Tính cách người Nam Bộ qua nghĩa cử chia sẻ của cư dân Sài Gòn

AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 20 TÍNH CÁCH NGƯỜI NAM BỘ QUA NGHĨA CỬ CHIA SẺ CỦA CƯ DÂN SÀI GÒN Võ Châu Loan1 1Học viên Cao học Việt Nam học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TP HCM Thông tin chung: Ngày nhận bài: 08/11/2018 Ngày nhận kết quả bình duyệt: 11/02/2019 Ngày chấp nhận đăng: 08/2019 Title: Personality of the Southerners through the sharing deeds of Saigon residents Keywords: Southern culture, Saigon residents, deeds Từ khóa: Văn hoá Nam Bộ, cư dân Sài Gòn, nghĩa cử ABSTRACT Southern residents are often praised in the character as generous, chivalrous, and helpful people, which demonstrates a typical regional culture. Saigon, the heart of the land also shares this cultural value. The paper examines the behavior of the Saigonese through charity work, street knights, and assistance in exam seasons in order to clarify the generosity, help, and chivalry of the Saigonese in particular and Southern people in general. TÓM TẮT Cư dân Nam Bộ được ca ngợi trong tính cách là những con người phóng khoáng, nghĩa hiệp, nghĩa tình. Đây là văn hoá đặc trưng mang tính vùng. Sài Gòn, trung tâm vùng đất Nam Bộ cũng chia sẻ giá trị đặc thù này. Bài viết nghiên cứu nghĩa cử của cư dân Sài Gòn qua hoạt động Cơm từ thiện, Hiệp sĩ đường phố, và Tiếp sức mùa thi để làm rõ tính cách phóng khoáng, nghĩa hiệp, nghĩa tình của người Sài Gòn nói riêng và người Nam Bộ nói chung. 1. GIỚI THIỆU Nam Bộ với những đặc điểm riêng về lịch sử hình thành, xây dựng và phát triển, sự đa dạng về tôn giáo và tộc người, cùng với những ưu đãi về vị trí địa lí, điều kiện tự nhiên và khí hậu đã trở thành vùng đất mới phù trú, giàu có, là tiền đề sản sinh ra những con người Nam Bộ “phú quý sinh lễ nghĩa”, phóng khoáng và ấm áp đầy nghĩa tình. Sài Gòn hay Thành phố Hồ Chí Minh (TP HCM) ngày nay là nơi từng được mệnh danh là Hòn ngọc Viễn Đông, nay vẫn là nơi của “đất lành chim đậu”, tiếp nhận hào khí phương Nam nên cư dân Sài Gòn cũng mang trong mình những đặc trưng của con người Nam Bộ. Những tính cách đó được thể hiện qua nhiều nghĩa cử cao đẹp, song trong bài viết này tác giả trình bày nghĩa cử của cư dân Sài Gòn qua hoạt động Cơm từ thiện, Tiếp sức mùa thi và Hiệp sĩ đường phố để làm rõ một giá trị văn hóa vùng Nam Bộ - vùng đất của những con người phóng khoáng, nghĩa hiệp, nghĩa tình. 2. KHÁI QUÁT VÙNG VĂN HÓA NAM BỘ 2.1 Không gian văn hóa, điều kiện tự nhiên và khí hậu Nam Bộ là vùng đất cuối cùng của Việt Nam về phía Nam, nằm trong lưu vực của sông Đồng Nai và sông Cửu Long, gần biển Đông. Là vùng đất cửa sông giáp biển. Nam Bộ nằm trên tuyến hàng hải quốc tế qua Biển Đông nối Thái Bình Dương AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 21 với Ấn Độ Dương, thông với Đông Nam Á hải đảo. Qua sông Mêkông, Nam Bộ lại nối thông với Đông Nam Á lục địa và cả Châu Á. Đây là đồng bằng lớn nhất cả nước (rộng gấp đôi đồng bằng Bắc Bộ), với tổng diện tích đất liền là 64.162,8 km2, dân số 32.938.500 người (Tổng cục thống kê [TCTK], 2013), gồm 17 tỉnh và 2 thành phố lớn. Nam Bộ, về địa lí, được phân làm hai vùng là Đông Nam Bộ (ĐNB) và Tây Nam Bộ (TNB). Về vùng văn hóa, Nam Bộ được phân làm ba tiểu vùng văn hóa là tiểu vùng ĐNB, tiểu vùng TNB, và tiểu vùng TP HCM. Tiểu vùng ĐNB có độ cao từ 20m - 200m so với mực nước biển, địa hình tương đối cổ với nhiều gò đồi, thềm sông, thềm biển, dốc từ Bắc xuống Nam, từ đông bắc xuống tây nam. Điều kiện tự nhiên khá đa dạng, phong phú, có đồi núi thấp, bán bình nguyên đất đỏ bazan, có thềm phù sa cổ với dải đất xám, có đồng bằng ven sông của hệ thống sông Đồng Nai, vùng biển giàu có với đường bờ biển dài khoảng 125 km, có thềm lục địa với trữ lượng dầu khí lớn. Ngoài ra còn có rừng tre dày đặc, gỗ quý, động vật phong phú, có cao lanh, đất sét tốt cung cấp nguyên liệu cho nghề gốm sứ, gạch ngói. Tiểu vùng TNB là vùng đồng bằng châu thổ sông Cửu Long trẻ do hai nhánh là sông Tiền và sông Hậu tạo nên, đa dạng về các loại đất. Rừng hầu như chỉ có rừng nước mặn, thủy sản rất phong phú. Điều kiện thiên nhiên thuận lợi phát triển nông nghiệp, ngư nghiệp và chế biến thủy hải sản. Hai hệ thống sông lớn nhất ở Nam Bộ là hệ thống sông Đồng Nai là nơi tập trung các cảng chính của khu vực như cảng Sài Gòn, cảng Cát Lái, cảng Hiệp Phước, cảng Phú Mĩ; hệ thống sông Cửu Long có lượng phù sa lớn, cung cấp nước cho trồng lúa, làm nông nghiệp. Với hệ thống sông ngòi và kênh rạch chằng chịt, Nam Bộ là vùng đất của sông nước. Biển Nam Bộ nông và ít gió bão nên nghề cá phát triển cả ven bờ lẫn xa bờ. Ngoài ra, còn có một số đảo, quần đảo, quan trọng nhất là đảo Phú Quốc, không chỉ phát triển du lịch mà trong tương lai có thể phát triển logistics giữa các nước trong khu vực và trên thế giới. Nam Bộ, do vậy, cũng mang tính biển - đảo đặc thù. Khí hậu Nam Bộ nhiệt đới gió mùa, ít bão, quanh năm nóng ẩm, không có mùa lạnh. Mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 11, mùa khô từ tháng 12 đến tháng 4. 2.2 Đặc điểm lịch sử hình thành vùng văn hóa Nam Bộ Nam Bộ xưa là vùng đất giao thoa của nhiều nền văn hóa, chịu ảnh hưởng cội nguồn chủ yếu văn hóa Ấn Độ (khác với Bắc Bộ chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa). Từ xa xưa, thời gian tương ứng với văn hóa Đông Sơn ở Bắc Bộ, văn hóa Sa Huỳnh ở Trung Bộ, thì ở Nam Bộ là nền văn hóa Đồng Nai (5.000 – 4.000 năm trước). Sau đó là sự hình thành vương quốc Phù Nam (thế kỉ I – VI) gắn với nền văn hóa Óc Eo. Khi đế chế Phù Nam lụi tàn và bị sát nhập vào Chân Lạp với nền văn hóa Angkor (thế kỉ VII – XVII), thì vùng Nam Bộ tương ứng với lãnh thổ có tên gọi là Thủy Chân Lạp vẫn còn hoang sơ, rừng rậm, sình lầy và dân cư thưa thớt. Nhiều lớp người đã vào Nam Bộ khẩn hoang. Từ khoảng thế kỉ 12, người Khmer vào Nam Bộ sinh sống đầu tiên nhưng hãy còn rất manh mún, không tạo chuyển biến nào đáng kể. Đến thế kỉ 17, lưu dân người Việt đã bắt đầu vào Nam Bộ khẩn hoang, nhưng phải giữa thế kỉ này (năm 1620), khi chúa Nguyễn cho công chúa Ngọc Vạn kết hôn cùng quốc vương Chân Lạp Chey Chatta II, thì công cuộc đưa dân Nam tiến vào khai khẩn đất hoang ở Nam Bộ mới thật sự diễn ra mạnh mẽ, cùng với năm 1698 khi Thống suất Nguyễn Hữu Cảnh được chúa Nguyễn Phúc Chu cử vào kinh lược vùng đất Đồng Nai thì chủ quyền vùng đất Nam Bộ của chúa Nguyễn mới được xác lập. Quá trình mở mang vùng đất Nam Bộ còn có sự đóng góp của một bộ phận người Hoa, như các tướng Dương Ngạn Địch, Trần Thượng Xuyên và hàng ngàn tùy tùng tới Mĩ Tho, Biên Hòa và Sài Gòn khai khẩn và định cư, hay Mạc Cửu vào năm 1708 đã dâng đất Hà Tiên cho chúa Nguyễn. Đến AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 22 giữa thế kỉ 18 thì toàn bộ vùng đất Nam Bộ đã thuộc về chúa Nguyễn và được sáp nhập vào Đàng Trong. Người Chăm sau đó mới di cư đến Nam Bộ. Vì thế, Nam Bộ là nơi hội tụ nhiều nền văn hóa khác nhau, chủ yếu là văn hóa Trung Hoa, Khmer và văn hóa Champa. Nguồn gốc cư dân Nam Bộ đầu tiên theo “là những người thuộc tầng lớp cùng đinh nghèo khó nhưng thông minh, những kẻ tù tội, hoặc là những người thuộc tầng lớp trí thức bất đắc chí”, và “trong bất kì trường hợp nào, tất cả họ đều có một điểm giống nhau là bản lĩnh, ngang tàng”, “liều lĩnh, đầy nghĩa khí, bởi vậy mới hình thành nên tính trọng nghĩa khinh tài” (Trần Ngọc Thêm, 2008). Con người của tỉnh Gia Định xưa đã được nhận định “Tục chuộng khí tiết, khinh tài trọng nghĩa, sĩ phu ham đọc sách cốt yếu cần cho hiểu rõ nghĩa lí mà lại vụng nghề văn từ” (Sơn Nam, 2015, tr.36). Họ đã đi vào Nam Bộ riêng lẻ theo từng gia đình, cá nhân, khác với di dân vào Trung Bộ thường theo từng làng, từng họ. Sau những đợt khẩn hoang, những lưu dân này thường xin chúa Nguyễn một phần đất để lập làng. Nên xét về mặt lịch sử, Nam Bộ là vùng đất mới của Việt Nam với những cư dân tuy nghèo nhưng giàu nghĩa khí, nghĩa hiệp. Mãi đến khi thực dân Pháp chiếm toàn bộ Nam Kì năm 1884 và đô hộ đến 1945, đặt chế độ trực trị, với tư cách là một vùng thuộc địa hải ngoại của Pháp, Nam Bộ đã thay đổi và phát triển trên tất cả các phương diện kinh tế, chính trị, xã hội và văn hóa, nhất là Sài Gòn thời Pháp được mệnh danh là “Paris thu nhỏ”, là “Hòn ngọc Viễn Đông”. Những yếu tố văn hóa ngoại sinh mới đã thổi vào Nam Bộ, nên cư dân nơi này chịu ảnh hưởng văn hóa phương Tây rõ rệt hơn các vùng khác, chủ yếu là văn hóa Pháp, văn hóa Mĩ. 2.3 Kinh tế - xã hội - văn hóa vùng Nam Bộ hiện nay Kinh tế Nam Bộ phát triển nhất nước, nhất là vùng ĐNB được coi là vùng kinh tế trọng điểm phía Nam với nền kinh tế thị trường, khu vực kinh tế tư nhân phát triển, đầu tư nước ngoài nhiều, các khu công nghiệp, khu chế xuất ngày càng tăng, đóng góp 2/3 số thu ngân sách của cả nước. Cư dân Nam Bộ “tứ chiến”, “tứ xứ” từ nhiều luồng di dân từ Tây Nguyên, từ miền Bắc, miền Trung vào làm ăn sinh sống. Tộc người bản địa Stiêng, Chơro, Mạ và di cư là Việt, Hoa, Khmer, Chăm, trong đó người Việt là chủ yếu và sống cộng cư cùng các tộc người khác, nên “con người không quen biết nhau, nhưng cũng có nhu cầu tương trợ giúp đỡ nhau.” (Trần Ngọc Thêm, 2008) Văn hóa tín ngưỡng tôn giáo đa dạng và phát triển. Hệ thống tín ngưỡng ngoại lai có mặt hầu hết các tôn giáo lớn trên thế giới như Phật giáo, Thiên Chúa giáo, Hồi giáo, Ấn Độ Giáo, Tin Lành bên cạnh các tôn giáo bản địa như Cao Đài, Hòa Hảo, Bửu Sơn Kì Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa. Người Nam Bộ hay “tham gia vào công cuộc khai hoang, chữa bệnh, làm từ thiện, chăm sóc người bệnh, giúp người nghèo, người cô đơn, trẻ em lang thang. Đây thực sự là một đặc trưng riêng của vùng Nam Bộ.” (Phan Huy Lê, 2017b, tr.126). Những việc như thế này thường được thực hiện bởi những tín đồ tôn giáo. Sở dĩ có tình hình này là do “bản thân các tín đồ hiểu hơn ai hết nỗi khó khăn vất vả của chính họ trong buổi đầu khai phá. Sự chia sẻ đó như là một truyền thống văn hóa của các thế hệ đi trước, mà ngày nay họ vẫn tiếp tục truyền thống đó”. (Phan Huy Lê, 2017b, tr.126) Xét về nhiều phương diện hiện nay cũng như trong tương lai lâu dài, Nam Bộ sẽ đóng vai trò quan trọng nhất trong chiến lược phát triển kinh tế, văn hóa ở nước ta, nhất là vùng Đông Nam Bộ. 3. KHÁI QUÁT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 3.1 Vị trí địa lí và đặc điểm tự nhiên TP HCM có diện tích 2.095,239 km2, dân số là 8.224.000 người (2015). Về mặt hành chính, TP HCM thuộc vùng Đông Nam Bộ. Về vùng văn AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 23 hóa, TP HCM là một tiểu vùng văn hóa bên cạnh tiểu vùng ĐNB và TNB. TP HCM nằm ở ngã tư quốc tế giữa các con đường hàng hải từ Bắc xuống Nam, từ Đông sang Tây, là tâm điểm của khu vực Đông Nam Á. Đây là đầu mối giao thông nối liền các tỉnh trong vùng và là cửa ngõ quốc tế. Nằm ở vùng hạ lưu hệ thống sông Ðồng Nai - Sài Gòn, TP HCM có mạng lưới sông ngòi, kênh rạch khá đa dạng. Nơi đây hầu như không xảy ra bão lũ nguy hiểm, gây thiệt hại nghiêm trọng như các tỉnh miền Bắc, miền Trung. 3.2 Kinh tế - xã hội - văn hoá Nếu ĐNB là vùng trọng điểm phía Nam thì TP HCM là trung tâm của vùng. TP HCM hiện nay là một trong 5 thành phố trực thuộc Trung ương với thu nhập bình quân là 5.472 USD (2018), cao gần gấp hai lần bình quân của cả nước. Nền kinh tế đa dạng về lĩnh vực, từ khai thác mỏ, thủy sản, nông nghiệp, công nghiệp chế biến, xây dựng đến du lịch, tài chính... trong đó ngành dịch vụ chiếm tỉ trọng cao nhất. Thành phố được xem là đầu tàu của nền kinh tế Việt Nam. Ngoài ra thành phố cũng chủ trương đi đầu về áp dụng công nghệ cách mạng 4.0 trong xây dựng thành phố thông minh tương lai. Mục tiêu phát triển là trở thành một vùng đô thị lớn phát triển năng động và bền vững, có vai trò, vị thế quan trọng trong khu vực Đông Nam Á và hướng tới quốc tế. Dân tộc sống tại TP HCM chủ yếu là người Việt, Hoa, Khơme, Chăm. Thành phố cũng có không ít công trình kiến trúc mang kiểu dáng phương Tây và sở hữu một nền văn hóa đa dạng. Đây cũng là một đô thị đa dạng về tôn giáo, trong đó tín đồ Phật giáo và Thiên Chúa giáo chiếm ưu thế, có nhiều chùa bề thế, cổ kính 100-200 tuổi, và nhà thờ lớn. Chính những tiền đề về kinh tế, văn hóa, xã hội của TP HCM đã thúc đẩy các hoạt động nghĩa cử tốt đẹp của cư dân Sài Gòn như Cơm từ thiện, Hiệp sĩ đường phố, và Tiếp sức mùa thi như là nghĩa cử văn hóa của người thành phố, phóng khoáng, nghĩa tình, nghĩa hiệp, lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng. 4. NGHĨA CỬ CỦA CƯ DÂN SÀI GÒN 4.1 Hoạt động Cơm từ thiện tại TP HCM “Cơm từ thiện” ở TP HCM đã xuất hiện từ rất lâu, nhưng theo hiểu biết của tác giả, hầu như không có tài liệu nào ghi chép lại chính xác thời điểm bắt đầu xuất hiện hoạt động này. Qua nghiên cứu các quán cơm từ thiện, tác giả thấy rằng sự thành lập quán nở rộ trong những năm 2000, với những dạng thức ban đầu là cá nhân, nhóm cá nhân tự nguyện nấu cơm và phát cho người nghèo, sau đó phát triển lên thành những “Bếp ăn yêu thương”, và sau đó thành lập “Quán cơm từ thiện”. Ngoài các cá nhân, nhóm cá nhân hoạt động tự do tự nguyện thì các Phật tử và người Công giáo là hai nhóm đối tượng chủ yếu rất ủng hộ và nhiệt tình với hoạt động cơm từ thiện này. Hoạt động cơm từ thiện ban đầu diễn ra ngay tại địa phương với mục đích ban đầu là giúp đỡ những người khó khăn trong địa phương, sau lan tỏa dần đến những người nghèo ở các nơi khác. Cơm từ thiện có thể được phục vụ tại chỗ miễn phí hoặc “bán” tượng trưng với giá 2.000 – 5.000 đồng, hoặc tổ chức bếp cơm và phát miễn phí cho bệnh nhân và thân nhân tại các bệnh viện lớn như Bệnh viện Ung Bướu, bệnh viện Chợ Rẫy, bệnh viện Chấn thương chỉnh hình, Bệnh viện Nhi đồng thành phố Đi kèm miễn phí cơm còn có miễn phí trà đá, phát thuốc trị các bệnh vặt thông thường. Đối tượng hướng tới để sẻ chia là người nghèo, người chạy xe ôm, bán vé số dạo, lượm ve chai, người già neo đơn, bệnh tật, trẻ em nghèo mồ côi, người khuyết tật Dường như, ở Sài Gòn, chỉ những đối tượng như thế mới đến nhận sự giúp đỡ thường xuyên, họ sống qua ngày bằng những suất cơm nghĩa tình này, nên họ rất biết ơn. Thức ăn từ thiện được phục vụ thường là cơm chay, nui chay, bánh mì chay; nhà thờ phục vụ cơm mặn, thịt cá, trái cây đầy đủ; các nhóm sinh viên tùy từng đợt quyên góp mà cho thực đơn AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 24 chay, mặn; một số cá nhân tự do tự nguyện phát trong ngày rằm lớn. Tùy vào quy mô của quán, của nhóm hay tổ chức mà phục vụ số lượng từ 500 suất đến trên dưới 2.000 suất mỗi ngày. Đằng sau những suất cơm này là cả những tấm lòng tình nghĩa của những con người luôn âm thầm phục vụ một cách vui vẻ, tận tâm. Đó thường là các Phật tử có thời gian muốn làm từ thiện, các bà, các chị, các anh phục vụ cho giáo xứ và sống theo lời Chúa cũng dành thời gian đến làm không lương. Ngoài ra còn có một lượng lớn các bạn sinh viên và cả các em học sinh nhỏ tuổi cũng tranh thủ góp sức. Họ thường thức dậy từ sớm 4 -5 giờ sáng để đi chợ, chế biến thức ăn, nấu cơm, đi phát cơm, phục vụ. Tất cả họ đều làm vì nghĩa, vì tình. Để duy trì được hoạt động cơm từ thiện đều đặn, thì nguồn kinh phí ban đầu thường do cá nhân tự nguyện đóng góp, sau đó về lâu dài họ kêu gọi thêm tiểu thương các chợ ủng hộ rau củ quả, gia vị, quyên góp từ các mạnh thường quân, các cá nhân hảo tâm, tổ chức tôn giáo như chùa, nhà thờ. Các em học sinh trong Câu lạc bộ “Nhịn ăn sáng” của quận Bình Thạnh thì nhín lại bữa sáng để mỗi hai tuần vào chủ nhật lại dành cho hoạt động cơm từ thiện của mình. Cơm từ thiện ở TP HCM ngày càng tỏa lan sâu rộng trong cộng đồng người Sài Gòn, là “cứu cánh” cho những người khốn khổ, neo đơn, bệnh tật có bữa cơm qua ngày. Bảng các quán cơm từ thiện bên dưới cho thấy số lượng các quán cơm từ thiện ở thành phố, cách thức phục vụ theo kiểu miễn phí hay lấy tiền tượng trưng, số ngày phục vụ, để từ đó có thể hình dung nghĩa cử cao đẹp của cư dân Sài Gòn. Bảng 1. Các Quán cơm từ thiện tại TP HCM STT Tên quán Địa chỉ Thời gian Giá từ thiện 1 Quán Cơm Nụ Cười Mới 1 Số 6 Đường Cống Quỳnh, Quận 1, TP HCM (Từ Số 6 Hồ Xuân Hương chuyển về đầy). Hàng ngày 2.000 đ (Phở 1.000 đ được bán 1 lần / tháng vào thứ 5) 2 Quán cơm 2000đ Số 88/13 Bình Trưng, P. Bình Trưng Đông, Q2, TP.HCM. 18/6/2015. Thứ 3, 5, 7 300 suất miễn Phí, 100 suất 2.000 đ 3 Bếp ăn từ thiện Bảo Hòa 220 Đinh Tiên Hoàng, Quận 1, TP HCM Hàng ngày 2.000 đ 4 Quán Ăn Chay Từ Tâm 33 Trần Nhân Tôn, Phường 2, Quận 10, TP HCM) - Đối diện cổng sau Cao đẳng Kinh tế Thành phố. T2, 4, 6 5.000 đ 5 Quán Cơm Nhà Thờ Hầm Đường số 3, cư xá Lữ Gia, Quận 11. Quán nằm trên đường Nguyễn Thị Nhỏ. T2, 4, 6 2.000 đ 6 Quán Cơm Thiện Tâm 174/30A đường Chu Văn An, phường 12, quận Bình Thạnh. Từ 10h30 – Hàng ngày 2.000 đ AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 25 STT Tên quán Địa chỉ Thời gian Giá từ thiện 7 Chùa Vạn Thiện Hẻm 360 đường Trần Phú, Phường 4, Quận 5 - TPHCM. Nằm gần ĐH Khoa học Tự nhiên, ĐH Sư phạm, ĐH Sài Gòn, Cao đẳng Phát thanh Truyền hình 2. Ngày 30, 1, 14, 15 (âm lịch) hàng tháng Miễn Phí 8 Cơm Chay Xã Hội Số 53 Vũ Tùng, Phường 1, Quận Bình Thạnh, TP HCM Hàng ngày, ngày 2 bữa 2.000 đ 9 Quán cơm chay 5k Đường Chương Dương gần Chợ Thủ Đức, từ ngã 4 Thử Đức quẹo xuống hướng chợ Thủ Đức khoảng 1,5km, quẹo phải khoảng 400m, bên tay phải. Chờ đóng góp của bạn 5.000 đ 10 Bếp ăn từ thiện Bảo Hòa 220 Đinh Tiên Hoàng, Quận 1, TP HCM. Từ T2 - T6 Miễn Phí (Cần xác minh) 11 Quán Thiện Tâm ăn cơm chay Quán nằm cạnh Ngôi chùa Cao Đài ở đường Chu Văn An, gần Ngã Năm Nơ Trang Long - Lê Quang Định. Chờ đóng góp Miễn Phí 12 Quán cơm chay từ thiện tương trợ Nụ Cười 2 Số 46/22 Nguyễn Ngọc Nhựt, phường Tân Quý, quận Tân Phú, TP HCM. T2, 4, 6 2.000 đ 13 Quán cơm từ thiện quận Tân Bình 2/5 Chấn Hưng, Phường 6, Quận Tân Bình, TP HCM. T3, 5 5.000 đ 14 Quán cơm từ thiện Chùa Long Sơn Số 77/7777 Nguyễn Oanh, Phường 6, Gò Vấp, TP HCM. Ngày 14 , 15 , 30 , 1 (âm lịch) hàng tháng Chờ đóng góp 15 Quán Cơm Diệu Tâm Ngã 4 Nguyễn Văn Lượng và Lê Đức Thọ, Quận Gò vấp, TP. HCM. Chờ đóng góp của bạn 8.000 đ 16 Cơm chay Vợ Thằng Đậu Số 40, Đặng Văn Bi, Quận Thủ Đức, TP HCM. Hàng ngày: 10:30 - 11:30 Miễn Phí 17 Quán cơm chay từ thiện Bình Thạnh Số 53 Vũ Tùng Phường 1, Quận Bình Thạnh, TP HCM. Hàng ngày Miễn Phí AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 26 STT Tên quán Địa chỉ Thời gian Giá từ thiện 18 Quán cơm xã hội Trẻ Em Nghèo 156X, Bến Chương Dương, P. Cầu Ông Lãnh, Quận 1, TP HCM. Chờ đóng góp 2.000 đ 19 Nụ Cười Mới 2 371 Tân Sơn Nhì, P.Tân Thành, Q.Tân Phú. Từ 10:30 Các ngày T2 - T7 2.000 đ 20 Nụ Cười Mới 3 1276 Huỳnh Tấn Phát, P. Phú Mỹ, Q7. Từ 10:30 các ngày T2, 4, 6 2.000 đ 21 Nụ Cười Mới 4 132 Bến Vân Đồn, Q4. Từ 10:30 các ngày T3, 5, 7 2.000 đ 22 Nhà hàng Tano central Ngã tư Lý Tự Trọng - Hai Bà Trưng. 16h00 từ T2 - T6 hàng tuần Miễn phí (Nguồn https://chanhtuoi.com/dia-chi-ban-com-tu-thien-gia-2000d.html) Trong danh sách 22 quán trên có Quán cơm xã hội trẻ em nghèo hướng đến phục vụ cho trẻ em cơ nhỡ, mồ côi, khuyết tật rất đáng trân trọng. Ở thành phố hiện nay Bệnh viện Nhi đồng đã phối hợp với Chi hội từ thiện Nhơn Hòa trực thuộc Hội Bảo trợ bệnh nhân nghèo Thành phố lập “Bếp yêu thương” cung cấp khoảng trên 500 suất ăn miễn phí cho bệnh nhi và thân nhân bệnh nhi đều đặn hàng ngày. Nghĩa tình này của cư dân Sài Gòn dành cho trẻ em đang phải nằm điều trị ở bệnh viện là cá biệt, duy nhất chỉ có ở Sài Gòn. TP HCM đã tiên phong trong cả nước về hoạt động cơm từ thiện. Đến nay hoạt động này đã lan tỏa đến những tỉnh thành khác, nhưng số lượng ít hơn. Nếu thành phố có thể liệt kê hơn 20 quán cơm từ thiện thì Hà Nội, cũng là một đô thị lớn cũng chỉ mới có 5-6 quán. Điều này cho thấy rằng nghĩa cử của người Sài Gòn là một trong những nét đại diện cho văn hóa Nam Bộ đã thu hút và được sự đồng tình hưởng ứng của nhiều cư dân ở các tỉnh thành xa xôi khác. 4.2 Hiệp sĩ đường phố Theo Reuters, các “Hiệp sĩ đường phố” là “những con người bình thường tình nguyện làm công việc nguy hiểm mà không cần trả công. Các “hiệp sĩ” trên đường phố TP HCM không giống như những hiệp sĩ thời trung cổ thường thấy qua phim ảnh hay sách báo. “Chiến mã” của họ là những chiếc xe máy, họ đi dép tông làm bằng cao su chứ không phải ủng sắt, và thay vì khoác lên mình bộ giáp sáng loáng, họ mặc áo gió mỏng tang bay phần phật trong gió.” (Hãng tin Anh theo chân các hiệp sĩ đường phố ở Sài Gòn. Truy cập từ: https://amp.vnexpress.net/tin-tuc/the-gioi/cuoc- song-do-day/hang-tin-anh-theo-chan-cac-hiep-si- duong-pho-o-sai-gon-3758066.html) Họ là lực lượng “công lí dân phòng” tình nguyện đuổi bắt những tên tội phạm cướp giật ở TP HCM và tỉnh Bình Dương lân cận, nơi người dân ngày càng than phiền về tình trạng tội phạm gia tăng và sự bất lực của cơ quan công quyền. Thật ra, ở Sài Gòn, vào những năm đầu sau giải phóng do tình hình an ninh trật tự trong thành phố vô cùng phức tạp nên đã xuất hiện các Đội S.B.C săn bắt cướp do công an thành phố thành lập vào năm 1978 để truy quét tội phạm, cướp giật. Hoạt động được đến cuối thập niên 1980 thì lực lượng này được giải tán do các chiến sĩ SBC rời cương vị, trở thành lãnh đạo ngành công an các quận huyện TP HCM. Năm 2008, Công an TP HCM lập lại Đội cảnh sát hình sự đặc nhiệm (SBC) thuộc Phòng cảnh sát AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 27 điều tra tội phạm và trật tự xã hội. Lực lượng bao gồm hơn 50 chiến sĩ được tuyển lựa kĩ, đào tạo nâng cao về võ thuật, bắn súng và lái xe suốt trong 4 tháng. SBC sẽ phối hợp với cảnh sát hình sự, đặc nhiệm, công an các quận huyện và các lực lượng hoạt động trên các địa bàn trong công tác nắm tình hình đối tượng, vây bắt kẻ gây án cướp giật. Năm 2011, các hiệp sĩ săn bắt cướp đã được báo điện tử Vnexpress vinh danh là nhân vật của năm. Bên cạnh những đội SBC chuyên nghiệp của công an TP HCM còn có những đội SBC nghiệp dư được nhóm cá nhân thành lập tự phát, và đây mới chính là những hiệp sĩ đường phố Sài Gòn. Với tính cách liều lĩnh, quả cảm và nghĩa hiệp như con người Nam Bộ thuở xưa, họ đã len lỏi trên các cung đường để theo dõi và xử lí các vụ cướp. Khi có vụ việc xảy ra, họ gọi điện báo cho công an nếu đồn công an ở gần đó, nhưng thường cướp không thành động gần đồn, nên họ phải trực tiếp ra tay hành động sau đó giao nộp cho cơ quan chức năng. Ngoài ra họ còn tạo trang facebook và đăng số hotline để bất cứ khi nào cần, người dân có thể gọi giúp đỡ. Mỗi ngày, theo lời kể của một hiệp sĩ, họ nhận được từ 50 - 100 cú điện thoại (nhiều cú gọi vào nửa đêm) nhờ truy đuổi các vụ cướp giật, can thiệp vào các vụ liên quan đến tội phạm ma túy, thậm chí bắt cóc. Họ cũng ghi chép lại thông tin chi tiết hàng ngàn tội phạm và giúp cơ quan công an bắt giữ. Phần lớn hiệp sĩ là những người nghèo, chạy xe ôm, đạp ba gác, lái taxi, sửa xe, làm thợ hồ, phụ quán, bán bánh mì họ làm việc không nghĩ cần trả công, họ đến với nghề trong khí phách hiệp sĩ nên họ không sợ hiểm nguy. Nhiều người đã gắn bó công việc nghĩa hiệp này hơn 20 năm. Làm công việc hiểm nguy dễ bị thương, bị bắn, bị phơi nhiễm HIV, bị trả thù, bị hi sinh khi tuổi đời còn trẻ mà không ngờ rằng nhiều người trong số họ chẳng được trang bị võ nghệ, và đương nhiên không có vũ khí, công cụ như các đội săn cướp chính quy của lực lượng công an thành phố. Họ bắt cướp nhờ kinh nghiệm là chủ yếu, một hiệp sĩ đội săn bắt cướp Tân Bình đã chia sẻ khi được phỏng vấn. Chính vì vậy, khi nguy hiểm xảy đến thì họ là những người ngã xuống đầu tiên. Dù vậy, điều này cũng chẳng thể ngăn họ tiếp tục sống chết với “nghề”, vì sự ngang tàng, quả cảm đã ăn vào trong máu “Tôi không dừng được. Nó ăn vào máu tôi rồi”, “Niềm đam mê của tôi không tắt.” (Hiệp sĩ đường phố: Ai bảo vệ các anh. Truy cập từ: https://news.zing.vn/hiep-si-duong-pho-ai-bao- ve-cac-anh-post842349.html), “Càng có hiệp sĩ hi sinh, chúng tôi càng phải chiến đấu”, “anh em làm vì cái nghĩa, cái tình.” (Hiệp sĩ đường phố: Anh hùng hay nạn nhân trên BBC News tiếng Việt. Truy cập từ: https://www.bbc.com/vietnamese/vietnam- 44172232). Đối với họ niềm hạnh phúc có được từ những nghĩa cử này ngoài cứu giúp được người bị nạn, góp phần giữ thành phố yên bình, còn là cái nghĩa, cái tình và được sống với “những người cộng sự cùng chung chí hướng.” (Hiệp sĩ đường phố: Ai bảo vệ các anh. Truy cập từ: https://news.zing.vn/hiep-si-duong-pho-ai-bao-ve- cac-anh-post842349.html) Hiệp sĩ đường phố là những Lục Vân Tiên của đời thường, những anh hùng áo vải hiếm có, tưởng chỉ là trong thơ ca. Nghĩa cử, khí phách của họ mang nét đẹp văn hóa rạng ngời trong cuộc sống náo nhiệt giữa lòng đô thị Sài Gòn phồn hoa. Đó là một trong các giá trị điển hình về văn hóa nghĩa khí của con người Nam Bộ nói chung, của thành phố nói riêng, đáng được vinh danh “Gương sáng phố phường”, “Anh hùng SBC” của thành phố. 4.3 Tiếp sức mùa thi tại TP HCM “Tiếp sức mùa thi” là một chương trình xã hội nhằm hỗ trợ các thí sinh thi vào các trường đại học, cao đẳng và trung học chuyên nghiệp. Chương trình được tổ chức lần đầu tiên vào năm 1996 bởi Trung tâm Hỗ trợ sinh viên TP HCM với tên gọi “Chương trình hỗ trợ thí sinh dự thi đại học, cao đẳng”. Đến năm 2001, Trung ương Hội Sinh viên Việt Nam, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Báo Thanh Niên cùng Tập đoàn Văn phòng phẩm Thiên Long nhân rộng mô hình và tổ chức chương trình với tên gọi chính thức là “Tiếp sức mùa thi”. TP HCM, cái nôi không chỉ của Cơm từ thiện, Hiệp sĩ đường phố, mà còn của Tiếp sức mùa thi. Thành phố, tuy về truyền thống không phải là nơi AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 28 đặt nặng chuyện học hành như các sĩ phu Bắc Hà, nhưng nay là nơi hội tụ những anh tài, các trường đại học và cơ sở giáo dục lớn và uy tín nhất nước, nên giáo dục rất được quan tâm, nhất là việc thi cử đại học. Do đó mùa thi nhiều năm trước kia là lúc các học sinh ở nhiều tỉnh đổ về, vì thế với những người chân ướt chân ráo lên Sài thành rất cần nhiều sự giúp đỡ, chủ yếu là vấn đề đi lại, ăn ở, trú ngụ vài ngày thi Hiểu rõ khó khăn này, tình nguyện viên của Tiếp sức mùa thi đã tiến hành các hoạt động như rước thí sinh ở bến xe, hỗ trợ làm thủ tục đăng kí thi, chỉ dẫn đường, cung cấp địa chỉ phòng trọ giá rẻ, địa điểm ăn uống gần nhất cho thí sinh và phụ huynh. Những năm nay, thi cử được tổ chức ngay địa phương nên thành phố đã linh hoạt sáng tạo nhiều công tác hỗ trợ khác cho phù hợp, song vẫn với ý nghĩa hỗ trợ thí sinh dự thi đạt kết quả tốt nhất. Những người tham gia Tiếp sức mùa thi là các nhóm sinh viên tình nguyện tại tất cả các trường đại học trong thành phố và tình nguyện viên của thành phố cùng phối hợp tham gia túc trực tại các điểm thi để hướng dẫn thí sinh làm thủ tục dự thi, chỉ đường, trấn an tinh thần, trò chuyện với phụ huynh, giải đáp thắc mắc tuyển sinh, điều phối giao thông cục bộ trước cổng trường, cung cấp nước uống, bút viết, quạt cho thí sinh, và nhiều trường hợp “cõng” thí sinh xỉu Để làm tròn nhiệm vụ, họ phải có mặt trước 6 giờ sáng và kết thúc vào lúc 5 giờ 30 chiều vào các ngày thi. Khác với hoạt động Cơm từ thiện và Hiệp sĩ đường phố, Tiếp sức mùa thi ra đời một cách có tổ chức và quy củ, ngày càng xã hội hóa hỗ trợ chi phí hoạt động như nước uống, quạt giấy, dù, bàn ghế, tặng phẩm học sinh nên hoạt động rất hiệu quả, nhận được sự quan tâm lớn của toàn xã hội và các mạnh thường quân. Mạnh thường quân của Tiếp sức mùa thi là các tổ chức tôn giáo, như nhà thờ trước kia cung cấp hàng trăm chỗ ở cho thí sinh tỉnh nghèo, các gia đình cá nhân ở gần các điểm thi cũng cho phòng trọ miễn phí và còn chở thí sinh đi thi. Nay thì các tổ chức này đóng góp hỗ trợ tài chính là chủ yếu. Riêng Cơm từ thiện cũng dành nhiều suất cơm cho những gia đình thí sinh nghèo trong các ngày thi. Nghĩa cử của người Sài Gòn thật là ấm áp, tấm chân tình của họ đã nâng đỡ biết bao bạn học sinh chắp cánh ước mơ đại học của mình. Nghĩa cử của cư dân Sài Gòn một lần nữa lại lan tỏa khắp nơi và hiện nay 63 tỉnh thành đã có hoạt động Tiếp sức mùa thi đầy ý nghĩa. 5. ĐỀ XUẤT VỀ CÁC NGHĨA CỬ CỦA CƯ DÂN SÀI GÒN Người Sài Gòn trên mảnh đất Nam Bộ tuy là dân tứ xứ nhưng khi đã định cư ở Sài Gòn thì thường hòa vào trong văn hóa tính cách mang tính đại diện cho con người Nam Bộ, đó là nghĩa tình, nghĩa hiệp, phóng khoáng vô cùng. Những nghĩa cử cao đẹp của họ thường xuất phát từ sự tự nguyện, họ làm nhưng không mong được hậu thưởng hay trả công. Nên để các nghĩa cử từ thiện và tiếp sức mùa thi này tiếp tục phát huy và lan tỏa một cách tự nhiên trong cộng đồng người Sài Gòn thì cần ca ngợi những việc làm này thông qua các chương trình truyền hình như “Bếp yêu thương” của HTV, hay cũng có thể là mô hình giống “Câu chuyện tử tế” của VTV, khen và tặng thưởng các đội tình nguyện Tiếp sức mùa thi là việc làm thiết thực, từ đó truyền bá thông điệp nghĩa tình đến với mọi người. Qua đó có thể nhận được sự quan tâm và đóng góp rộng rãi hơn cho những cá nhân, tổ chức hoạt động Cơm từ thiện và Tiếp sức mùa thi, để ngọn lửa của các bếp cơm từ thiện luôn được thắp lên, chương trình Tiếp sức mùa thi luôn được đồng hành bền bỉ. Riêng Hiệp sĩ đường phố, tác giả không đề xuất khuyến khích thêm thành viên trong cộng đồng tham gia vì đây là công việc nguy hiểm đến tính mạng, là công việc của các cơ quan chức năng trong việc giữ gìn trật tự, an toàn môi trường sống cho người dân thành phố. Thành phố cần có chủ trương kêu gọi Hiệp sĩ đường phố nên dừng hoạt động săn bắt cướp như một nghề, đồng thời hỗ trợ đào tạo nghề, giới thiệu việc làm giúp họ tháo gỡ khó khăn trong cuộc sống mưu sinh và cũng nên dành những khoản thưởng thiết thực ghi nhận cống hiến nghĩa hiệp của họ cho cộng đồng trong nhiều năm qua. Công việc săn bắt cướp này sẽ chỉ là của những đội SBC công an thành phố với lực AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 20 - 29 29 lượng được đào tạo bài bản, trang bị đầy đủ, hiện đại. 6. KẾT LUẬN Nghĩa cử của cư dân Sài Gòn qua hoạt động Cơm từ thiện, Hiệp sĩ đường phố và Tiếp sức mùa thi bắt nguồn từ truyền thống văn hóa nghĩa tình, nghĩa hiệp, phóng khoáng của con người Nam Bộ từ lúc khai khẩn cho đến mãi hôm nay. Giá trị văn hóa này là đại diện cho tính cách nói chung của văn hóa cư dân Nam Bộ, thể hiện sâu sắc, rõ nét, đặc thù, cụ thể qua cư dân Sài Gòn, làm lan toả ra nhiều vùng trong cả nước. Tiên phong đi đầu về kinh tế, văn hóa, giáo dục, TP HCM sẽ không đánh mất truyền thống văn hóa nghĩa cử đẹp này trong quá trình hội nhập quốc tế hiện nay. TÀI LIỆU THAM KHẢO Bếp từ thiện giữa phố - Thành phố hôm nay. HTV9. Truy cập từ: https://www.youtube.com/watch?v=tpBK- XcEw58. Bếp Yêu Thương 2013 - Quán cơm chay Từ Tâm (Quán cơm 5.000 đồng) TP.HCM. HTV7. Truy cập từ: https://www.youtube.com/watch?v=lRD_CM VdMiQ. Đồng hành cùng bệnh nhi khó khăn, “Bếp yêu thương” của Bệnh viện Nhi đồng thành phố. (k.n). Truy cập từ: hanh-cung-benh-nhi-kho-khan-bep-yeu- thuong-benh-vien-nhi-dong-thanh-pho Tổng hợp địa chỉ bán cơm từ thiện giá 2.000. (k.n). Truy cập từ: https://chanhtuoi.com/dia- chi-ban-com-tu-thien-gia-2000d.html. Đội trưởng săn bắt cướp đầu tiên và những chiến công lừng lẫy. (k.n). Truy cập từ: https://news.zing.vn/doi-truong-sbc-dau-tien- va-nhung-chien-cong-lung-lay- post647566.html. Hãng tin Anh theo chân các hiệp sĩ đường phố ở Sài Gòn. Vnexpress. Truy cập từ: https://amp.vnexpress.net/tin-tuc/the- gioi/cuoc-song-do-day/hang-tin-anh-theo- chan-cac-hiep-si-duong-pho-o-sai-gon- 3758066.html. Hiệp sĩ đường phố: Anh hùng hay nạn nhân trên BBC News tiếng Việt. BBC news.Truy cập từ: https://www.bbc.com/vietnamese/vietnam- 44172232. Hiệp sĩ đường phố: Ai bảo vệ các anh. (k.n). Truy cập từ: https://news.zing.vn/hiep-si-duong- pho-ai-bao-ve-cac-anh-post842349.html. Phan Huy Lê. (2017a). Vùng đất Nam Bộ: Quá trình hình thành và phát triển (Tập 1). Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật. Phan Huy Lê. (2017b). Vùng đất Nam Bộ: Quá trình hình thành và phát triển (Tập 2). Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật. Sơn Nam. (2015). Nói về miền Nam, cá tính miền Nam, và thuần phong mĩ tục Việt Nam. TP HCM: Nhà xuất bản trẻ. Thông tin Tiếp sức mùa thi. (k.n). Truy cập từ: Thông tin về TP HCM. (k.n). Truy cập từ: https://vi.wikipedia.org/wiki/ Trần Ngọc Thêm. (2007). Khu vực Nam Bộ và tình hình nghiên cứu Khoa học xã hội và nhân văn Nam Bộ. Trang Văn hoá học của Trung tâm Văn hoá học lí luận và ứng dụng của Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TP HCM. Truy cập từ: hoa-viet-nam/van-hoa-nam-bo/81-tran-ngoc- them-nam-bo-va-nghien-cuu-khxh-nv-nb.html. Truy cập ngày 24-09-2018. Trần Ngọc Thêm. 2008. Tính cách văn hóa người Việt Nam Bộ như một hệ thống. Trang Văn hoá học của Trung tâm Văn hoá học lí luận và ứng dụng của Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TP HCM. Truy cập từ: hoa-viet-nam/van-hoa-nam-bo/408-tran-ngoc- them-tinh-cach-van-hoa-nguoi-viet-nam- bo.html. Truy cập ngày 24-09-2018.