë tònh hònh vùn hoåc vúái nhûäng aãnh hûúãng nhiïìu mùåt tûâ cú chïë thõ trûúâng, tûâ nhu cêìu àöíi múái vaâ dên chuã hoáa cuãa lyá luêån vùn hoåc, tûâ sûå phaát triïín cuãa lyá thuyïët tiïëp nhêån trïn thïë giúái, vêën àïì ngûúâi àoåc àûúåc giúái nghiïn cûáu Viïåt Nam àùåt ra vaâ quan têm tòm hiïíu hún bao giúâ hïët. Trûúác nùm 1986, úã Viïåt Nam àaä xuêët hiïån möåt söë baâi viïët, cöng trònh nghiïn cûáu àïì cêåp àïën lyá thuyïët tiïëp nhêån noái chung hay vai troâ cuãa ngûúâi àoåc noái riïng. Vñ duå nhû phêìn viïët vïì phï bònh vùn hoåc trong böå Lûúåc khaão vùn hoåc cuãa Nguyïîn Vùn Trung hay möåt söë baâi viïët cuãa Nguyïîn Vùn Haånh * Khoa VH-NN, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG-TP.HCM. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦23 àùng trïn taåp chñ Vùn hoåc. Nhûng chó àïën sau nùm 1986, vêën àïì naây múái àûúåc xem xeát möåt caách toaân diïån vaâ coá hïå thöëng vúái haâng loaåt cöng trònh, baâi viïët khaác nhau. Thûåc tïë tònh hònh nghiïn cûáu lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam tûâ sau nùm 1986 cho thêëy sûå thay àöíi roä rïåt trong quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc. 1. Tûâ sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc Nhûäng thay àöíi xung quanh khaái niïåm ngûúâi àoåc vaâ vai troâ cuãa nhên töë naây trong quan niïåm cuãa caác hoåc giaã Viïåt Nam chuã yïëu àûúåc laâm roä trong möëi quan hïå giûäa ngûúâi àoåc vúái taác giaã vaâ taác phêím vùn hoåc. Khi xem xeát möëi quan hïå giûäa taác giaã, taác phêím vaâ ngûúâi àoåc, coá thïí noái caác nhaâ nghiïn cûáu úã Viïåt Nam coá nhûäng yá kiïën khaá thöëng nhêët vúái nhau trong quan niïåm vïì ba khaái niïåm, ba yïëu töë cú baãn cuãa àúâi söëng vùn hoåc naây. Chõu aãnh hûúãng nhûäng quan niïåm tûâ phûúng Têy, àùåc biïåt laâ tûâ caác trûúâng phaái nhû chuã nghôa hònh thûác Nga, chuã nghôa cêëu truác, tûâ caác lyá thuyïët khaác nhau vïì ngön ngûä, taác phêím vùn hoåc khöng coân àûúåc quan niïåm àún giaãn nhû trong lyá luêån vùn hoåc truyïìn thöëng nûäa. Trong àoá, coá thïí thêëy, úã Viïåt Nam, caác nhaâ nghiïn cûáu àïìu thöëng nhêët xem taác phêím vùn hoåc laâ möåt khaái niïåm chó xuêët hiïån khi vùn baãn àûúåc ngûúâi àoåc tiïëp nhêån. Tûâ àoá naãy sinh caách giaãi thñch àún giaãn nhûng dïî hiïíu: taác phêím vùn hoåc = vùn baãn + sûå hiïíu cuãa ngûúâi àoåc. Chñnh caách hiïíu khaái niïåm taác phêím nhû trïn àaä laâm cho thuêåt ngûä “vùn baãn” xuêët hiïån trong lyá luêån vùn hoåc vaâ trúã nïn phöí biïën trong lyá thuyïët tiïëp nhêån. Vaâ nhûäng thay àöíi naây àaä dêîn àïën hïå quaã laâ sûå thay àöíi trong caách quan niïåm vïì taác phêím vùn hoåc. Laâ kïët quaã tûúng taác giûäa vùn baãn vaâ sûå tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc, taác phêím giúâ àêy khöng coân àún giaãn, möåt chiïìu, khöng coân coá yá nghôa àún nhêët, bêët biïën, öín àõnh maâ trúã thaânh möåt sinh thïí söëng àöång, thay àöíi liïn tuåc vaâ coá möåt vuâng trúâi yá nghôa mïnh möng, röång lúán. “Taác phêím vùn hoåc laâ möåt quaá trònh”. Àêy laâ möåt àõnh àïì, möåt phaát biïíu tiïu biïíu vaâ àûúåc khaá nhiïìu ngûúâi taán àöìng trong quan niïåm cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam vïì taác phêím vùn hoåc. Chõu aãnh hûúãng tûâ myä hoåc tiïëp nhêån cuãa trûúâng phaái Konstanz, caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam tòm ra hûúáng lyá giaãi cho sûå thay àöíi trong caách tiïëp nhêån taác phêím vùn hoåc cuãa ngûúâi àoåc, vñ duå nhû vò sao coá taác phêím vûâa ra àúâi rêët nöíi tiïëng, nhûng qua thúâi gian noá laåi chòm vaâo quïn laäng; ngûúåc laåi laâ nhûäng taác phêím caâng söëng vúái thúâi gian, noá laåi caâng àûúåc trên troång vaâ yïu mïën. Nhûäng hiïån tûúång vùn hoåc coá thêåt trong lõch sûã vûâa laâ tiïìn àïì cho nhûäng nghi vêën cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu, laåi vûâa laâ minh chûáng cuå thïí cho nhûäng lêåp luêån cuãa hoå. Vaâ caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam nhêån thêëy rùçng: “... taác phêím vùn hoåc khöng àöìng nhêët vúái vùn baãn ban àêìu maâ nhaâ vùn viïët ra. Taác phêím luác àoá laâ möåt sûå húåp thaânh cuãa vùn baãn vaâ hïå söë múái do thúâi gian vaâ cöng chuáng quy àõnh. () khi ài vaâo thïë giúái tinh thêìn cuãa ngûúâi àoåc, vùn baãn khöng coân nguyïn veån maâ trúã thaânh möåt siïu vùn baãn” [2, 206]. Khi nhòn nhêån sûå töìn taåi cuãa taác phêím vùn hoåc nhû möåt quaá trònh vaâ chêëp nhêån sûå thay àöíi, khöng öín àõnh cuãa taác phêím dûúái moåi phûúng diïån, caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam khöng coá caái nhòn phiïën diïån, möåt chiïìu maâ luön vûäng vaâng, tó mó xem xeát àöëi tûúång cuãa mònh tûâ nhiïìu goác àöå àïí traánh caái nhòn cûåc àoan. Taác phêím vùn hoåc, àöëi vúái lyá thuyïët tiïëp nhêån, töìn taåi qua sûå tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc nhûng àiïìu àoá khöng coá nghôa laâ ngûúâi àoåc coá caái quyïìn nùng vö haån trong viïåc cùæt nghôa taác phêím. Baãn thên taác phêím vêîn lûu giûä nhûäng giaá trõ khaách quan riïng biïåt cuãa baãn thên noá: “... khöng thïí xem vùn baãn laâ con söë khöng àûúåc. Moåi sûå cùæt nghôa àïìu bõ caái àûúåc cùæt nghôa quy àõnh: ngön tûâ, thïí loaåi, cêëu truác, böå phêån vaâ chónh thïí... () Roä raâng vùn baãn coá nhûäng ranh giúái khöng cho pheáp sûå cùæt nghôa saáng taåo tuây tiïån vûúåt qua. Möåt sûå cùæt nghôa coá cú súã trong caác dûä kiïån cuãa taác phêím, phuâ húåp vúái cêëu truác biïíu hiïån cuãa taác phêím laâ caách cùæt nghôa coá sûác thuyïët phuåc” [3]. Duâ coá lûu yá àïën tñnh chêët tûå trõ, töìn taåi àöåc lêåp bïn ngoaâi yá kiïën chuã quan cuãa ngûúâi àoåc nhû vûâa nïu trïn, ta vêîn phaãi thûâa nhêån sûå tiïën böå cuãa lyá luêån vùn hoåc Viïåt Nam trong quan niïåm vïì taác phêím vùn hoåc, vïì sûå töìn taåi lõch sûã cuãa noá. Àêy laâ möåt bûúác tiïën àùåc biïåt quan troång trong tû duy lyá luêån vùn hoåc úã nûúác ta, nhû Trûúng Àùng Dung àaä tûâng nhêån xeát: “Khaái niïåm taác phêím vùn hoåc nöåi taåi laâ thaânh tûåu lúán cuãa khoa hoåc vùn hoåc hiïån àaåi, noá taåo àiïìu kiïån cho möåt chiïën lûúåc àoåc múái meã vaâ bao quaát” [1, 119]. Nhû vêåy, nhòn laåi khaái quaát nhûäng gò vûâa nïu trïn, ta coá 24♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N thïí thêëy, àöëi vúái caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam, do nhûäng aãnh hûúãng tûâ lyá thuyïët vùn hoåc du nhêåp tûâ phûúng Têy, maâ tiïu biïíu coá thïí kïí Heidegger, Ingarden, Gadamer, Barthes, taác phêím vùn hoåc àaä hiïån lïn vúái möåt daáng veã khaác hùèn. Trong àoá, hêìu hïët caác nhaâ nghiïn cûáu àïìu thöëng nhêët hai luêån àiïím quan troång: thûá nhêët, taác phêím vùn hoåc chó thûåc sûå töìn taåi khi vùn baãn cuãa noá àûúåc ngûúâi àoåc tiïëp nhêån; thûá hai, sûå töìn taåi cuãa taác phêím vùn hoåc laâ möåt quaá trònh, trong quaá trònh àoá, yá nghôa cuäng nhû hònh thûác cuãa noá khöng ngûâng thay àöíi qua nhûäng thúâi kyâ khaác nhau vúái nhûäng lúáp ngûúâi àoåc khaác nhau. Nhûäng thay àöíi trong caách quan niïåm vïì taác phêím nïu trïn vûâa laâ tiïìn àïì vûâa laâ hïå quaã cuãa viïåc thay àöíi trong caách quan niïåm vïì ngûúâi àoåc. Ngûúâi àoåc àûúåc nhùæc àïën nhiïìu hún trong lyá luêån vùn hoåc vaâ trúã thaânh möåt nhên töë khöng thïí thiïëu trong àúâi söëng vùn hoåc. Trong caách quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc, coá thïí dêîn ra yá kiïën sau àêy àïí khaái quaát têìm quan troång maâ caác nhaâ nghiïn cûáu trao cho ngûúâi àoåc: “ ngûúâi àoåc trúã thaânh möåt nhên töë cuãa tiïën trònh vùn hoåc bao göìm caác khêu saáng taác, phöí biïën, thûúãng ngoaån vaâ phï bònh. Nhên töë àoá hiïån diïån luác êm thêìm lùång leä, luác cöng khai quyïët liïåt, àïí phaát huy vai troâ cuãa noá àöëi vúái toaân böå àúâi söëng vùn hoåc” [3, 197]. Khöng coân laâ nhên töë bõ àöång trong àúâi söëng vùn hoåc, ngûúâi àoåc, qua tòm hiïíu cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu úã Viïåt Nam, àaä xuêët hiïån ngay chñnh trong quaá trònh saáng taác cuãa taác giaã. Theo caác nhaâ lyá luêån, khöng taác giaã naâo coá thïí saáng taác maâ khöng hònh dung trûúác ai seä àoåc taác phêím cuãa mònh, cuäng khöng coá taác giaã naâo saáng taác maâ khöng nhùçm hûúáng àïën möåt àöëi tûúång naâo àoá, kïí caã khi viïët cho mònh, thò chñnh baãn thên taác giaã cuäng laâ möåt àöëi tûúång giao tiïëp, nghôa laâ trong trûúâng húåp naây, taác giaã cuäng trúã thaânh möåt àöåc giaã àoåc chñnh taác phêím cuãa mònh. Xem xeát ngûúâi àoåc tûâ nhiïìu khña caånh khaác nhau, caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam nhêån ra nhên töë naây khöng chó xuêët hiïån tûâ sau khi vùn baãn vùn hoåc àûúåc hoaân têët maâ coân coá caã trûúác àoá, trong yá àöì saáng taåo vaâ trong hoaåt àöång lao àöång nghïå thuêåt cuãa taác giaã. Trong baâi viïët Sûå tûúng taác giûäa ngûúâi àoåc vaâ vùn baãn trong hoaåt àöång saáng taåo vùn hoåc (taåp chñ Nghiïn cûáu vùn hoåc), nhaâ nghiïn cûáu Lï Thõ Höìng Vên àaä chó ra hai vai troâ quan troång cuãa ngûúâi àoåc tûâ hai phûúng diïån saáng taåo vaâ tiïëp nhêån vùn hoåc. Theo taác giaã, “vúái vai troâ laâ àiïím tûåa cho saáng taåo, ngûúâi àoåc àaä cuâng tham gia thiïët kïë thöng àiïåp nghïå thuêåt vúái nhaâ vùn, giuáp nhaâ vùn àõnh hûúáng yá àöì, muåc àñch cuãa saáng taác, tûâ àoá àïí àiïìu chónh cêëu truác, chi phöëi viïåc xêy dûång kïët cêëu vùn baãn. () möåt sûå tûúng taác àaä thûåc sûå diïîn ra giûäa ngûúâi àoåc vúái vùn baãn ngay tûâ trong quaá trònh saáng taåo, khi hoå àaä tham gia cuâng vúái nhaâ vùn trong viïåc thiïët kïë thöng àiïåp nghïå thuêåt cho vùn baãn” [5, 74]. Coân “vúái vai troâ laâ möi giúái cho tiïëp nhêån, nhu cêìu vaâ têìm àoán cuãa ngûúâi àoåc tiïìm êín (laâ sûå chuyïín hoáa tûâ ngûúâi àoåc coá thûåc ngoaâi àúâi), seä taåo ra möåt sûå kïët nöëi giûäa vùn baãn vúái ngûúâi àoåc thûåc tïë, khiïën cho vùn baãn duâ coá ra àúâi úã möåt thúâi àiïím caách xa ngûúâi àoåc thò giûäa hai “àöëi taác” naây vêîn tiïìm êín möåt möëi quan hïå giao tiïëp, àöëi thoaåi” [5, 75]. Nhûäng yá kiïën nïu trïn cuãa Lï Thõ Höìng Vên cho thêëy vai troâ quan troång trïn nhiïìu phûúng diïån cuãa ngûúâi àoåc trong àúâi söëng vùn hoåc, trong möëi quan hïå tûúng taác vúái taác giaã vaâ taác phêím. Tûâ àoá, ngûúâi àoåc àûúåc caác nhaâ nghiïn cûáu quan niïåm laâ “keã àöìng saáng taåo ra taác phêím khöng phaãi chó vúái tû caách laâm söëng dêåy taác phêím trong caãm thuå (nhû buâ àùæp, chùæp nöëi, liïn tûúãng, cuå thïí hoáa...) maâ coân phaát hiïån yá nghôa múái vaâ möëi liïn hïå chónh thïí tûúng ûáng vúái noá” [3]. Quan troång hún nûäa, viïåc hiïíu hay khöng hiïíu taác phêím cuãa ngûúâi àoåc khöng coân àún giaãn laâ àuáng hay sai, maâ theo Àöî Lai Thuáy (trong baâi viïët Ngûúâi àoåc nhû laâ), àoá laâ biïíu hiïån cuãa nhûäng khaác biïåt trong tû duy, taåo nïn sûå àa daång vaâ phong phuá cho àúâi söëng vùn hoåc noái chung vaâ cho lyá luêån vùn hoåc noái riïng. Viïåc tòm hiïíu quaá trònh tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc cho pheáp nhaâ nghiïn cûáu múã röång giúái haån yá nghôa cuãa taác phêím cuäng nhû tön troång nhûäng khaác biïåt trong caách lyá giaãi vaâ àaánh giaá taác phêím. Nïëu nhû trong saáng taác vùn chûúng, sûå àa daång vaâ phong phuá trong buát phaáp, àïì taâi, trong phong caách cuãa caác nhaâ vùn àûúåc coi laâ yïëu töë söëng coân cuãa vùn hoåc, thò tûâ yá kiïën trïn cuãa Àöî Lai Thuáy, coá thïí thêëy, sûå khaác biïåt trong tiïëp nhêån taác phêím vùn hoåc cuãa ngûúâi àoåc laåi laâ yïëu töë mang laåi maâu sùæc tûúi múái cho lyá luêån vaâ phï bònh vùn hoåc. Luác naây, vai troâ cuãa ngûúâi àoåc khöng chó dûâng laåi úã viïåc múã röång yá nghôa vùn baãn vùn hoåc maâ coân múã röång quyïìn hoåc thuêåt, múã röång chên trúâi cuãa nhûäng yá kiïën xoay quanh K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦25 taác phêím. Nhû vêåy, tûâ nhûäng gò vûâa nïu, coá thïí thêëy, trong quan niïåm cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam tûâ sau 1986, vai troâ cuãa ngûúâi àoåc àaä coá nhûäng thay àöíi àaáng kïí nhû sau: thûá nhêët, ngûúâi àoåc laâ nhên töë mang laåi yá nghôa cho vùn baãn vùn hoåc, laâm nïn sûå töìn taåi mang tñnh quaá trònh cuãa taác phêím; thûá hai, ngûúâi àoåc taác àöång trûåc tiïëp àïën quaá trònh saáng taác cuãa nhaâ vùn; thûá ba, sûå tiïëp nhêån àa daång cuãa ngûúâi àoåc laâm àêìy bûác tranh àúâi söëng vùn hoåc cuäng nhû dên chuã hoáa nïìn vùn hoåc bùçng sûå tiïëp nhêån cuãa mònh. Cuâng vúái sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì ngûúâi àoåc vaâ taác phêím, xoay quanh khaái niïåm taác giaã vùn hoåc cuäng coá nhûäng thay àöíi àaáng kïí. Trong àoá, ta coá thïí thêëy ngay àûúåc laâ caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam chõu aãnh hûúãng nhiïìu tûâ tû tûúãng cuãa Roland Barthes, möåt tïn tuöíi quan troång cuãa lyá luêån vùn hoåc thïë giúái. Nhûäng luêån àiïím maâ R.Barthes nïu ra trong baâi viïët Caái chïët cuãa taác giaã àaä coá nhûäng aãnh hûúãng quan troång àöëi vúái lyá luêån vùn hoåc Viïåt Nam. Möåt mùåt, noá nùçm trong chuöîi hïå quaã tûâ viïåc thay àöíi quan niïåm vïì taác phêím vaâ ngûúâi àoåc. Mùåt khaác, noá laåi nùçm trong chuöîi tiïìn àïì dêîn àïën viïåc thay àöíi cuãa hai yïëu töë trïn. Duâ xeát theo mùåt naâo ài nûäa, cuäng coá thïí thêëy, trong quan àiïím cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam, taác giaã khöng coân giûä quyïìn lûåc töëi cao, thöëng trõ àúâi söëng vùn hoåc cuãa mònh. Taác giaã khöng coân laâ öng chuã kiïën taåo nïn taác phêím vaâ chi phöëi caách hiïíu cuãa ngûúâi àoåc. Ngûúåc laåi, giúâ àêy, “taác giaã truyïìn thöëng trúã thaânh ngûúâi viïët hiïån àaåi. Anh ta chó laâ “ngûúâi biïn cheáp” - sinh thaânh cuâng vúái vùn baãn cuãa mònh, khöng töìn taåi trûúác hoùåc vûúåt ra ngoaâi baãn thên sûå viïët” [6]. ÚÃ trïn chuáng töi vûâa dêîn ra möåt vaâi yá kiïën tiïu biïíu cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu xoay quanh viïåc thay àöíi trong quan niïåm vïì taác giaã, taác phêím vaâ ngûúâi àoåc. Nhûäng thay àöíi quan troång trïn cho thêëy möåt sûå chuyïín dõch àaáng kïí trong hïå hònh tû duy cuãa lyá luêån vùn hoåc Viïåt Nam, maâ theo Àöî Lai Thuáy, àoá laâ sûå chuyïín dõch tûâ “tiïëp cêån ngoaåi quan, àûáng ngoaâi taác phêím, tû duy tiïìn hiïån àaåi sang tiïëp cêån nöåi quan, tû duy hiïån àaåi vaâ () tûâ tiïëp cêån nöåi quan sang tiïëp cêån nöåi - ngoaåi quan, tû duy hêåu hiïån àaåi, tûác tiïëp cêån tûâ ngûúâi àoåc” [10]. ÚÃ àêy khoá coá thïí chó ra roä caái naâo laâ nguyïn nhên cuãa caái naâo. Sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì taác phêím dêîn àïën sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì ngûúâi àoåc, vïì taác giaã hay ngûúåc laåi? Cêìn phaãi nhòn nhêån vêën àïì tûâ nhiïìu phûúng diïån àïí thêëy àûúåc rùçng têët caã nhûäng thay àöíi nïu trïn laâ biïíu hiïån thöëng nhêët cuãa sûå thay àöíi tû duy, thay àöíi khuynh hûúáng tiïëp cêån vêën àïì cuãa lyá luêån vùn hoåc. Trong àoá, caái naây laâ nguyïn nhên àöìng thúâi cuäng laâ kïët quaã cuãa caái kia. Nhûäng phaát hiïån múái meã trong lônh vûåc ngön ngûä hoåc, triïët hoåc coá thïí dêîn àïën sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì taác phêím, tûâ àoá keáo theo sûå thay àöíi quan niïåm vïì ngûúâi àoåc. Tuy nhiïn, cuäng coá thïí àùåt ngûúåc vêën àïì trúã laåi laâ tinh thêìn dên chuã hoáa nïìn vùn hoåc, yá muöën thay àöíi àöëi cûåc nghiïn cûáu vùn hoåc dêîn àïën viïåc àïì cao vai troâ cuãa ngûúâi àoåc, tûâ àoá laâm cho quan niïåm vïì taác giaã vaâ taác phêím thay àöíi. Roä raâng chuáng ta coá thïí viïån ra caã hai lyá do nïu trïn àïí giaãi thñch cho sûå thay àöíi naây vaâ caã hai lyá do àïìu coá phêìn xaác àaáng cuãa noá. Viïåc truy tòm têån göëc nguyïn nhên thay àöíi vaâ tòm caách traã lúâi cêu hoãi caái naâo laâ nguyïn nhên cuãa caái naâo úã àêy tûúng tûå nhû ài tòm cêu traã lúâi cho cêu hoãi “Quaã trûáng coá trûúác hay con gaâ coá trûúác?” Àoá laâ möåt viïåc khöng cêìn thiïët vaâ cuäng khoá maâ tòm ra cêu traã lúâi thoãa àaáng. ÚÃ àêy, chuáng ta chó cêìn thöëng nhêët möåt àiïìu: àoá laâ sûå thay àöíi khöng thïí chöëi caäi xoay quanh ba khaái niïåm trïn vaâ àùåc biïåt laâ sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc. 2. ... àïën nhûäng aãnh hûúãng nhiïìu mùåt trong àúâi söëng vùn hoåc Nhûäng phên tñch úã trïn cho thêëy sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc laâ möåt trong nhûäng biïíu hiïån cuå thïí vaâ àiïín hònh cuãa sûå àöíi múái cuãa tû duy vùn hoåc. Nïëu so saánh vúái nhûäng quan niïåm töìn taåi trûúác thúâi kyâ àöíi múái vïì ngûúâi àoåc noái riïng vaâ vùn hoåc noái chung, chuáng ta seä nhêån ra úã àêy coá möåt sûå thay àöíi roä rïåt vaâ sêu sùæc. Sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc khöng chó aãnh hûúãng àïën möåt böå phêån cuå thïí cuãa àúâi söëng vùn hoåc, maâ ngûúåc laåi, noá coá möåt sûå taác àöång toaân diïån àïën têët caã caác mùåt cuãa sinh hoaåt vùn hoåc. Trûúác hïët, vïì mùåt lyá luêån, sûå nêng cao võ trñ vaâ vai troâ cuãa ngûúâi àoåc cho thêëy phûúng phaáp phên tñch vaâ caãm thuå taác phêím vùn hoåc trong lyá luêån vùn hoåc truyïìn thöëng laâ haån chïë vaâ phiïën diïån. Nhûäng caách àoåc truyïìn thöëng nhû tòm hiïíu, phên tñch cuöåc àúâi cuãa taác giaã vúái têët caã nhûäng 26♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N chi tiïët nhû trònh àöå hoåc vêën, tñn ngûúäng, giai cêëp, möi trûúâng sinh söëng vaâ laâm viïåc, v.v hay viïåc quan niïåm nhiïåm vuå cuãa ngûúâi àoåc laâ tòm cho ra, hiïíu cho àuáng yá nghôa cuãa taác phêím àaä trúã nïn khöng àêìy àuã. Tûâ àêy, caách phên tñch vaâ caãm thuå taác phêím möåt caách àöåc lêåp, trïn tinh thêìn àöëi thoaåi giûäa ngûúâi àoåc vaâ taác giaã àûúåc àùåt ra vaâ phaát triïín nhû möåt khuynh hûúáng àêìy triïín voång. Khuynh hûúáng naây khöng chó xuêët hiïån trong giúái nghiïn cûáu phï bònh vùn hoåc chuyïn nghiïåp maâ hiïån nay àaä múã röång sang nhaâ trûúâng trung hoåc phöí thöng. Trong voâng mûúâi nùm trúã laåi àêy, theo tòm hiïíu cuãa ngûúâi viïët, taåi caác khoa ngûä vùn cuãa möåt söë trûúâng àaåi hoåc sû phaåm, coá nhiïìu luêån vùn, luêån aán tòm hiïíu vaâ àïì ra nhûäng biïån phaáp cuå thïí àïí nêng cao kyä nùng caãm thuå vaâ tiïëp nhêån taác phêím vùn hoåc möåt caách àöåc lêåp cho hoåc sinh trung hoåc phöí thöng. Gêìn guäi vúái vêën àïì nhêët coá thïí kïí àïën luêån vùn thaåc sô cuãa Nguyïîn Thõ Phuá vúái àïì taâi Tûâ lyá thuyïët tiïëp nhêån àïën viïåc giaãng daåy taác phêím vùn chûúng úã trûúâng phöí thöng ûáng duång daåy taác phêím thú Viïåt Nam hiïån àaåi úã SGK caác lúáp THPT àûúåc baão vïå vaâo nùm 2008. Coá thïí thêëy, lyá thuyïët tiïëp nhêån àaä bûúác chên vaâo caác trûúâng hoåc àïí trúã thaânh möåt trong nhûäng tiïìn àïì lyá luêån quan troång nhùçm nêng cao khaã nùng caãm thuå taác phêím vùn hoåc cho hoåc sinh, cuäng nhû nêng cao hûáng thuá, khuyïën khñch hoåc sinh àïën vúái mön Vùn möåt caách chuã àöång vaâ tñch cûåc, thay cho löëi hoåc truyïìn thöëng thêìy àoåc - troâ cheáp. Khöng chó dûâng laåi úã àoá, sûå nêng cao vaâ múã röång quyïìn haån cuäng nhû traách nhiïåm cuãa ngûúâi àoåc àöëi vúái sûå töìn taåi cuãa möåt taác phêím vùn hoåc coân múã ra nhiïìu hûúáng nghiïn cûáu múái cho caác hoåc giaã Viïåt Nam. Sau nùm 1986, úã Viïåt Nam àaä xuêët hiïån nhûäng cöng trònh, nhûäng luêån vùn, luêån aán tòm hiïíu vïì vêën àïì tiïëp nhêån möåt söë hiïån tûúång vùn hoåc tiïu biïíu. Àoá coá thïí laâ nhûäng hiïån tûúång cuãa vùn hoåc nûúác ngoaâi nhû Franz Kafka, Lev Tolstoi hay Dostoevsky... Àoá cuäng coá thïí laâ nhûäng hiïån tûúång cuãa vùn hoåc Viïåt Nam nhû Höì Xuên Hûúng, Truyïån Kiïìu, Nguyïîn Khuyïën, Nguyïîn Àònh Chiïíu... Àoá coá khi laåi laâ möåt thúâi kyâ, möåt giai àoaån vùn hoåc nhû vùn xuöi cöí àiïín Nga thïë kyã XIX hay doâng vùn hoåc linglei úã Trung Quöëc, hoùåc cuäng coá thïí laâ taác phêím cuãa möåt nhoám taác giaã nhû Tûå lûåc vùn àoaân. Roä raâng cuäng vêîn nhûäng hiïån tûúång, nhûäng vêën àïì vùn hoåc quen thuöåc, nhûng dûúái aánh saáng cuãa lyá thuyïët tiïëp nhêån, nhûäng hiïån tûúång, nhûäng vêën àïì naây laåi trúã nïn múái meã hún, thuá võ hún. Coá thïí noái, tiïëp xuác vúái nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu nhû thïë naây laâ chuáng ta àang tiïëp xuác vúái quaá trònh tiïëp nhêån cuãa nhûäng ngûúâi àoåc khaác, coá thïí cuâng thúâi àaåi hoùåc trûúác chuáng ta. Bïn caånh àoá, khi triïín khai vêën àïì tûâ quan àiïím cuãa lyá thuyïët tiïëp nhêån, coá nhaâ nghiïn cûáu têåp trung vaâo sûå tiïëp nhêån hiïån tûúång tûâ phûúng diïån dõch thuêåt, phï bònh, hoùåc qua saáng taác cuãa möåt söë nhaâ vùn khaác. Nhûng coá nhaâ nghiïn cûáu laåi ài tûâ nhiïìu phûúng diïån nhû myä hoåc, phong caách hoåc, loaåi hònh hoåc, ngön ngûä hoåc. Lyá thuyïët tiïëp nhêån coân cho pheáp giúái nghiïn cûáu tòm hiïíu sûå aãnh hûúãng cuãa chêët liïåu vùn chûúng qua nhûäng taác phêím chuyïín thïí nhû àiïån aãnh, sên khêëu hay êm nhaåc. Lyá thuyïët tiïëp nhêån coân gúåi yá cho chuáng ta tòm hiïíu thõ hiïëu àoåc saách hay vùn hoáa àoåc saách. Trong nùm vûâa qua, taåi trûúâng Àaåi hoåc Khoa hoåc Xaä höåi vaâ Nhên vùn Haâ Nöåi, höåi thaão Ngûúâi àoåc vaâ cöng chuáng nghïå thuêåt vúái haâng loaåt tham luêån àûúåc triïín khai trïn nhûäng bònh diïån khaác nhau laâ möåt vñ duå tiïu biïíu cho khaã nùng múã röång hûúáng nghiïn cûáu cuãa lyá thuyïët tiïëp nhêån. Bùçng lyá thuyïët tiïëp nhêån, caác nhaâ nghiïn cûáu àaä àaâo sêu nhûäng vêën àïì quen thuöåc, gúåi nïn nhûäng vêën àïì múái meã, vaâ do àoá, laâm cho àúâi söëng vùn hoåc ngaây möåt phong phuá vaâ àa daång. Lyá thuyïët tiïëp nhêån noái chung vaâ sûå thay àöíi trong quan niïåm vai troâ cuãa ngûúâi àoåc noái riïng coân coá nhûäng taác àöång àùåc biïåt àïën thûåc tïë saáng taác vaâ xuêët baãn saách úã nûúác ta hiïån nay. Trûúác hïët, trong quaá trònh saáng taác cuãa möåt taác giaã hiïån nay, sûå hiïån diïån cuãa ngûúâi àoåc laâ khöng thïí khöng coá. Ngûúâi viïët buöåc phaãi hònh dung trûúác àöåc giaã cuãa mònh cuâng vúái nhûäng yïëu töë nhû thõ hiïëu, sûå àoán nhêån, thaái àöå cuãa àöåc giaã khi taác phêím ra àúâi, v.v... Tiïëp àoá, àöëi vúái taác phêím, ngûúâi àoåc laâ nhên töë quyïët àõnh taác phêím àoá coá baán àûúåc hay khöng, coá àûúåc chuá yá hay khöng vaâ do àoá, coá khaã nùng taái baãn hay khöng. Vai troâ cuãa ngûúâi àoåc aãnh hûúãng àïën quaá trònh saãn xuêët vaâ lûu thöng vùn hoåc coân thïí hiïån úã chöî böå phêån phuå traách biïn têåp vaâ xuêët baãn saách buöåc phaãi chuá yá àïën hònh thûác cuãa cuöën saách (bòa àeåp, bùæt mùæt) hay hònh thûác PR, quaãng caáo cho cuöën saách àoá. Cuäng coá thïí thêëy vai troâ cuãa ngûúâi àoåc trong K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦27 àúâi söëng vùn hoåc Viïåt Nam khi nhûäng àêìu saách best-seller ngaây caâng phöí biïën vúái lûúång phaát haâng cao ngêët cuäng nhû sûå phaát triïín traân lan cuãa nhûäng cuöën saách maâ giúái nghiïn cûáu goåi laâ “cêån vùn hoåc”, trong khi nhûäng taác phêím vùn hoåc thûåc thuå ngaây caâng vùæng boáng trong loâng ngûúâi àoåc. Roä raâng, ngûúâi àoåc coá aãnh hûúãng khöng nhoã àïën khêu saãn xuêët vaâ lûu thöng vùn hoåc. Ngûúâi àoåc laâ nhên töë khöng thïí khöng tñnh àïën trong hoaåt àöång cuãa nhaâ vùn, cuãa àöåi nguä biïn têåp vaâ böå phêån phaát haânh saách. Qua möåt söë phên tñch nhû trïn, ta coá thïí thêëy sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc vûâa laâ biïíu hiïån cuå thïí cuãa möåt sûå thay àöíi toaân diïån cuãa tû duy vùn hoåc, vûâa dêîn àïën nhûäng aãnh hûúãng nhiïìu mùåt àöëi vúái sûå phaát triïín cuãa nghiïn cûáu vùn hoåc cuäng nhû cuãa sinh hoaåt vùn hoåc. Kïët luêån Tònh hònh nghiïn cûáu lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam sau nùm 1986, maâ cuå thïí laâ vêën àïì quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc, cho thêëy nhûäng bûúác chuyïín mònh maånh meä cuãa lyá luêån vùn hoåc Viïåt Nam trong nöî lûåc laâm múái mònh vaâ theo kõp thïë giúái. Chuáng ta coá quyïìn tûå haâo vïì caái goåi laâ “lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam” vúái möåt söë lûúång lúán nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu, nhûäng baâi viïët coá chêët lûúång tûâ möåt àöåi nguä àöng àaão nhûäng hoåc giaã khaác nhau trïn khùæp àêët nûúác. Lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam khöng chó xuêët hiïån dûúái daång nhûäng quan niïåm, nhûäng phaát biïíu, nhûäng cöng trònh thuêìn tuáy lyá thuyïët maâ coân thïí hiïån nhûäng aãnh hûúãng àa daång vaâ phong phuá cuãa noá qua thûåc tiïîn nghiïn cûáu vaâ giaãng daåy vùn hoåc, qua thûåc tïë saáng taác vaâ truyïìn baá vùn hoåc. *** Trong khuön khöí cuãa baâi viïët, chuáng töi chó àïì cêåp àïën möåt phûúng diïån tiïu biïíu cuãa lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam laâ vai troâ cuãa ngûúâi àoåc trong àúâi söëng vùn hoåc. Àêy laâ vêën àïì quan troång àêìu tiïn trong hïå thöëng lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam bïn caånh nhûäng nghiïn cûáu tòm hiïíu vïì myä hoåc tiïëp nhêån vaâ phï bònh vùn hoåc. Tuy nhiïn, duâ chó qua möåt phûúng diïån cuãa lyá thuyïët tiïëp nhêån, chuáng ta cuäng coá thïí thêëy ngay àûúåc sûå àöíi múái trong quan niïåm vùn hoåc cuãa hïå thöëng lyá thuyïët naây cuäng nhû têët caã nhûäng àoáng goáp cuãa noá àöëi vúái àúâi söëng vùn hoåc. Àoá chñnh laâ àiïìu maâ ngûúâi viïët muöën hûúáng àïën: sûå phaát triïín cuãa lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam tûâ tònh hònh nghiïn cûáu sau nùm 1986 vúái têët caã nhûäng thaânh tûåu vaâ hûúáng phaát triïín cuãa noá. TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO 1. Àöî Lai Thuáy, Ngûúâi àoåc nhû laâ... lai&catid=94%3Aly-lun-va-phe-binh-vn-hc&Itemid=135&lang=vi. 2. Àöìng Khaánh Bñnh (2005), Diïîn biïën lñ luêån vùn hoåc phûúng Têy thïë kó XX, Trêìn Minh Sún dõch, Taåp chñ Nghiïn cûáu vùn hoåc, söë 8. 3. Huyânh Nhû Phûúng (2010), Lyá luêån vùn hoåc (nhêåp mön), Nxb. Àaåi hoåc Quöëc gia TP.HCM. 4. Lï Thõ Höìng Vên (2009), Sûå tûúng taác giûäa ngûúâi àoåc vaâ vùn baãn trong hoaåt àöång saáng taåo vùn hoåc, Taåp chñ Nghiïn cûáu vùn hoåc. 5. Lï Thõ Höìng Vên (2010), Sûå tûúng taác giûäa maä cuãa ngûúâi gûãi vaâ maä cuãa ngûúâi nhêån trong tiïëp nhêån vùn hoåc, trong-tiep-nhan-van-hoc.aspx. 6. Nguyïîn Vùn Haånh (1971), YÁ kiïën cuãa Lï-nin vïì möëi quan hïå giûäa vùn hoåc vaâ àúâi söëng, Taåp chñ Vùn hoåc, söë 4. 7. Nguyïîn Vùn Haånh (1972), Möåt söë àiïím cêìn noái roä thïm vïì vêën àïì nghiïn cûáu taác phêím vùn hoåc, Taåp chñ Vùn hoåc, söë 6. 8. Nguyïîn Vùn Thuêën (2011), Khúãi sûå cuãa caái chïët: vùn baãn nhêën chòm chuã thïí, 9. Trêìn Àònh Sûã, Lyá thuyïët tiïëp nhêån vaâ phï bònh vùn hoåc, tip-nhn-va-phe-binh-vn-hc&catid=94%3Aly-lun-va-phe-binh-vn-hc&Itemid=135. 10.Trûúng Àùng Dung (2004), Taác phêím vùn hoåc nhû laâ quaá trònh, Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi. 28♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N SUMMARY The Enhancement of the Reader’s Role and Innovations in Literary Theory of Vietnam . Le Thi Kim Loan In Vietnam, reception theory has been received, developed and modified in order to make it appropriate to Vietnamese literary life. Since 1986, this theory has had an important influence on the literary theory in Vietnam. With the aim to review the research on reception theory in Vietnam since 1986 in terms of the reader’s role in literary life, the article is to point out the prominent points about the reader in the studies in Vietnam as well as to clarify the specific effects of these theoretical points on its literary life.