Vài nhận thức lý luận vè chủ nghĩa khu vực quốc tế - Nguyễn Tuấn Khanh

K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦85 1. Àõnh nghôa vïì Chuã nghôa Khu vûåc "Chuã nghôa Khu vûåc" laâ möåt thuêåt ngûä rêët thûúâng àûúåc nhùæc àïën trong nghiïn cûáu Quan hïå Quöëc tïë, nhêët laâ trong giai àoaån hiïån nay. Viïåc xaác àõnh möåt caách chñnh xaác vïì lõch sûã xuêët hiïån vaâ phaát triïín cuãa thuêåt ngûä naây quaã thûåc khöng hïì àún giaãn1. Tuy nhiïn, àïën khoaãng nhûäng nùm 1940, möåt söë hoåc giaã àaä bùæt àêìu kiïën nghõ tûâ boã quan àiïím chung chung mang tñnh lyá thuyïët - phöí thöng cuãa "Chuã nghôa Khu vûåc". Thay vaâo àoá, caác hoåc giaã bùæt àêìu àïì xuêët nhûäng hûúáng nghiïn cûáu mang tñnh thûåc tïë vaâ cuå thïí hún2. Bûúác sang thêåp niïn 50, 60 cuãa thïë kyã XX, nhûäng bûúác ài àêìu tiïn trong quaá trònh phaát triïín Cöång àöìng Chêu Êu (European Communities) àaä thûåc sûå cöí vuä vaâ laâm tùng sûác hêëp dêîn cuãa viïåc nghiïn cûáu vïì Chuã nghôa Khu vûåc. Thûåc tïë cho thêëy Chuã nghôa Khu vûåc thûåc sûå xuêët hiïån tûâ nûãa cuöëi thïë kyã XIX nhûng thuêåt ngûä naây àaä ghi dêëu êën maånh meä trong lõch sûã Quan hïå Quöëc tïë trong thïë kyã XX. Nhêët laâ sau Chiïën tranh thïë giúái II, thuêåt ngûä naây àaä nöíi lïn vaâ phaát triïín maånh meä nhêët laâ tûâ sau Chiïën tranh Laånh3. Khi nhùæc àïën khu vûåc, caác nhaâ nghiïn cûáu cuäng phên àõnh cuå thïí khu vûåc trong nûúác vaâ khu vûåc quöëc tïë. Chñnh vò leä àoá khi nghiïn cûáu vïì Chuã nghôa Khu vûåc cuäng chia thaânh hai nhaánh roä rïåt vïì nghiïn cûáu khu vûåc trong nöåi böå quöëc gia vaâ trïn phaåm vi quöëc tïë vúái möëi quan hïå giûäa caác quöëc gia. Trong Khuön khöí giúái haån cuãa baâi viïët naây, Chuã nghôa khu vûåc vaâ nhûäng khaái niïåm liïn quan seä àûúåc àïì cêåp laâ khu vûåc trong nghiïn cûáu Quan hïå Quöëc tïë. Khu vûåc quöëc tïë àûúåc Joseph Nye àõnh nghôa "nhû möåt söë hûäu haån caác nhaâ nûúác liïn kïët vúái nhau vïì mùåt àõa lyá vaâ mûác àöå phuå thuöåc lêîn nhau" vaâ chñnh vò leä àoá maâ Chuã nghôa Khu vûåc chñnh laâ "möåt thïí thûác, möåt nhoám, hoùåc möåt höåi mang tñnh liïn quöëc gia àûúåc xêy dûång trïn nïìn taãng cuãa möåt khu vûåc àõa lyá nhêët àõnh"4. Möåt hoåc giaã khaác thêåm chñ coân phên tñch xa hún vïì möëi quan hïå cuãa Chuã nghôa Khu vûåc. Theo Eero VAÂI NHÊÅN THÛÁC LYÁ LUÊÅN VÏÌ CHUÃ NGHÔA KHU VÛÅC QUÖËC TÏË. Nguyïîn Tuêën Khanh* * ThS., Böå mön Nhêåt Baãn hoåc, Trûúâng Àaåi hoåc KHXH&NV-ÀHQG-TP.HCM 1. Fawcett Louise, "Regionalism in Historical Perspective". Regionalism in World Politics: Regional Organization and International Order edited by Louise L'Estrange Fawcett, Hurrell Fawcett, Andrew Hurrell. Oxford University Press. 1996, tr. 10-11 2. Carr, E.H, Nationalism and after, London: Macmillan,1945, tr. 45 3. Hoaâng Khùæc Nam, Chuã nghôa khu vûåc trong lõch sûã, Taåp chñ nghiïn cûáu Lõch sûã, söë 5 (385), 2008, tr. 59-71 4. Joseph Nye, "Introduction". International Regionalism: Readings edited by Joseph Nye and Thea Behbahani. Little, Brown and Company - Boston, 1968, tr. vii 86♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N Palmujoki, Chuã nghôa Khu vûåc nïn àûúåc xem xeát úã hai yïëu töë laâ möëi quan hïå nöåi khöëi giûäa caác nhaâ nûúác vaâ möëi quan hïå cuãa caã khöëi khu vûåc vúái phêìn coân laåi trong hïå thöëng toaân cêìu5. Thûåc tïë cho thêëy coá rêët nhiïìu nöî lûåc, quan àiïím nhùçm phên àõnh khaái niïåm vïì Chuã nghôa Khu vûåc vaâ nhûäng thuêåt ngûä coá liïn quan khaác nhû "Khu vûåc" vaâ "Khu vûåc hoáa". Tuy nhiïn, viïåc àûa ra nhûäng àõnh nghôa toaân diïån vïì nhûäng thuêåt ngûä naây laâ rêët khoá khùn. Àiïím khoá nùçm úã chöî nhûäng thuêåt ngûä naây rêët thiïëu tñnh öín àõnh trong caách hiïíu vaâ àöìng thúâi cuäng mang tñnh rêët àa chiïìu trong caách diïîn giaãi. Trïn phûúng diïån lyá thuyïët, sûå àa daång naây xuêët phaát úã sûå khöng àöìng nhêët vïì khaái niïåm Chuã nghôa Khu vûåc, khöng àöìng nhêët vïì quan niïåm trong viïåc phên àõnh khu vûåc6. Àïí giaãi quyïët vêën àïì àoá, Louise Fawcett àaä àïì xuêët caách thûác hûäu hiïåu àïí tòm hiïíu nhûäng vêën àïì naây chñnh laâ thöng qua phûúng phaáp sûã hoåc. Àöìng thúâi Louise Fawcett cuäng àaä cöë gùæng àûa ra möåt àõnh nghôa vïì khu vûåc thiïn vïì tñnh chêët laänh thöí àún thuêìn. Trong àoá, "Khu vûåc" àûúåc xem laâ saãn phêím cuãa quaá trònh xêy dûång möåt caách thêån troång thöng qua nhûäng àiïím tûúng àöìng vaâ sûå tûúng taác. Chñnh vò leä àoá, khaã nùng húåp taác cuäng chñnh laâ möåt tiïu chñ khi xem xeát vïì Chuã nghôa Khu vûåc. Khu vûåc àûúåc xem nhû nhûäng cêëu truác àún võ cuãa nhûäng nhoám, nhûäng nhaâ nûúác, nhûäng vuâng laänh thöí maâ caác thaânh viïn chia seã nhûäng töë chêët xaác thûåc. Fawcett cuäng àaánh giaá rùçng töë chêët xaác thûåc àêìu tiïn chñnh laâ "Khu vûåc" luác naâo cuäng nhoã hún Hïå thöëng Quöëc tïë nhûng hoaân toaân lúán hún bêët cûá caá nhên naâo duâ mang tñnh Quöëc gia hay Phi Quöëc gia. Tuy nhiïn, quan troång hún laâ sûå nhêån àõnh Khu vûåc coá thïí mang tñnh thûúâng trûåc lêu daâi hoùåc cuäng coá thïí chó mang tñnh taåm thúâi ngùæn haån. Noái caách khaác, khi àûúåc xem laâ möåt Khu vûåc thò Khu vûåc êëy khöng nhêët thiïët phaãi laâ möåt Khu vûåc àaä àûúåc thïí chïë hoáa vúái möåt böå maáy hoaân chónh. Chñnh vò vêåy, Chuã nghôa Khu vûåc nïn àûúåc àaánh giaá laâ möåt dûå aán hoùåc möåt nhoám chñnh saách cuãa caác thaânh viïn (bao göìm caã thaânh viïn quöëc gia vaâ phi quöëc gia) nhùçm haânh àöång mang tñnh húåp taác vaâ chiïën lûúåc àïí àaåt nhûäng muåc tiïu chung cuãa caã khu vûåc7. Trong möåt cöng trònh nghiïn cûáu khaác, Mary Farrell vúái quan àiïím cuãa Chuã nghôa Khu vûåc múái cuäng àaä nhêån àõnh rùçng Chuã nghôa Khu vûåc khöng hùèn laâ möåt töí chûác chñnh thöëng nhû kiïíu Liïn minh Chêu Êu (EU) cuäng chùèng phaãi laâ caái gò àoá mang tñnh têët yïëu sùén coá. Thay vaâo àoá, khu vûåc phaãi àûúåc xem nhû möåt tiïën trònh kiïën taåo vaâ taái kiïën taåo. Möåt khu vûåc khöng phaãi laâ möåt daång thûác cöë àõnh maâ mang tñnh múã vaâ thay àöíi trong quaá trònh phaát triïín cuãa mònh. Chñnh vò vêåy, Chuã nghôa Khu vûåc àûúåc àaánh giaá laâ möåt mö thûác hoâa húåp vïì caác mùåt nhû kinh tïë, xaä höåi, chñnh trõ vaâ nhûäng khña caånh mang tñnh xaä höåi khaác chûá khöng phaãi chó dûâng laåi úã nhûäng hiïåp àõnh tûå do thûúng maåi vaâ nhûäng thiïët chïë an ninh chung. Hïå quaã laâ Chuã nghôa Khu vûåc khöng chó laâ cöng viïåc liïn àúái cuãa nhûäng quöëc gia maâ coân coá caã nhûäng nhên töë phi quöëc gia, nhûäng töí chûác vaâ nhoám xaä höåi khaác8. Vúái cuâng möåt nöî lûåc àïí àõnh nghôa Khu vûåc vaâ Chuã nghôa Khu vûåc, Sheila Page nhêån àõnh rùçng Khu vûåc laâ möåt nhoám caác quöëc gia coá cuâng nöî lûåc àïí xêy dûång möåt khung phaáp lyá cho viïåc húåp taác maâ chuã yïëu laâ vïì nhûäng vêën àïì kinh tïë. Nhûäng möëi quan hïå naây àûúåc thiïët lêåp coá chuã àñch vaâ àûúåc tiïn liïåu laâ seä coá sûå thay àöíi vaâ phaát triïín chûá khöng hïì mang tñnh cöë àõnh9. Tûâ àõnh nghôa naây, Sheila Page cuäng àaä thïí hiïån quan àiïím Chuã nghôa Khu vûåc phaãi bùæt àêìu tûâ viïåc thiïët lêåp nhûäng möëi liïn kïët vïì kinh tïë giûäa caác thaânh viïn trong nhoám. Möåt quan àiïím khaác, khöng àïì cao yïëu töë khöng gian àõa lyá cho rùçng Khu vûåc, tuây thuöåc vaâ loaåi hònh vaâ muåc àñch, àûúåc xêy dûång dûåa 5. Eero Palmujoki, Regionalism and Globalism in Southeast Asia, New York: Palgrave, 2001, tr. 30 6. Hoaâng Khùæc Nam, Phên àõnh khu vûåc trong nghiïn cûáu quöëc tïë, 2007, Taåp chñ Khoa hoåc, Têåp 23, söë 2, 2007, tr. 77-86 7. Louise Fawcett, "Regionalism from an Historical Perspective". Global Politics of Regionalism: Theory and Practice, edited by Mary Farrell, Bjorn Hettne, and Luk VanLangenhove. London: Pluto Press, 2005, tr. 23 - 24 8. Mary Farrell, "The Global Politics of Regionalism: An Introduction". Global Politics of Regionalism: Theory and Practice, edited by Mary Farrell, Bjorn Hettne, and Luk VanLangenhove. London: Pluto Press, 2005, tr. 8 9. Sheila Page, Regionalism among Developing Countries, London: Macmillan Press, 2000, tr. 5 K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦87 trïn hai yïëu töë "chûác nùng" vaâ "cêëu truác". Hai yïëu töë naây coá thïí xêy dûång nïn nhûäng möëi liïn kïët mang tñnh vùn hoáa - xaä höåi. Ngoaâi ra, trong giai àoaån gêìn àêy, nhên töë "laänh àaåo" cuäng àûúåc àaánh giaá nhû möåt yïëu töë quan troång. Chñnh nhên töë naây laâ chuã nhên cuãa viïåc "tûúãng tûúång" hoùåc "phaát minh" ra vaâ theo àuöíi Chuã nghôa Khu vûåc. Möåt caách ngùæn goån, möåt khu vûåc seä àûúåc xem xeát àaánh giaá búãi nhûäng yïëu töë nhû kinh tïë, vùn hoáa, xaä höåi vaâ caã tñnh chñnh trõ maâ khöng cêìn bêån têm nhiïìu àïën vai troâ cuãa yïëu töë khöng gian àõa lyá. Caác quöëc gia coá thïí tòm àïën vúái nhau trong möåt "Khu vûåc" àïí daân xïëp möëi quan hïå giûäa hoå nhùçm kiïìm chïë nhûäng mêu thuêîn vúái nhau, tòm ra phûúng thûác àïí cuâng töìn taåi vúái nhau trong sûå khaác biïåt àïí theo àuöíi muåc àñch chung hoùåc coá thïí àïí cuâng nhau chöëng laåi nhûäng möëi àe doåa tûâ bïn ngoaâi. Chñnh vò leä àoá, Chuã nghôa Khu vûåc chó laâ vaâ chñnh laâ möåt caãm giaác thûåc thuå vïì möåt Khu vûåc hoùåc vïì möåt nhoám caác chñnh saách (dûå aán khu vûåc) coá thïí duâng àïí thiïët chïë hoáa vaâ phaát triïín hún nûäa nhûäng caãm giaác êëy. Theo quan àiïím naây, Khu vûåc mang tñnh trûâu tûúång vaâ ûúác lïå hún laâ nhûäng gò thïí hiïån bùçng khöng gian àõa lyá vaâ laänh thöí trïn baãn àöì. Giûäa nhûäng quöëc gia trong möåt "Khu vûåc" trûâu tûúång êëy seä diïîn ra möåt quaá trònh àiïìu chónh chñnh saách nhùçm haån chïë nhûäng àiïím khaác biïåt vaâ tùng cûúâng nhûäng àiïím chung cuãa caã khu vûåc10. Quan àiïím naây cuäng àûúåc sûå taán thaânh tûâ Söderbaum khi öng cho rùçng Chuã nghôa Khu vûåc nïn àûúåc xem nhû möåt têåp húåp yá tûúãng, baãn sùæc vaâ tû tûúãng coá liïn quan àïën dûå aán khu vûåc11. 2. Àùåc tñnh cuãa Chuã nghôa Khu vûåc Coá quan àiïím cho rùçng khi àûúåc xem nhû möåt Khu vûåc thò noá phaãi bao göìm nùm àùåc tñnh cú baãn laâ: "khöng gian àõa lyá", "tñnh àöìng nhêët vùn hoáa - xaä höåi", "tûúng àöìng thaái àöå chñnh trõ vaâ haânh vi", "phuå thuöåc lêîn nhau vïì mùåt chñnh trõ thöng qua vai troâ thaânh viïn cuãa caác thiïët chïë khu vûåc", vaâ "phuå thuöåc lêîn nhau vïì mùåt kinh tïë"12. Do àoá, theo quan àiïím cuãa Bruce Russett, Chuã nghôa Khu vûåc nhêët thiïët phaãi bao göìm nùm àùåc tñnh cú baãn naây nhû nùm àiïìu kiïån bùæt buöåc. Tuy nhiïn, nhûäng àùåc tñnh êëy dûúâng nhû àaä trúã nïn laåc hêåu trong giai àoaån hiïån nay khi coá rêët nhiïìu "phêìn" trïn thïë giúái àûúåc goåi laâ "Khu vûåc" maâ khöng cêìn höåi àuã nùm àiïìu kiïån, àùåc tñnh êëy. Vñ duå nhû khi ta aáp duång quan àiïím cuãa Bruce Russett, chuáng ta seä khöng thïí naâo xem Àöng AÁ, Àöng Nam AÁ hoùåc Chêu AÁ - Thaái Bònh Dûúng vöën rêët àa daång nhû möåt khu vûåc àûúåc vaâ àûúng nhiïn seä khöng thïí naâo xem xeát Chuã nghôa Khu vûåc úã nhûäng núi naây. Thûåc tïë sinh àöång àaä cho chuáng ta möåt bûác tranh hoaân toaân khaác khi Àöng AÁ, Àöng Nam AÁ hoùåc Chêu AÁ - Thaái Bònh Dûúng khöng nhûäng àûúåc thûâa nhêån laâ "Khu vûåc" maâ thêåm chñ coân àûúåc xem nhû nhûäng "Khu vûåc nùng àöång" kïí caã dûúái goác nhòn cuãa böå mön nghiïn cûáu Chuã nghôa Khu vûåc. Hoùåc coá nhûäng quan àiïím khaác chó àïì cao àùåc tñnh thûá nhêët vïì "khöng gian àõa lyá" thò cho rùçng Chuã nghôa Khu vûåc phaãi àûúåc xem nhû viïåc têåp trung tùng cûúâng quan hïå kinh tïë, chñnh trõ-quên sûå trong phaåm vi möåt khu vûåc khöng gian àõa lyá nhêët àõnh cuãa nhûäng thaânh viïn maâ thöi13. Nhûäng nhaâ nûúác trong cuâng phaåm vi khöng gian àõa lyá cêån kïì seä sùén loâng xêy dûång möåt dûå aán khu vûåc chung nhùçm muåc tiïu tùng cûúâng möëi quan hïå giûäa hoå vúái nhau trong khu vûåc hún laâ quan hïå vúái bïn ngoaâi. Thêåt khoá chöëi boã ûu àiïím vaâ lúåi thïë cuãa àùåc tñnh "khöng gian àõa lyá" trong diïîn trònh Chuã nghôa Khu vûåc. Tuy nhiïn, khöng gian àõa lyá khöng phaãi laâ möåt àùåc tñnh cú baãn cuãa möåt khu vûåc hay Chuã nghôa Khu vûåc. Quan àiïím naây nhanh choáng bõ baác boã búãi nhûäng hoåc giaã àaä àûa ra quan àiïím vïì Chuã nghôa Khu vûåc vaâ khöng cêìn quan têm àïën yïëu töë khöng gian àõa lyá14. Möåt thûåc tïë cho thêëy, khi 10. Nicholas Tarling, Regionalism in Southeast Asia. New York: Routledge, 2006, tr. 7-9 11. Fredrik Söderbaum, "Introduction", in Theories of New regionalism, edited by Fredrik Söderbaum, Timothy M. Shaw, Basingstoke: Palgrave, 2003, tr. 7 12. Bruce M. Russett, "International regimes and Study of regions", International Studies Quarterly vol. 13, no. 14 December 1969, tr. 338 13. Edward D. Mansfield and Helen V. Milner, "The political economy of regionalism: an overview", in The Political Economy of regionalism edited by Edward D. Mansfield and Helen V. Milner, New York: Columbia University Press, 1997, tr. 3-4 14. Tlàd 88♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N nhùæc àïën Thïë giúái Höìi giaáo, ngûúâi ta thûúâng nghô ngay àïën nhûäng quöëc gia AÃ rêåp. Tuy nhiïn, sau khi cên nhùæc, chuáng ta cuäng dïî daâng thïm Indonesia vaâo danh saách êëy mùåc duâ vïì mùåt khöng gian àõa lyá thò chùèng liïn quan gò àïën caác quöëc gia AÃ rêåp. Quan àiïím hoåc thuêåt naây àaä àûa ra àõnh nghôa khu vûåc nhû möåt nhoám caác quöëc gia chia seã nhûäng yá niïåm vïì baãn sùæc chung. Chñnh vò vêåy maâ àùåc tñnh baãn sùæc chung àûúåc xem nhû möåt àiïìu kiïån tiïn quyïët hún vaâ quan troång hún àïí xaác àõnh möåt khu vûåc chûá khöng phaãi yïëu töë khöng gian àõa lyá15. Coá nhêån àõnh khaác vïì àùåc tñnh cuãa Chuã nghôa Khu vûåc bao göìm 5 yïëu töë sùæp xïëp theo trònh tûå nêëc thang laâ: quaá trònh khu vûåc hoáa, yá thûác mang têìm khu vûåc vïì baãn sùæc, quan hïå húåp taác khu vûåc liïn nhaâ nûúác, sûå hoâa húåp khu vûåc do caác quöëc gia thuác àêíy, vaâ khöëi liïn kïët khu vûåc16. Nhûäng yïëu töë naây cuäng minh chûáng rùçng quaá trònh khu vûåc quaá trong àoá viïåc xêy dûång baãn sùæc khu vûåc laâ nhên töë àêìu tiïn cêìn thiïët àïí thuác àêíy nhiïìu hún sûå hoâa húåp khu vûåc vúái muåc tiïu laâ möåt khöëi liïn kïët khu vûåc. Khöëi liïn kïët khu vûåc laâ möåt yïëu töë mûác àöå quan troång maâ qua àoá xaác àõnh möëi quan hïå giûäa khu vûåc vúái phêìn coân laåi cuãa hïå thöëng quöëc tïë; àöìng thúâi laâ nhên töë cú baãn àïí thiïët kïë nhûäng chñnh saách cho nhûäng vêën àïì khu vûåc. Tuy nhiïn, Andrew Hurrell cuäng àaä nhêën maånh rùçng coá rêët nhiïìu con àûúâng khaác nhau àïí dêîn àïën möåt khöëi liïn kïët khu vûåc vaâ khöng nhêët thiïët phaãi tuên theo trònh tûå tûâng bûúác cuãa 5 yïëu töë kïí trïn17. Ngoaâi ra, khi nghiïn cûáu vïì Chuã nghôa Khu vûåc, chuáng ta cuäng cêìn àïí yá àïën 3 yïëu töë nûäa laâ: "nùng lûåc", "chuã quyïìn" vaâ "baá quyïìn". Dûúái goác nhòn kinh nghiïåm lõch sûã, "nùng lûåc" cuãa caác thaânh viïn seä àoáng goáp rêët nhiïìu vaâo viïåc quyïët àõnh khaã nùng hònh thaânh möåt khu vûåc. "Nùng lûåc" úã àêy àûúåc xem xeát nhû tiïìm nùng vaâ thûåc lûåc cuãa möåt quöëc gia coá thïí taác àöång àïën yá chñ cuãa quöëc gia àoá trong vêën àïì húåp taác vúái caác quöëc gia coân laåi àïí hònh thaânh möåt khu vûåc. Nïëu coá àuã nùng lûåc àïí húåp taác, caác quöëc gia seä tiïën haânh húåp taác, vaâ vò thïë seä tùng cûúâng khaã nùng hònh thaânh möåt khu vûåc. Tuy nhiïn, nhòn úã goác àöå ngûúåc laåi thò chñnh yïëu töë "nùng lûåc" naây seä laâ möåt trúã ngaåi cho Chuã nghôa Khu vûåc khi möåt söë quöëc gia khöng àuã khaã nùng vaâ yá chñ àïí húåp taác. Tònh huöëng naây dêîn àïën möåt yïëu töë thûá hai dïî thêëy coá liïn quan chñnh laâ yïëu töë vïì "chuã quyïìn". Chuã quyïìn chñnh laâ möåt yïëu töë kiïìm haäm chuã nghôa khu vûåc. Tuy nhiïn, dûúâng nhû cêu chuyïån naây chó diïîn ra àöëi vúái nhûäng quöëc gia coá sûå nhaåy caãm vïì vêën àïì chuã quyïìn trong khi nhûäng cûúâng quöëc thò laåi coá xu hûúáng laåm duång yïëu töë naây. Möåt khi caác cûúâng quöëc laåm duång Chuã quyïìn cuãa hoå thò seä dêîn àïën möåt yïëu töë tiïëp theo laâ "baá quyïìn". Àoá laâ trûúâng húåp möåt nhoám khu vûåc àûúåc lêåp nïn hoùåc bõ lúåi duâng àïí phuåc vuå lúåi ñch cho möåt hoùåc vaâi baá quyïìn khu vûåc. Kõch baãn cho trûúâng húåp naây chñnh laâ möåt hoùåc chó söë ñt möåt vaâi cûúâng quöëc thao tuáng vaâ àoáng vai troâ chuã yïëu trong viïåc thiïët lêåp caác thïí chïë khu vûåc vaâ viïåc hoaåch àõnh chûúng trònh nghõ sûå khu vûåc thöng qua caác thïí chïë êëy18. Tuy nhiïn, vúái möåt quan àiïím laåc quan hún, Fawcett àaä cho rùçng Chuã nghôa Khu vûåc laâ tiïën trònh thuác àêíy möëi quan hïå húåp taác kinh tïë, chñnh trõ vaâ an ninh. Hún nûäa, tiïën trònh naây cuâng luác seä xêy dûång nïn nhûäng quan niïåm vaâ giaá trõ chung mang tñnh khu vûåc maâ qua àoá seä hònh thaânh möåt raâo caãn ngùn chùån caác cûúâng quöëc khu vûåc laåm duång ûu thïë chuã quyïìn vûúåt tröåi cuãa mònh àöìng thúâi àiïìu chónh haânh vi cuãa caác cûúâng quöëc nùçm trong khuön khöí cuãa nhûäng quan niïåm vaâ giaá trõ khu vûåc chung àoá.19 Àöëi vúái nhûäng quöëc gia tham gia hònh thaânh nïn möåt Chuã nghôa Khu vûåc, thöng thûúâng hoå hay quan têm àïën nhûäng gò coá thïí àaåt àûúåc thöng qua sûå húåp taác àoá. Nïëu khöng tòm thêëy àûúåc lúåi ñch, hoå seä khöng tham gia. Ñch lúåi àaåt àûúåc úã àêy coá thïí laâ lúåi ñch vïì mùåt chñnh trõ, an ninh 15. Tlàd 16. Andrew Hurrell, "Regionalism in Theoretical Perspective", in Regionalism in World Politics - Regional organization and International order, edited by Louise Fawcett and Andrew Hurrell, New York: Oxford University Press Inc., 1995, tr. 39-45 17. Tlàd 18. Louise Fawcett, "Regionalism from an Historical Perspective", in Global Politics of Regionalism: Theory and Practice, edited by Mary Farrell, Bjorn Hettne, and Luk VanLangenhove. London: Pluto Press, 2005, tr. 34 - 36 K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦89 hoùåc kinh tïë. Tuy nhiïn trong söë àoá thò lúåi ñch kinh tïë coá veã àûúåc àïí yá àïën nhiïìu hún trong giai àoaån hiïån nay. Liïåu yïëu töë lúåi ñch àaåt àûúåc vïì mùåt kinh tïë coá phaãi laâ yïëu töë mang tñnh söëng coân àïí quyïët àõnh sûå thaânh cöng cuãa Chuã nghôa Khu vûåc? Chñnh vò vêåy, möåt vêën àïì rêët cêìn thiïët phaãi àûúåc tòm hiïíu chñnh laâ liïåu nhûäng yïëu töë phi kinh tïë coá khaã nùng aãnh hûúãng àïën tñnh khaã thi cuãa Chuã nghôa Khu vûåc hay khöng. Sheila Page àaä chó ra rùçng, àêëy laâ möåt cêu hoãi khoá, tuy nhiïn cuäng coá nïu ra möåt vaâi nguyïn nhên phi kinh tïë àïí caác quöëc gia tòm àïën vúái nhau trong möåt töí chûác khu vûåc chñnh laâ: yïëu töë àõa lyá, an ninh vaâ tùng cûúâng sûác maånh. Thûá nhêët, theo nhû Sheila Page thò àõa lyá chñnh laâ möåt nhên töë mang tñnh tiïìm nùng àïí coá thïí giuáp caác quöëc gia coá thïí tòm àïën vúái nhau trong möåt töí chûác khu vûåc dïî daâng hún. Dêîu sao ài chùng nûäa thò yïëu töë àõa lyá cuäng laâ möåt yïëu töë cêìn thiïët àïí xaác àõnh möåt khu vûåc. Thûá hai, duâ viïåc hònh thaânh caác liïn minh quên sûå khöng thïí àûúåc xem nhû laâ Chuã nghôa Khu vûåc, tuy nhiïn trong quaá trònh tùng cûúâng giao lûu thûúng maåi thò an ninh têët yïëu phaãi àûúåc thùæt chùåt vaâ tùng cûúâng. Thûá ba, nhûäng vêën àïì lúåi ñch kinh tïë, öín àõnh chñnh trõ, an ninh hoùåc hoâa bònh khöng chó laâ möëi quan têm cuãa caác quöëc gia trong khu vûåc maâ coân coá caã caác àöëi taác thûúng maåi cuãa hoå úã bïn ngoaâi. Chñnh vò vêåy viïåc caác quöëc gia nhoã, yïëu thûúâng coá xu hûúáng muöën tham gia/thaânh lêåp möåt khu vûåc laâ àïí coá thïí tùng cûúâng sûác maånh trong khi mùåc caã vúái caác quöëc gia (thûúâng laâ lúán hún) úã bïn ngoaâi20. 3. Chuã nghôa Khu vûåc vaâ Khu vûåc hoáa Hai thuêåt ngûä "Khu vûåc hoåc" vaâ "Chuã nghôa Khu vûåc" rêët thûúâng àûúåc àïì cêåp vaâ phên àõnh roä raâng trong cú súã lyá luêån cuãa nghiïn cûáu Chuã nghôa Khu vûåc. Nhû àaä nïu úã phêìn trïn, Chuã nghôa Khu vûåc nïn àûúåc xem nhû laâ möåt hïå thöëng caác chñnh saách hoùåc dûå aán khu vûåc. Trong khi àoá, khu vûåc hoáa chñnh laâ quaá trònh têåp trung chuã yïëu vaâo hoaåt àöång mang tñnh cuå thïí trong khu vûåc nhû thûúng maåi, con ngûúâi, yá tûúãng hoùåc thêåm chñ laâ xung àöåt21. Söderbaum cuäng àaä àïì cêåp rùçng "Chuã nghôa Khu vûåc" laâ möåt hïå thöëng caác yá tûúãng, chñnh saách hoùåc yá thûác hïå liïn quan àïën dûå aán khu vûåc trong khi àoá Khu vûåc hoáa chñnh laâ quaá trònh maâ trong àoá caác chuã thïí tûúng taác vúái nhau nhùçm xêy dûång möåt khöng gian khu vûåc. Vúái quan àiïím tûúng àöëi khaác vúái moåi ngûúâi, Christopher Dent cho rùçng Chuã nghôa Khu vûåc vaâ Khu vûåc hoáa thûåc ra laâ hai quaá trònh cuãa möåt khu vûåc22. Öng ta cho rùçng Chuã nghôa Khu vûåc laâ quaá trònh àõnh hûúáng búãi chñnh saách theo hûúáng tûâ trïn xuöëng dûúái (policy-driven, top-down process), coân Khu vûåc hoáa laâ quaá trònh àõnh hûúáng búãi xaä höåi theo hûúáng tûâ dûúái lïn (social-driven and bottom-up process). Ngoaâi ra, öng coân chó ra rùçng giûäa hai quaá trònh naây töìn taåi sûå tûúng taác qua laåi úã nhiïìu cêëp àöå khaác nhau. Sûå tûúng taác àûúåc thïí hiïån úã àiïím: Chuã nghôa Khu vûåc laâ nhûäng saáng kiïën vïì mùåt chñnh saách cuãa dûå aán khu vûåc àûúåc xêy dûång trïn nïìn taãng "Khu vûåc hoáa", àöìng thúâi chñnh nhûäng chñnh saách naây (vöën àûúåc xem laâ Chuã nghôa Khu vûåc) àûúåc thiïët kïë nhùçm àïí thuác àêíy, tùng cûúâng quaá trònh Khu vûåc hoáa23. Shaun Breslin cuäng àïì xuêët cêìn phaãi phên àõnh hai thuêåt ngûä Chuã nghôa Khu vûåc vaâ Khu vûåc hoáa. Chuã nghôa Khu vûåc nhùçm chó àïën möåt töí chûác chñnh thöëng vaâ àaä àõnh hònh trong àoá göìm coá thaânh viïn chñnh thûác, àûúâng biïn giúái, sûå giao tiïëp giûäa caác thaânh viïn hoùåc caác hiïåp ûúác hiïåp àõnh giûäa caác thaânh viïn. Trong khi àoá, Khu vûåc hoáa thûúâng àûúåc àïì cêåp nhû möåt quaá trònh diïîn ra sûå hoâa húåp vïì mùåt xaä höåi vaâ kinh tïë. Trong quaá trònh hoâa húåp lêîn nhau cuãa tiïën trònh Khu vûåc hoáa, sûå hoâa húåp vïì kinh tïë dûúâng nhû trúã nïn quan troång tuy nhiïn àoá khöng phaãi laâ muåc tiïu duy nhêët cuãa tiïën trònh Khu vûåc hoáa. Thêåm chñ, sûå hoâa húåp kinh tïë coá thïí vêîn diïîn ra maâ khöng cêìn thiïët phaãi coá sûå töìn taåi cuãa möåt töí chûác khu vûåc àõnh hònh vaâ mang tñnh 19. Tlàd, tr. 21 20. Tlàd, tr. 20-40 21. Louise Fawcett, "Regionalism from an Historical Perspective". In Global Politics of Regionalism: Theory and Practice, edited by Mary Farrell, Bjorn Hettne, and Luk VanLangenhove. London: Pluto Press, 2005, tr. 25 22. Tlàd, Fredrik Söderbaum 23. Christopher M. Dent, East Asian Regionalism, New York: Routledge, 2008, tr. 7 90♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N chñnh thöëng cuãa Chuã nghôa Khu vûåc24. Nhû vêåy, "Chuã nghôa Khu vûåc" vaâ "khu vûåc hoáa" laâ hai thuêåt ngûä àûúåc phên àõnh tûúng àöëi roä raâng trong cú súã lyá luêån cuãa nghiïn cûáu Khu vûåc hoåc. Àêy laâ möåt sûå phên àõnh hûäu ñch àïí giuáp chuáng ta coá caách nhòn toaân diïån vïì diïîn trònh Khu vûåc hoáa vaâ Chuã nghôa Khu vûåc. 4. Vai troâ, thúâi cú vaâ thaách thûác cuãa Viïåt Nam trong diïîn trònh Khu vûåc hoáa Chuáng ta hoaân toaân khöng thïí phuã nhêån àûúåc xu hûúáng toaân cêìu hoáa vaâ Khu vûåc hoáa laâ xu hûúáng chuã àaåo trong quan hïå quöëc tïë giai àoaån hiïån nay. Viïåt Nam vúái nhûäng thaânh tûåu àaåt àûúåc trong cöng taác àöëi ngoaåi trong thúâi gian qua àaä chûáng toã chuáng ta àang ài theo möåt àûúâng löëi àuáng àùæn trong chñnh saách noái chung vaâ chñnh saách àöëi ngoaåi noái riïng. Viïåt Nam àang dêìn phaát huy roä vai troâ quan troång cuãa mònh trïn diïîn àaân quöëc tïë vaâ diïîn àaân khu vûåc. Liïn quan àïën Chuã nghôa Khu vûåc taåi Àöng AÁ maâ "ngûúâi laái" (driver seat) chuã àaåo laâ ASEAN, möåt töí chûác húåp taác khu vûåc àûúåc àaánh giaá laâ coá nhiïìu thaânh tûåu taåi Àöng Nam AÁ, Viïåt Nam àaä vaâ àang thïí hiïån vai troâ ngaây caâng nöíi tröåi trong böëi caãnh Khu vûåc hoáa vaâ Toaân cêìu hoáa trong quan hïå quöëc tïë. Tuy nhiïn, haâng loaåt nhûäng vêën àïì nöíi cöåm taåi Àöng Nam AÁ trong thúâi gian ngùæn vûâa qua àaä mang laåi nhiïìu thúâi cú cuäng nhû khöng ñt nhûäng thaách thûác cho Viïåt Nam vaâ caã khu vûåc. Caác quöëc gia trong khu vûåc Àöng Nam AÁ àang gùåp khöng ñt thaách thûác tûâ xu hûúáng ly têm vaâ nhûäng phong traâo ly khai tiïìm nùng nhû taåi caác nûúác Thaái Lan, Philippines, Indonesia. Sûå öín àõnh chñnh trõ vaâ an ninh taåi nhûäng nûúác naây àang laâ nhûäng vêën àïì àang gêy chuá yá trong quan hïå quöëc tïë taåi khu vûåc naây. Ngoaâi ra, trong quaá trònh Khu vûåc hoáa taåi Àöng Nam AÁ cuäng chûáng kiïën nhûäng xung àöåt biïn giúái laänh thöí cuãa nhûäng nûúác Thaái Lan, Myanmar, Laâo, Indonesia, Malaysia vaâ gêìn àêy nhêët laâ xung àöåt biïn giúái giûäa Thaái Lan vaâ Cambodia xung quanh ngöi àïìn Preah Vihear. Trong böëi caãnh êëy, Viïåt Nam àang àûúåc àaánh giaá cao vïì nïìn chñnh trõ öín àõnh trong khu vûåc. Àêy laâ möåt cú höåi thuêån lúåi àïí Viïåt Nam coá thïí têån duång nhùçm nêng cao hún nûäa võ thïë quöëc gia trong diïîn trònh Khu vûåc hoáa taåi Àöng Nam AÁ. Hún nûäa, Àöng Nam AÁ àûúåc àaánh giaá laâ möåt khu vûåc àa daång thuöåc daång bêåc nhêët trïn thïë giúái. Sûå àa daång khöng chó biïíu hiïån vùn hoáa, tön giaáo, thïí chïë chñnh trõ maâ coân coá caã sûå chïnh lïåch trònh àöå phaát triïín cuãa nïìn kinh tïë. Chuã nghôa Khu vûåc taåi àêy mang hònh daáng vaâ xuêët phaát àiïím khöng thïí dûåa trïn sûå tûúng àöìng trong caác yïëu töë mang tñnh tûå nhiïn nhû vùn hoáa, baãn sùæc maâ cêìn phaãi àûúåc kiïën taåo möåt caách cêín thêån vaâ lêu daâi thöng qua sûå tûúng taác thûúâng xuyïn vïì mùåt kinh tïë, chñnh trõ vaâ caã an ninh àïí coá thïí xêy dûång möåt mö hònh khu vûåc hiïåu quaã. Trong giai àoaån trûúác mùæt, àùåc trûng "thöëng nhêët trong àa daång" àoâi hoãi têët caã caác quöëc gia trong khu vûåc kïí caã Viïåt Nam phaãi nöî lûåc àïí xêy dûång nhûäng dûå aán khu vûåc hiïåu quaã vúái nhûäng bûúác triïín khai cuå thïí trong diïîn trònh Khu vûåc hoáa. Àêy cuäng laâ möåt thaách thûác khöng nhoã àöëi vúái Viïåt Nam khi thïí chïë chñnh trõ tûúng àöëi khaác biïåt vúái caác nûúác coân laåi trong khu vûåc. Ngoaâi ra, xung àöåt biïín Àöng laâ vêën àïì àaáng quan ngaåi trong quaá trònh húåp taác khu vûåc. Àêy cuäng laâ möåt bûúác caãn tûúng àöëi àöëi vúái quaá trònh Khu vûåc hoáa taåi Àöng Nam AÁ. Viïåt Nam àoáng vai troâ khöng nhoã trong viïåc giaãi quyïët xung àöåt taåi khu vûåc tranh chêëp naây nïn chùæc chùæn seä gùåp nhiïìu thaách thûác trong viïåc phaát huy vai troâ vaâ võ thïë trong Chuã nghôa Khu vûåc Àöng Nam AÁ. Toám laåi, Chuã nghôa Khu vûåc laâ nhûäng dûå aán mang tñnh Khu vûåc àûúåc thûåc hiïån thöng qua quaá trònh Khu vûåc hoáa. Khöng nhêët thiïët caác khu vûåc phaãi coá àûúåc nhûäng àiïìu kiïån tûå nhiïn tûúng àöìng giûäa caác thaânh viïn àïí xêy dûång möåt Chuã nghôa Khu vûåc thaânh cöng. Àùåc biïåt àöëi vúái nhûäng khu vûåc maâ sûå tûúng àöìng tûå nhiïn laâ möåt àiïìu khoá coá thïí chûáng kiïën nhû taåi Àöng AÁ hoùåc gêìn vúái chuáng ta hún laâ Àöng Nam AÁ, nhûäng yïëu töë mang tñnh kiïën taåo (constructive) cêìn phaãi àûúåc chuá yá nhiïìu hún nûäa. Sûå tûúng taác thûúâng xuyïn giûäa caác quöëc gia vïì mùåt kinh tïë, thûúng maåi, an ninh - chñnh trõ seä laâ nhûäng yïëu töë hûäu ñch nhùçm xêy dûång möåt Chuã nghôa Khu vûåc mang tñnh khaã thi. Nùng lûåc, yá chñ húåp taác cuãa caác quöëc gia trong phaåm vi tön troång chuã quyïìn laänh 24. Shaun Breslin, "Theorising East Asian reigionalism(s)", in Advancing East Asian Regionalism, edited by Melissa G. Curley and Nicholas Thomas, New York: Routledge, tr. 29-30 K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦91 SUMMARY SOME AWARENESS OF THE THEORY OF INTERNATIONAL REGIONALISM. Nguyen Tuan Khanh, M.A. Regionalism and related concepts have long attracted scholars of International relations studies as well as Regional Studies. Many scholars have been continuously updating information in order to release a comprehensive definition of regionalism. The paper introduces the selected academic opinion as the theoretical base for regionalism in International relations studies. Moreover, the paper will also introduce the characteristics of Regionalism in order to distinguish the two concepts of "Regionalism" and "Regionalization". The theoretical review will be applied to briefly examine the role of Vietnam within the current trend of Regionalization and Globalization of International relations studies. Taking advantages and overcoming the challenges would be very important for Vietnam to develop within the background of Regionalism in East Asia and South East Asia. TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO 1. Andrew Hurrell (1995), "Regionalism in Theoretical Perspective", in Regionalism in World Politics - Regional organization and International order, edited by Louise Fawcett and Andrew Hurrell, New York: Oxford University Press Inc. 2. Bruce M. Russett (1969), "International regimes and Study of regions", International Studies Quarterly vol. 13, no. 14. 3. Carr, E.H (1945), Nationalism and after, London: Macmillan. 4. Christopher M. Dent (2008), East Asian Regionalism, New York: Routledge. 5. Edward D. Mansfield and Helen V. Milner (1997), "The political economy of regionalism: an overview", in The Political Economy of regionalism edited by Edward D. Mansfield and Helen V. Milner, New York: Columbia University Press. 6. Eero Palmujoki (2001), Regionalism and Globalism in Southeast Asia, New York: Palgrave. 7. Fawcett Louise (1996), "Regionalism in Historical Perspective". Regionalism in World Politics: Regional Organization and International Order edited by Louise L'Estrange Fawcett, Hurrell Fawcett, Andrew Hurrell. Oxford University Press. 8. Fredrik Söderbaum (2003), "Introduction", in Theories of New regionalism, edited by Fredrik Söderbaum, Timothy M. Shaw, Basingstoke: Palgrave. 9. Hoaâng Khùæc Nam (2008), Chuã nghôa khu vûåc trong lõch sûã, Taåp chñ nghiïn cûáu Lõch sûã, söë 5 (385). 10. Hoaâng Khùæc Nam (2007), Phên àõnh khu vûåc trong nghiïn cûáu quöëc tïë, 2007, Taåp chñ Khoa hoåc, Têåp 23, söë 2. 11. Joseph Nye (1968), "Introduction". International Regionalism: Readings edited by Joseph Nye and Thea Behbahani. Little, Brown and Company - Boston. 12. Louise Fawcett (2005), "Regionalism from an Historical Perspective", in Global Politics of Regionalism: Theory and Practice, edited by Mary Farrell, Bjorn Hettne, and Luk VanLangenhove. London: Pluto Press. 13. Nicholas Tarling (2006), Regionalism in Southeast Asia. New York: Routledge. 14. Shaun Breslin, "Theorising East Asian reigionalism(s)", in Advancing East Asian Regionalism, edited by Melissa G. Curley and Nicholas Thomas, New York: Routledge 15. Sheila Page (2000), Regionalism among Developing Countries, London: Macmillan Press. thöí vaâ haån chïë yïëu töë baá quyïìn seä vêîn laâ ûu tiïn trong Chuã nghôa Khu vûåc taåi Àöng Nam AÁ. Trong böëi caãnh àoá, Viïåt Nam seä coá nhiïìu thúâi cú cuäng nhû àöëi mùåt vúái khöng ñt thaách thûác trong bûúác ài chiïën lûúåc phuâ húåp vúái xu thïë Khu vûåc hoáa vaâ Toaân cêìu hoáa.