Giáo trình môn học Triết học Mác - Lênin

B giáo d c và đào t oộ ụ ạ Giáo trình Tri t h c mác - lênin ế ọ (Dùng trong các tr ng đ i h c, cao đ ng) ườ ạ ọ ẳ (Tái b n l n th ba có s a ch a, b sung) ả ầ ứ ử ữ ổ Đ ng ch biên: ồ ủ GS, TS. Nguy n Ng c Long - GS, TS. Nguy n H u Vui ễ ọ ễ ữ T p th tác gi : ậ ể ả PGS. TS. Vũ Tình PGS.TS. Tr n Văn Th y ầ ụ GS, TS. Nguy n H u Vui ễ ữ GS, TS. Nguy n Ng c Long ễ ọ TS. V ng T t Đ t ươ ấ ạ TS. D ng Văn Th nh ươ ị PGS, TS. Đoàn Quang Th ọ TS. Nguy n Nh H i ễ ư ả PGS, TS. Tr ng Giang Long ươ PGS.TS. Đoàn Đ c Hi u ứ ế TS. Ph m Văn Sinh ạ Th.S. Vũ Thanh Bình CN. Nguy n Đăng Quang ễ Ph n Iầ : Khái l c v tri t h c và l ch s tri t h cượ ề ế ọ ị ử ế ọ Ch ng Iươ : Khái l c v Tri t h cượ ề ế ọ I- Tri t h c là gì ? ế ọ 1. Tri t h c và đ i t ng c a tri t h c ế ọ ố ượ ủ ế ọ a) Khái ni m "Tri t h c" ệ ế ọ Tri t h c ra đ i c ph ng Đông và ph ng Tây g n nh cùng m t th i gianế ọ ờ ở ả ươ ươ ầ ư ộ ờ (kho ng t th k VIII đ n th k VI tr c Công nguyên) t i m t s trung tâm vănả ừ ế ỷ ế ế ỷ ướ ạ ộ ố minh c đ i c a nhân lo i nh Trung Qu c, n Đ , Hy L p. Trung Qu c, thu t ngổ ạ ủ ạ ư ố ấ ộ ạ ở ố ậ ữ tri t h c có g c ngôn ng là ch tri t ( ); ng i Trung Qu c hi u tri t h c không ph iế ọ ố ữ ữ ế ườ ố ể ế ọ ả là s miêu t mà là s truy tìm b n ch t c a đ i t ng, tri t h c chính là trí tu , là sự ả ự ả ấ ủ ố ượ ế ọ ệ ự hi u bi t sâu s c c a con ng i. ể ế ắ ủ ườ n Đ , thu t ng dar'sana (tri t h c) có nghĩa là chiêm ng ng, nh ng mangở ấ ộ ậ ữ ế ọ ưỡ ư hàm ý là tri th c d a trên lý trí, là con đ ng suy ng m đ d n d t con ng i đ n v iứ ự ườ ẫ ể ẫ ắ ườ ế ớ l ph i. ẽ ả ph ng Tây, thu t ng tri t h c xu t hi n Hy L p. N u chuy n t ti ng Hyở ươ ậ ữ ế ọ ấ ệ ở ạ ế ể ừ ế L p c sang ti ng Latinh thì tri t h c là Philosophia, nghĩa là yêu m n s thông thái.ạ ổ ế ế ọ ế ự V i ng i Hy L p, philosophia v a mang tính đ nh h ng, v a nh n m nh đ n khátớ ườ ạ ừ ị ướ ừ ấ ạ ế v ng tìm ki m chân lý c a con ng i. ọ ế ủ ườ Nh v y, cho dù ph ng Đông hay ph ng Tây, ngay t đ u, tri t h c đã làư ậ ở ươ ươ ừ ầ ế ọ ho t đ ng tinh th n bi u hi n kh năng nh n th c, đánh giá c a con ng i, nó t n t iạ ộ ầ ể ệ ả ậ ứ ủ ườ ồ ạ v i t cách là m t hình thái ý th c xã h i. ớ ư ộ ứ ộ Đã có r t nhi u cách đ nh nghĩa khác nhau v tri t h c, nh ng đ u bao hàm nh ngấ ề ị ề ế ọ ư ề ữ n i dung c b n gi ng nhau: Tri t h c nghiên c u th gi i v i t cách là m t ch nhộ ơ ả ố ế ọ ứ ế ớ ớ ư ộ ỉ th , tìm ra nh ng quy lu t chung nh t chi ph i s v n đ ng c a ch nh th đó nói chung,ể ữ ậ ấ ố ự ậ ộ ủ ỉ ể c a xã h i loài ng i, c a con ng i trong cu c s ng c ng đ ng nói riêng và th hi nủ ộ ườ ủ ườ ộ ố ộ ồ ể ệ nó m t cách có h th ng d i d ng duy lý. ộ ệ ố ướ ạ Khái quát l i, có th hi u: Tri t h c là h th ng tri th c lý lu n chung nh t c aạ ể ể ế ọ ệ ố ứ ậ ấ ủ con ng i v th gi i; v v trí, vai trò c a con ng i trong th gi i y. ườ ề ế ớ ề ị ủ ườ ế ớ ấ Tri t h c ra đ i do ho t đ ng nh n th c c a con ng i ph c v nhu c u s ng;ế ọ ờ ạ ộ ậ ứ ủ ườ ụ ụ ầ ố song, v i t cách là h th ng tri th c lý lu n chung nh t, tri t h c ch có th xu t hi nớ ư ệ ố ứ ậ ấ ế ọ ỉ ể ấ ệ trong nh ng đi u ki n nh t đ nh sau đây: ữ ề ệ ấ ị Con ng i đã ph i có m t v n hi u bi t nh t đ nh và đ t đ n kh năng rút raườ ả ộ ố ể ế ấ ị ạ ế ả đ c cái chung trong muôn vàn nh ng s ki n, hi n t ng riêng l . ượ ữ ự ệ ệ ượ ẻ Xã h i đã phát tri n đ n th i kỳ hình thành t ng l p lao đ ng trí óc. H đã nghiênộ ể ế ờ ầ ớ ộ ọ c u, h th ng hóa các quan đi m, quan ni m r i r c l i thành h c thuy t, thành lý lu nứ ệ ố ể ệ ờ ạ ạ ọ ế ậ và tri t h c ra đ i. ế ọ ờ T t c nh ng đi u trên cho th y: Tri t h c ra đ i t th c ti n, do nhu c u c aấ ả ữ ề ấ ế ọ ờ ừ ự ễ ầ ủ th c ti n; nó có ngu n g c nh n th c và ngu n g c xã h i. ự ễ ồ ố ậ ứ ồ ố ộ b) Đ i t ng c a tri t h c ố ượ ủ ế ọ Trong quá trình phát tri n, đ i t ng c a tri t h c thay đ i theo t ng giai đo n l chể ố ượ ủ ế ọ ổ ừ ạ ị s . ử Ngay t khi m i ra đ i, tri t h c đ c xem là hình thái cao nh t c a tri th c, baoừ ớ ờ ế ọ ượ ấ ủ ứ hàm trong nó tri th c v t t c các lĩnh v c không có đ i t ng riêng. Đây là nguyênứ ề ấ ả ự ố ượ nhân sâu xa làm n y sinh quan ni m cho r ng, tri t h c là khoa h c c a m i khoa h c,ả ệ ằ ế ọ ọ ủ ọ ọ đ c bi t là tri t h c t nhiên c a Hy L p c đ i. Th i kỳ này, tri t h c đã đ t đ cặ ệ ở ế ọ ự ủ ạ ổ ạ ờ ế ọ ạ ượ nhi u thành t u r c r mà nh h ng c a nó còn in đ m đ i v i s phát tri n c a tề ự ự ỡ ả ưở ủ ậ ố ớ ự ể ủ ư t ng tri t h c Tây Âu. ưở ế ọ ở Th i kỳ trung c , Tây Âu khi quy n l c c a Giáo h i bao trùm m i lĩnh v c đ iờ ổ ở ề ự ủ ộ ọ ự ờ s ng xã h i thì tri t h c tr thành nô l c a th n h c. N n tri t h c t nhiên b thayố ộ ế ọ ở ệ ủ ầ ọ ề ế ọ ự ị b ng n n tri t h c kinh vi n. Tri t h c lúc này phát tri n m t cách ch m ch p trongằ ề ế ọ ệ ế ọ ể ộ ậ ạ môi tr ng ch t h p c a đêm tr ng trung c . ườ ậ ẹ ủ ườ ổ S phát tri n m nh m c a khoa h c vào th k XV, XVI đã t o m t c s triự ể ạ ẽ ủ ọ ế ỷ ạ ộ ơ ở th c v ng ch c cho s ph c h ng tri t h c. Đ đáp ng yêu c u c a th c ti n, đ cứ ữ ắ ự ụ ư ế ọ ể ứ ầ ủ ự ễ ặ bi t yêu c u c a s n xu t công nghi p, các b môn khoa h c chuyên ngành nh t là cácệ ầ ủ ả ấ ệ ộ ọ ấ khoa h c th c nghi m đã ra đ i v i tính cách là nh ng khoa h c đ c l p. S phát tri nọ ự ệ ờ ớ ữ ọ ộ ậ ự ể xã h i đ c thúc đ y b i s hình thành và c ng c quan h s n xu t t b n ch nghĩa,ộ ượ ẩ ở ự ủ ố ệ ả ấ ư ả ủ b i nh ng phát hi n l n v đ a lý và thiên văn cùng nh ng thành t u khác c a c khoaở ữ ệ ớ ề ị ữ ự ủ ả h c t nhiên và khoa h c nhân văn đã m ra m t th i kỳ m i cho s phát tri n tri t h c.ọ ự ọ ở ộ ờ ớ ự ể ế ọ Tri t h c duy v t ch nghĩa d a trên c s tri th c c a khoa h c th c nghi m đã phátế ọ ậ ủ ự ơ ở ứ ủ ọ ự ệ tri n nhanh chóng trong cu c đ u tranh v i ch nghĩa duy tâm và tôn giáo và đã đ t t iể ộ ấ ớ ủ ạ ớ đ nh cao m i trong ch nghĩa duy v t th k XVII - XVIII Anh, Pháp, Hà Lan, v iỉ ớ ủ ậ ế ỷ ở ớ nh ng đ i bi u tiêu bi u nh Ph.Bêc n, T.H px (Anh), Điđrô, Henvêtiuýt (Pháp),ữ ạ ể ể ư ơ ố ơ Xpinôda (Hà Lan)... V.I.Lênin đ c bi t đánh giá cao công lao c a các nhà duy v t Phápặ ệ ủ ậ th i kỳ này đ i v i s phát tri n ch nghĩa duy v t trong l ch s tri t h c tr c ờ ố ớ ự ể ủ ậ ị ử ế ọ ướ Mác. "Trong su t c l ch s hi n đ i c a châu Âu và nh t là vào cu i th kố ả ị ử ệ ạ ủ ấ ố ế ỷ XVIII, n c Pháp, n i đã di n ra m t cu c quy t chi n ch ng t t c nh ng rác r iở ướ ơ ễ ộ ộ ế ế ố ấ ả ữ ưở c a th i trung c , ch ng ch đ phong ki n trong các thi t ch và t t ng, ch có chủ ờ ổ ố ế ộ ế ế ế ư ưở ỉ ủ nghĩa duy v t là tri t h c duy nh t tri t đ , trung thành v i t t c m i h c thuy t c aậ ế ọ ấ ệ ể ớ ấ ả ọ ọ ế ủ khoa h c t nhiên, thù đ ch v i mê tín, v i thói đ o đ c gi , v.v."ọ ự ị ớ ớ ạ ứ ả 1. M t khác, t duyặ ư tri t h c cũng đ c phát tri n trong các h c thuy t tri t h c duy tâm mà đ nh cao làế ọ ượ ể ọ ế ế ọ ỉ tri t h c Hêghen, đ i bi u xu t s c c a tri t h c c đi n Đ c. ế ọ ạ ể ấ ắ ủ ế ọ ổ ể ứ S phát tri n c a các b môn khoa h c đ c l p chuyên ngành cũng t ng b c làmự ể ủ ộ ọ ộ ậ ừ ướ phá s n tham v ng c a tri t h c mu n đóng vai trò "khoa h c c a các khoa h c". Tri tả ọ ủ ế ọ ố ọ ủ ọ ế h c Hêghen là h c thuy t tri t h c cu i cùng mang tham v ng đó. Hêghen t coi tri tọ ọ ế ế ọ ố ọ ự ế h c c a mình là m t h th ng ph bi n c a s nh n th c, trong đó nh ng ngành khoaọ ủ ộ ệ ố ổ ế ủ ự ậ ứ ữ h c riêng bi t ch là nh ng m t khâu ph thu c vào tri t h c. ọ ệ ỉ ữ ắ ụ ộ ế ọ Hoàn c nh kinh t - xã h i và s phát tri n m nh m c a khoa h c vào đ u th kả ế ộ ự ể ạ ẽ ủ ọ ầ ế ỷ XIX đã d n đ n s ra đ i c a tri t h c Mác. Đo n tuy t tri t đ v i quan ni m "khoaẫ ế ự ờ ủ ế ọ ạ ệ ệ ể ớ ệ h c c a các khoa h c", tri t h c mácxít xác đ nh đ i t ng nghiên c u c a mình là ti pọ ủ ọ ế ọ ị ố ượ ứ ủ ế t c gi i quy t m i quan h gi a v t ch t và ý th c trên l p tr ng duy v t tri t đ vàụ ả ế ố ệ ữ ậ ấ ứ ậ ườ ậ ệ ể nghiên c u nh ng quy lu t chung nh t c a t nhiên, xã h i và t duy. ứ ữ ậ ấ ủ ự ộ ư Tri t h c nghiên c u th gi i b ng ph ng pháp c a riêng mình khác v i m iế ọ ứ ế ớ ằ ươ ủ ớ ọ khoa h c c th . Nó xem xét th gi i nh m t ch nh th và tìm cách đ a ra m t họ ụ ể ế ớ ư ộ ỉ ể ư ộ ệ th ng các quan ni m v ch nh th đó. Đi u đó ch có th th c hi n đ c b ng cáchố ệ ề ỉ ể ề ỉ ể ự ệ ượ ằ t ng k t toàn b l ch s c a khoa h c và l ch s c a b n thân t t ng tri t h c. Tri tổ ế ộ ị ử ủ ọ ị ử ủ ả ư ưở ế ọ ế h c là s di n t th gi i quan b ng lý lu n. Chính vì tính đ c thù nh v y c a đ iọ ự ễ ả ế ớ ằ ậ ặ ư ậ ủ ố t ng tri t h c mà v n đ t cách khoa h c c a tri t h c và đ i t ng c a nó đã gây raượ ế ọ ấ ề ư ọ ủ ế ọ ố ượ ủ nh ng cu c tranh lu n kéo dài cho đ n hi n nay. Nhi u h c thuy t tri t h c hi n đ i ữ ộ ậ ế ệ ề ọ ế ế ọ ệ ạ ở ph ng Tây mu n t b quan ni m truy n th ng v tri t h c, xác đ nh đ i t ngươ ố ừ ỏ ệ ề ố ề ế ọ ị ố ượ nghiên c u riêng cho mình nh mô t nh ng hi n t ng tinh th n, phân tích ng nghĩa,ứ ư ả ữ ệ ượ ầ ữ chú gi i văn b n... ả ả M c dù v y, cái chung trong các h c thuy t tri t h c là nghiên c u nh ng v n đặ ậ ọ ế ế ọ ứ ữ ấ ề chung nh t c a gi i t nhiên, c a xã h i và con ng i, m i quan h c a con ng i nóiấ ủ ớ ự ủ ộ ườ ố ệ ủ ườ chung, c a t duy con ng i nói riêng v i th gi i xung quanh. ủ ư ườ ớ ế ớ 2. V n đ c b n c a tri t h c ấ ề ơ ả ủ ế ọ Tri t h c cũng nh nh ng khoa h c khác ph i gi i quy t r t nhi u v n đ có liênế ọ ư ữ ọ ả ả ế ấ ề ấ ề quan v i nhau, trong đó v n đ c c kỳ quan tr ng là n n t ng và là đi m xu t phát đớ ấ ề ự ọ ề ả ể ấ ể gi i quy t nh ng v n đ còn l i đ c g i là v n đ c b n c a tri t h c. Theo Ăngghen:ả ế ữ ấ ề ạ ượ ọ ấ ề ơ ả ủ ế ọ "V n đ c b n l n c a m i tri t h c, đ c bi t là c a tri t h c hi n đ i, là v n đ quanấ ề ơ ả ớ ủ ọ ế ọ ặ ệ ủ ế ọ ệ ạ ấ ề h gi a t duy v i t n t i". ệ ữ ư ớ ồ ạ Gi i quy t v n đ c b n c a tri t h c không ch xác đ nh đ c n n t ng vàả ế ấ ề ơ ả ủ ế ọ ỉ ị ượ ề ả đi m xu t phát đ gi i quy t các v n đ khác c a tri t h c mà nó còn là tiêu chu n để ấ ể ả ế ấ ề ủ ế ọ ẩ ể xác đ nh l p tr ng, th gi i quan c a các tri t gia và h c thuy t c a h . ị ậ ườ ế ớ ủ ế ọ ế ủ ọ V n đ c b n c a tri t h c có hai m t, m i m t ph i tr l i cho m t câu h iấ ề ơ ả ủ ế ọ ặ ỗ ặ ả ả ờ ộ ỏ l n. ớ M t th nh t: Gi a ý th c và v t ch t thì cái nào có tr c, cái nào có sau, cái nàoặ ứ ấ ữ ứ ậ ấ ướ quy t đ nh cái nào? ế ị M t th hai: Con ng i có kh năng nh n th c đ c th gi i hay không? ặ ứ ườ ả ậ ứ ượ ế ớ Tr l i cho hai câu h i trên liên quan m t thi t đ n vi c hình thành các tr ngả ờ ỏ ậ ế ế ệ ườ phái tri t h c và các h c thuy t v nh n th c c a tri t h c. ế ọ ọ ế ề ậ ứ ủ ế ọ II- Ch c năng th gi i quan c a tri t h c ứ ế ớ ủ ế ọ 1. Tri t h c - h t nhân lý lu n c a th gi i quan ế ọ ạ ậ ủ ế ớ Th gi i quan là toàn b nh ng quan ni m c a con ng i v th gi i, v b n thânế ớ ộ ữ ệ ủ ườ ề ế ớ ề ả con ng i, v cu c s ng và v trí c a con ng i trong th gi i đó. ườ ề ộ ố ị ủ ườ ế ớ Trong th gi i quan có s hoà nh p gi a tri th c và ni m tin. Tri th c là c s tr cế ớ ự ậ ữ ứ ề ứ ơ ở ự ti p cho s hình thành th gi i quan, song nó ch gia nh p th gi i quan khi nó đã trế ự ế ớ ỉ ậ ế ớ ở thành ni m tin đ nh h ng cho ho t đ ng c a con ng i. ề ị ướ ạ ộ ủ ườ Có nhi u cách ti p c n đ nghiên c u v th gi i quan. N u xét theo quá trìnhề ế ậ ể ứ ề ế ớ ế phát tri n thì có th chia th gi i quan thành ba lo i hình c b n: Th gi i quan huy nể ể ế ớ ạ ơ ả ế ớ ề tho i, th gi i quan tôn giáo và th gi i quan tri t h c. ạ ế ớ ế ớ ế ọ Th gi i quan huy n tho i là ph ng th c c m nh n th gi i c a ng i nguyênế ớ ề ạ ươ ứ ả ậ ế ớ ủ ườ th y. th i kỳ này, các y u t tri th c và c m xúc, lý trí và tín ng ng, hi n th c vàủ ở ờ ế ố ứ ả ưỡ ệ ự t ng t ng, cái th t và cái o, cái th n và cái ng i, v.v. c a con ng i hoà quy n vàoưở ượ ậ ả ầ ườ ủ ườ ệ nhau th hi n quan ni m v th gi i. ể ệ ệ ề ế ớ Trong th gi i quan tôn giáo, ni m tin tôn giáo đóng vai trò ch y u; tín ng ngế ớ ề ủ ế ưỡ cao h n lý trí, cái o l n át cái th c, cái th n v t tr i cái ng i. ơ ả ấ ự ầ ượ ộ ườ Khác v i huy n tho i và giáo lý c a tôn giáo, tri t h c di n t quan ni m c a conớ ề ạ ủ ế ọ ễ ả ệ ủ ng i d i d ng h th ng các ph m trù, quy lu t đóng vai trò nh nh ng b c thangườ ướ ạ ệ ố ạ ậ ư ữ ậ trong quá trình nh n th c th gi i. V i ý nghĩa nh v y, tri t h c đ c coi nh trình đậ ứ ế ớ ớ ư ậ ế ọ ượ ư ộ t giác trong quá trình hình thành và phát tri n c a th gi i quan. N u th gi i quanự ể ủ ế ớ ế ế ớ đ c hình thành t toàn b tri th c và kinh nghi m s ng c a con ng i; trong đó triượ ừ ộ ứ ệ ố ủ ườ th c c a các khoa h c c th là c s tr c ti p cho s hình thành nh ng quan ni mứ ủ ọ ụ ể ơ ở ự ế ự ữ ệ nh t đ nh v t ng m t, t ng b ph n c a th gi i, thì tri t h c, v i ph ng th c tấ ị ề ừ ặ ừ ộ ậ ủ ế ớ ế ọ ớ ươ ứ ư duy đ c thù đã t o nên h th ng lý lu n bao g m nh ng quan ni m chung nh t v thặ ạ ệ ố ậ ồ ữ ệ ấ ề ế gi i v i t cách là m t ch nh th . Nh v y, tri t h c là h t nhân lý lu n c a th gi iớ ớ ư ộ ỉ ể ư ậ ế ọ ạ ậ ủ ế ớ quan; tri t h c gi vai trò đ nh h ng cho quá trình c ng c và phát tri n th gi i quanế ọ ữ ị ướ ủ ố ể ế ớ c a m i cá nhân, m i c ng đ ng trong l ch s . ủ ỗ ỗ ộ ồ ị ử Nh ng v n đ đ c tri t h c đ t ra và tìm l i gi i đáp tr c h t là nh ng v n đữ ấ ề ượ ế ọ ặ ờ ả ướ ế ữ ấ ề thu c v th gi i quan. Th gi i quan đóng vai trò đ c bi t quan tr ng trong cu c s ngộ ề ế ớ ế ớ ặ ệ ọ ộ ố c a con ng i và xã h i loài ng i. T n t i trong th gi i, dù mu n hay không conủ ườ ộ ườ ồ ạ ế ớ ố ng i cũng ph i nh n th c th gi i và nh n th c b n thân mình. Nh ng tri th c nàyườ ả ậ ứ ế ớ ậ ứ ả ữ ứ d n d n hình thành nên th gi i quan. Khi đã hình thành, th gi i quan l i tr thànhầ ầ ế ớ ế ớ ạ ở nhân t đ nh h ng cho quá trình con ng i ti p t c nh n th c th gi i. Có th ví thố ị ướ ườ ế ụ ậ ứ ế ớ ể ế gi i quan nh m t "th u kính", qua đó con ng i nhìn nh n th gi i xung quanh cũngớ ư ộ ấ ườ ậ ế ớ nh t xem xét chính b n thân mình đ xác đ nh cho mình m c đích, ý nghĩa cu c s ngư ự ả ể ị ụ ộ ố và l a ch n cách th c ho t đ ng đ t đ c m c đích, ý nghĩa đó. Nh v y th gi i quanự ọ ứ ạ ộ ạ ượ ụ ư ậ ế ớ đúng đ n là ti n đ đ xác l p nhân sinh quan tích c c và trình đ phát tri n c a thắ ề ề ể ậ ự ộ ể ủ ế gi i quan là tiêu chí quan tr ng v s tr ng thành c a m i cá nhân cũng nh c a m iớ ọ ề ự ưở ủ ỗ ư ủ ỗ c ng đ ng xã h i nh t đ nh. ộ ồ ộ ấ ị Tri t h c ra đ i v i t cách là h t nhân lý lu n c a th gi i quan, làm cho th gi iế ọ ờ ớ ư ạ ậ ủ ế ớ ế ớ quan phát tri n nh m t quá trình t giác d a trên s t ng k t kinh nghi m th c ti n vàể ư ộ ự ự ự ổ ế ệ ự ễ tri th c do các khoa h c đ a l i. Đó là ch c năng th gi i quan c a tri t h c. ứ ọ ư ạ ứ ế ớ ủ ế ọ Các tr ng phái chính c a tri t h c là s di n t th gi i quan khác nhau, đ i l pườ ủ ế ọ ự ễ ả ế ớ ố ậ nhau b ng lý lu n; đó là các th gi i quan tri t h c, phân bi t v i th gi i quan thôngằ ậ ế ớ ế ọ ệ ớ ế ớ th ng. ườ 2. Ch nghĩa duy v t, ch nghĩa duy tâm và thuy t không th bi t ủ ậ ủ ế ể ế a) Ch nghĩa duy v t và ch nghĩa duy tâm ủ ậ ủ Vi c gi i quy t m t th nh t v n đ c b n c a tri t h c đã chia các nhà tri tệ ả ế ặ ứ ấ ấ ề ơ ả ủ ế ọ ế h c thành hai tr ng phái l n. Nh ng ng i cho r ng v t ch t, gi i t nhiên là cái cóọ ườ ớ ữ ườ ằ ậ ấ ớ ự tr c và quy t đ nh ý th c c a con ng i đ c coi là các nhà duy v t; h c thuy t c aướ ế ị ứ ủ ườ ượ ậ ọ ế ủ h h p thành các môn phái khác nhau c a ch nghĩa duy v t. Ng c l i, nh ng ng iọ ợ ủ ủ ậ ượ ạ ữ ườ cho r ng, ý th c, tinh th n có tr c gi i t nhiên đ c g i là các nhà duy tâm; h h pằ ứ ầ ướ ớ ự ượ ọ ọ ợ thành các môn phái khác nhau c a ch nghĩa duy tâm. ủ ủ - Ch nghĩa duy v t: ủ ậ Cho đ n nay, ch nghĩa duy v t đã đ c th hi n d i ba hình th c c b n: chế ủ ậ ượ ể ệ ướ ứ ơ ả ủ nghĩa duy v t ch t phác, ch nghĩa duy v t siêu hình và ch nghĩa duy v t bi n ch ng. ậ ấ ủ ậ ủ ậ ệ ứ + Ch nghĩa duy v t ch t phác là k t qu nh n th c c a các nhà tri t h c duy v tủ ậ ấ ế ả ậ ứ ủ ế ọ ậ th i c đ i. Ch nghĩa duy v t th i kỳ này trong khi th a nh n tính th nh t c a v tờ ổ ạ ủ ậ ờ ừ ậ ứ ấ ủ ậ ch t đã đ ng nh t v t ch t v i m t hay m t s ch t c th và nh ng k t lu n c a nóấ ồ ấ ậ ấ ớ ộ ộ ố ấ ụ ể ữ ế ậ ủ mang n ng tính tr c quan nên ngây th , ch t phác. Tuy còn r t nhi u h n ch , nh ngặ ự ơ ấ ấ ề ạ ế ư ch nghĩa duy v t ch t phác th i c đ i v c b n là đúng vì nó đã l y gi i t nhiên đủ ậ ấ ờ ổ ạ ề ơ ả ấ ớ ự ể gi i thích gi i t nhiên, không vi n đ n Th n linh hay Th ng đ . ả ớ ự ệ ế ầ ượ ế + Ch nghĩa duy v t siêu hình là hình th c c b n th hai c a ch nghĩa duy v t,ủ ậ ứ ơ ả ứ ủ ủ ậ th hi n khá rõ các nhà tri t h c th k XV đ n th k XVIII và đ nh cao vào th kể ệ ở ế ọ ế ỷ ế ế ỷ ỉ ế ỷ th XVII, XVIII. Đây là th i kỳ mà c h c c đi n thu đ c nh ng thành t u r c rứ ờ ơ ọ ổ ể ượ ữ ự ự ỡ nên trong khi ti p t c phát tri n quan đi m ch nghĩa duy v t th i c đ i, ch nghĩa duyế ụ ể ể ủ ậ ờ ổ ạ ủ v t giai đo n này ch u s tác đ ng m nh m c a ph ng pháp t duy siêu hình, máyậ ạ ị ự ộ ạ ẽ ủ ươ ư móc - ph ng pháp nhìn th gi i nh m t c máy kh ng l mà m i b ph n t o nên nóươ ế ớ ư ộ ỗ ổ ồ ỗ ộ ậ ạ luôn trong tr ng thái bi t l p và tĩnh t i. Tuy không ph n ánh đúng hi n th c nh ngở ạ ệ ậ ạ ả ệ ự ư ch nghĩa duy v t siêu hình cũng đã góp ph n không nh vào vi c ch ng l i th gi iủ ậ ầ ỏ ệ ố ạ ế ớ quan duy tâm và tôn giáo, đi n hình là th i kỳ chuy n ti p t đêm tr ng trung c sangể ờ ể ế ừ ườ ổ th i ph c h ng. ờ ụ ư + Ch nghĩa duy v t bi n ch ng là hình th c c b n th ba c a ch nghĩa duy v t,ủ ậ ệ ứ ứ ơ ả ứ ủ ủ ậ do C.Mác và Ph.Ăngghen xây d ng vào nh ng năm 40 c a th k XIX, sau đó đ cự ữ ủ ế ỷ ượ V.I.Lênin phát tri n. V i s k th a tinh hoa c a các h c thuy t tri t h c tr c đó vàể ớ ự ế ừ ủ ọ ế ế ọ ướ s d ng khá tri t đ thành t u c a khoa h c đ ng th i, ch nghĩa duy v t bi n ch ng,ử ụ ệ ể ự ủ ọ ươ ờ ủ ậ ệ ứ ngay t khi m i ra đ i đã kh c ph c đ c h n ch c a ch nghĩa duy v t ch t phácừ ớ ờ ắ ụ ượ ạ ế ủ ủ ậ ấ th i c đ i, ch nghĩa duy v t siêu hình và là đ nh cao trong s phát tri n c a ch nghĩaờ ổ ạ ủ ậ ỉ ự ể ủ ủ duy v t. Ch nghĩa duy v t bi n ch ng không ch ph n ánh hi n th c đúng nh chínhậ ủ ậ ệ ứ ỉ ả ệ ự ư b n thân nó t n t i mà còn là m t công c h u hi u giúp nh ng l c l ng ti n b trongả ồ ạ ộ ụ ữ ệ ữ ự ượ ế ộ xã h i c i t o hi n th c y. ộ ả ạ ệ ự ấ - Ch nghĩa duy tâm: ủ Ch nghĩa duy tâm chia thành hai phái: ch nghĩa duy tâm ch quan và ch nghĩaủ ủ ủ ủ duy tâm khách quan. + Ch nghĩa duy tâm ch quan th a nh n tính th nh t c a ý th c con ng i.ủ ủ ừ ậ ứ ấ ủ ứ ườ Trong khi ph nh n s t n t i khách quan c a hi n th c, ch nghĩa duy tâm ch quanủ ậ ự ồ ạ ủ ệ ự ủ ủ kh ng đ nh m i s v t, hi n t ng ch là ph c h p nh ng c m giác c a cá nhân, c aẳ ị ọ ự ậ ệ ượ ỉ ứ ợ ữ ả ủ ủ ch th . ủ ể + Ch nghĩa duy tâm khách quan cũng th a nh n tính th nh t c a ý th c nh ngủ ừ ậ ứ ấ ủ ứ ư theo h đ y là là th tinh th n khách quan có tr c và t n t i đ c l p v i con ng i.ọ ấ ứ ầ ướ ồ ạ ộ ậ ớ ườ Th c th tinh th n khách quan này th ng mang nh ng tên g i khác nhau nh ý ni m,ự ể ầ ườ ữ ọ ư ệ tinh th n tuy t đ i, lý tính th gi i, v.v.. ầ ệ ố ế ớ Ch nghĩa duy tâm tri t h c cho r ng ý th c, tinh th n là cái có tr c và s n sinhủ ế ọ ằ ứ ầ ướ ả ra gi i t nhiên; nh v y là đã b ng cách này hay cách khác th a nh n s sáng t o raớ ự ư ậ ằ ừ ậ ự ạ th gi i. Vì v y, tôn giáo th ng s d ng các h c thuy t duy tâm làm c s lý lu n,ế ớ ậ ườ ử ụ ọ ế ơ ở ậ lu n ch ng cho các quan đi m c a mình. Tuy nhiên, có s khác nhau gi a ch nghĩa duyậ ứ ể ủ ự ữ ủ tâm tri t h c v i ch nghĩa duy tâm tôn giáo. Trong th gi i quan tôn giáo, lòng tin là cế ọ ớ ủ ế ớ ơ s ch y u và đóng vai trò ch đ o. Còn ch nghĩa duy tâm tri t h c l i là s n ph mở ủ ế ủ ạ ủ ế ọ ạ ả ẩ c a t duy lý tính d a trên c s tri th c và lý trí. ủ ư ự ơ ở ứ V ph ng di n nh n th c lu n, sai l m c a ch nghĩa duy tâm b t ngu n tề ươ ệ ậ ứ ậ ầ ủ ủ ắ ồ ừ cách xem xét phi n di n, tuy t đ i hóa, th n thánh hóa m t m t, m t đ c tính nào đóế ệ ệ ố ầ ộ ặ ộ ặ c a quá trình nh n th c mang tính bi n ch ng c a con ng i. ủ ậ ứ ệ ứ ủ ườ Cùng v i ngu n g c nh n th c lu n, ch nghĩa duy tâm ra đ i còn do ngu n g cớ ồ ố ậ ứ ậ ủ ờ ồ ố xã h i. S tách r i lao đ ng trí óc v i lao đ ng chân tay và đ a v th ng tr c a lao đ ngộ ự ờ ộ ớ ộ ị ị ố ị ủ ộ trí óc đ i v i lao đ ng chân tay trong các xã h i cũ đã t o ra quan ni m v vai trò quy tố ớ ộ ộ ạ ệ ề ế đ nh c a nhân t tinh th n. Các giai c p th ng tr và nh ng l c l ng xã h i ph n đ ngị ủ ố ầ ấ ố ị ữ ự ượ ộ ả ộ ng h , s d ng ch nghĩa duy tâm làm n n t ng lý lu n cho nh ng quan đi m chính trủ ộ ử ụ ủ ề ả ậ ữ ể ị - xã h i c a mình. ộ ủ M t h c thuy t tri t h c th a nh n ch m t trong hai th c th (v t ch t ho c tinhộ ọ ế ế ọ ừ ậ ỉ ộ ự ể ậ ấ ặ th n) là ngu n g c c a th gi i đ c g i là nh t nguyên lu n (nh t nguyên lu n duyầ ồ ố ủ ế ớ ượ ọ ấ ậ ấ ậ v t ho c nh t nguyên lu n duy tâm). ậ ặ ấ ậ Trong l ch s tri t h c cũng có nh ng nhà tri t h c xem v t ch t và tinh th n làị ử ế ọ ữ ế ọ ậ ấ ầ hai nguyên th t n t i đ c l p, t o thành hai ngu n g c c a th gi i; h c thuy t tri tể ồ ạ ộ ậ ạ ồ ố ủ ế ớ ọ ế ế h c c a h là nh nguyên lu n. L i có nhà tri t h c cho r ng v n v t trong th gi i làọ ủ ọ ị ậ ạ ế ọ ằ ạ ậ ế ớ do vô s nguyên th đ c l p t o nên; đó là đa nguyên lu n trong tri t h c (phân bi t v iố ể ộ ậ ạ ậ ế ọ ệ ớ thuy t đa nguyên chính tr ). Song đó ch là bi u hi n tính không tri t đ v l p tr ngế ị ỉ ể ệ ệ ể ề ậ ườ th gi i quan; r t cu c chúng th ng sa vào ch nghĩa duy tâm. ế ớ ố ộ ườ ủ Nh v y, trong l ch s tuy nh ng quan đi m tri t h c bi u hi n đa d ng nh ngư ậ ị ử ữ ể ế ọ ể ệ ạ ư suy cho cùng, tri t h c chia thành hai tr ng phái chính: ch nghĩa duy v t và ch nghĩaế ọ ườ ủ ậ ủ duy tâm. L ch s tri t h c cũng là l ch s đ u tranh c a hai tr ng phái này. ị ử ế ọ ị ử ấ ủ ườ b) Thuy t không th bi t ế ể ế Đây là k t qu c a cách gi i quy t m t th hai v n đ c b n c a tri t h c. Đ iế ả ủ ả ế ặ ứ ấ ề ơ ả ủ ế ọ ố v i câu h i "Con ng i có th nh n th c đ c th gi i hay không?", tuy t đ i đa sớ ỏ ườ ể ậ ứ ượ ế ớ ệ ạ ố các nhà tri t h c (c duy v t và duy tâm) tr l i m t cách kh ng đ nh: th a nh n khế ọ ả ậ ả ờ ộ ẳ ị ừ ậ ả năng nh n th c th gi i c a con ng i. H c thuy t tri t h c ph nh n kh năng nh nậ ứ ế ớ ủ ườ ọ ế ế ọ ủ ậ ả ậ th c c a con ng i đ c g i là thuy t không th bi t. Theo thuy t này, con ng iứ ủ ườ ượ ọ ế ể ế ế ườ không th hi u đ c đ i t ng ho c có hi u chăng ch là hi u hình th c b ngoài vìể ể ượ ố ượ ặ ể ỉ ể ứ ề tính xác th c các hình nh v đ i t ng mà các giác quan c a con ng i cung c p trongự ả ề ố ượ ủ ườ ấ quá trình nh n th c không b o đ m tính chân th c. ậ ứ ả ả ự Tính t ng đ i c a nh n th c d n đ n vi c ra đ i c a trào l u hoài nghi lu n tươ ố ủ ậ ứ ẫ ế ệ ờ ủ ư ậ ừ tri t h c Hy L p c đ i. Nh ng ng i theo trào l u này nâng s hoài nghi lên thànhế ọ ạ ổ ạ ữ ườ ư ự nguyên t c trong vi c xem xét tri th c đã đ t đ c và cho r ng con ng i không th đ tắ ệ ứ ạ ượ ằ ườ ể ạ đ n chân lý khách quan. Tuy còn nh ng m t h n ch nh ng Hoài nghi lu n th i ph cế ữ ặ ạ ế ư ậ ờ ụ h ng đã gi vai trò quan tr ng trong cu c đ u tranh ch ng h t t ng và quy n uy c aư ữ ọ ộ ấ ố ệ ư ưở ề ủ Giáo h i th i trung c , vì hoài nghi lu n th a nh n s hoài nghi đ i v i c Kinh thánhộ ờ ổ ậ ừ ậ ự ố ớ ả và các tín đi u tôn giáo. T hoài nghi lu n (scepticisme) m t s nhà tri t h c đã đi đ nề ừ ậ ộ ố ế ọ ế thuy t không th bi t (agnosticisme) mà tiêu bi u là Cant th k XVIII. ế ể ế ể ơ ở ế ỷ III- Siêu hình và bi n ch ng ệ ứ Các khái ni m "bi n ch ng" và "siêu hình" trong l ch s tri t h c đ c dùng theoệ ệ ứ ị ử ế ọ ượ m t s nghĩa khác nhau. Còn trong tri t h c hi n đ i, đ c bi t là tri t h c mácxít, chúngộ ố ế ọ ệ ạ ặ ệ ế ọ đ c dùng, tr c h t đ ch hai ph ng pháp chung nh t đ i l p nhau c a tri t h c. ượ ướ ế ể ỉ ươ ấ ố ậ ủ ế ọ Ph ng pháp bi n ch ng ph n ánh "bi n ch ng khách quan" trong s v n đ ng,ươ ệ ứ ả ệ ứ ự ậ ộ phát tri n c a th gi i. Lý lu n tri t h c c a ph ng pháp đó đ c g i là "phép bi nể ủ ế ớ ậ ế ọ ủ ươ ượ ọ ệ ch ng". ứ 1. S đ i l p gi a ph ng pháp siêu hình và ph ng pháp bi n ch ng ự ố ậ ữ ươ ươ ệ ứ a) Ph ng pháp siêu hình ươ Ph ng pháp siêu hình là ph ng pháp: ươ ươ + Nh n th c đ i t ng tr ng thái cô l p, tách r i đ i t ng ra kh i các ch nhậ ứ ố ượ ở ạ ậ ờ ố ượ ỏ ỉ th khác và gi a các m t đ i l p nhau có m t ranh gi i tuy t đ i. ể ữ ặ ố ậ ộ ớ ệ ố + Nh n th c đ i t ng tr ng thái tĩnh t i; n u có s bi n đ i thì đ y ch là sậ ứ ố ượ ở ạ ạ ế ự ế ổ ấ ỉ ự bi n đ i v s l ng, nguyên nhân c a s bi n đ i n m bên ngoài đ i t ng. ế ổ ề ố ượ ủ ự ế ổ ằ ở ố ượ Ph ng pháp siêu hình làm cho con ng i "ch nhìn th y nh ng s v t riêng bi tươ ườ ỉ ấ ữ ự ậ ệ mà không nhìn th y m i liên h qua l i gi a nh ng s v t y, ch nhìn th y s t n t iấ ố ệ ạ ữ ữ ự ậ ấ ỉ ấ ự ồ ạ c a nh ng s v t y mà không nhìn th y s phát sinh và s tiêu vong c a nh ng s v tủ ữ ự ậ ấ ấ ự ự ủ ữ ự ậ y, ch nhìn th y tr ng thái tĩnh c a nh ng s v t y mà quên m t s v n đ ng c aấ ỉ ấ ạ ủ ữ ự ậ ấ ấ ự ậ ộ ủ nh ng s v t y, ch nhìn th y cây mà không th y r ng"ữ ự ậ ấ ỉ ấ ấ ừ 1. Ph ng pháp siêu hình b t ngu n t ch mu n nh n th c m t đ i t ng nàoươ ắ ồ ừ ỗ ố ậ ứ ộ ố ượ tr c h t con ng i cũng ph i tách đ i t ng y ra kh i nh ng m i liên h và nh nướ ế ườ ả ố ượ ấ ỏ ữ ố ệ ậ th c nó tr ng thái không bi n đ i trong m t không gian và th i gian xác đ nh. Songứ ở ạ ế ổ ộ ờ ị ph ng pháp siêu hình ch có tác d ng trong m t ph m vi nh t đ nh b i hi n th c khôngươ ỉ ụ ộ ạ ấ ị ở ệ ự r i r c và ng ng đ ng nh ph ng pháp này quan ni m. ờ ạ ư ọ ư ươ ệ b) Ph ng pháp bi n ch ng ươ ệ ứ Ph ng pháp bi n ch ng là ph ng pháp: ươ ệ ứ ươ + Nh n th c đ i t ng trong các m i liên h v i nhau, nh h ng nhau, ràngậ ứ ố ượ ở ố ệ ớ ả ưở bu c nhau. ộ + Nh n th c đ i t ng tr ng thái v n đ ng bi n đ i, n m trong khuynh h ngậ ứ ố ượ ở ạ ậ ộ ế ổ ằ ướ chung là phát tri n. Đây là quá trình thay đ i v ch t c a các s v t, hi n t ng màể ổ ề ấ ủ ự ậ ệ ượ ngu n g c c a s thay đ i y là đ u tranh c a các m t đ i l p đ gi i quy t mâuồ ố ủ ự ổ ấ ấ ủ ặ ố ậ ể ả ế thu n n i t i c a chúng. ẫ ộ ạ ủ Nh v y ph ng pháp bi n ch ng th hi n t duy m m d o, linh ho t. Nó th aư ậ ươ ệ ứ ể ệ ư ề ẻ ạ ừ nh n trong nh ng tr ng h p c n thi t thì bên c nh cái "ho c là... ho c là..." còn có cậ ữ ườ ợ ầ ế ạ ặ ặ ả cái "v a là... v a là..." n a; th a nh n m t ch nh th trong lúc v a là nó l i v a khôngừ ừ ữ ừ ậ ộ ỉ ể ừ ạ ừ ph i là nó; th a nh n cái kh ng đ nh và cái ph đ nh v a lo i tr nhau l i v a g n bóả ừ ậ ẳ ị ủ ị ừ ạ ừ ạ ừ ắ v i nhauớ 2. Ph ng pháp bi n ch ng ph n ánh hi n th c đúng nh nó t n t i. Nh v y,ươ ệ ứ ả ệ ự ư ồ ạ ờ ậ ph ng pháp t duy bi n ch ng tr thành công c h u hi u giúp con ng i nh n th cươ ư ệ ứ ở ụ ữ ệ ườ ậ ứ và c i t o th gi i. ả ạ ế ớ 2. Các giai đo n phát tri n c b n c a phép bi n ch ng ạ ể ơ ả ủ ệ ứ Cùng v i s phát tri n c a t duy con ng i, ph ng pháp bi n ch ng đã qua baớ ự ể ủ ư ườ ươ ệ ứ giai đo n phát tri n, đ c th hi n trong tri t h c v i ba hình th c l ch s c a nó: phépạ ể ượ ể ệ ế ọ ớ ứ ị ử ủ bi n ch ng t phát, phép bi n ch ng duy tâm và phép bi n ch ng duy v t. ệ ứ ự ệ ứ ệ ứ ậ + Hình th c th nh t là phép bi n ch ng t phát th i c đ i. Các nhà bi n ch ngứ ứ ấ ệ ứ ự ờ ổ ạ ệ ứ c ph ng Đông l n ph ng Tây th i kỳ này đã th y các s v t, hi n t ng c a vũ trả ươ ẫ ươ ờ ấ ự ậ ệ ượ ủ ụ sinh thành, bi n hóa trong nh ng s i dây liên h vô cùng t n. Tuy nhiên, nh ng gì cácế ữ ợ ệ ậ ữ nhà bi n ch ng h i đó th y đ c ch là tr c ki n, ch a ph i là k t qu c a nghiên c uệ ứ ồ ấ ượ ỉ ự ế ư ả ế ả ủ ứ và th c nghi m khoa h c. ự ệ ọ + Hình th c th hai là phép bi n ch ng duy tâm. Đ nh cao c a hình th c này đ cứ ứ ệ ứ ỉ ủ ứ ượ th hi n trong tri t h c c đi n Đ c, ng i kh i đ u là Cant và ng i hoàn thi n làể ệ ế ọ ổ ể ứ ườ ở ầ ơ ườ ệ Hêghen. Có th nói, l n đ u tiên trong l ch s phát tri n c a t duy nhân lo i, các nhàể ầ ầ ị ử ể ủ ư ạ tri t h c Đ c đã trình bày m t cách có h th ng nh ng n i dung quan tr ng nh t c aế ọ ứ ộ ệ ố ữ ộ ọ ấ ủ ph ng pháp bi n ch ng. Song theo h bi n ch ng đây b t đ u t tinh th n và k tươ ệ ứ ọ ệ ứ ở ắ ầ ừ ầ ế thúc tinh th n, th gi i hi n th c ch là s sao chép ý ni m nên bi n ch ng c a cácở ầ ế ớ ệ ự ỉ ự ệ ệ ứ ủ nhà tri t h c c đi n Đ c là bi n ch ng duy tâm. ế ọ ổ ể ứ ệ ứ + Hình th c th ba là phép bi n ch ng duy v t. Phép bi n ch ng duy v t đ c thứ ứ ệ ứ ậ ệ ứ ậ ượ ể hi n trong tri t h c do C.Mác và Ph.Ăngghen xây d ng, sau đó đ c V.I.Lênin phátệ ế ọ ự ượ tri n. C.Mác và Ph.Ăngghen đã g t b tính ch t th n bí, k th a nh ng h t nhân h p lýể ạ ỏ ấ ầ ế ừ ữ ạ ợ trong phép bi n ch ng duy tâm đ xây d ng phép bi n ch ng duy v t v i tính cách làệ ứ ể ự ệ ứ ậ ớ h c thuy t v m i liên h ph bi n và v s phát tri n d i hình th c hoàn b nh t. ọ ế ề ố ệ ổ ế ề ự ể ướ ứ ị ấ 3. Ch c năng ph ng pháp lu n c a tri t h c ứ ươ ậ ủ ế ọ Ph ng pháp lu n là lý lu n v ph ng pháp; là h th ng các quan đi m ch đ oươ ậ ậ ề ươ ệ ố ể ỉ ạ vi c tìm tòi, xây d ng, l a ch n và v n d ng các ph ng pháp. ệ ự ự ọ ậ ụ ươ Xét ph m vi tác d ng c a nó, ph ng pháp lu n có th chia thành ba c p đ :ạ ụ ủ ươ ậ ể ấ ộ Ph ng pháp lu n ngành, ph ng pháp lu n chung và ph ng pháp lu n chung nh t. ươ ậ ươ ậ ươ ậ ấ - Ph ng pháp lu n ngành (còn g i là ph ng pháp lu n b môn) là ph ng phápươ ậ ọ ươ ậ ộ ươ lu n c a m t ngành khoa h c c th nào đó. ậ ủ ộ ọ ụ ể - Ph ng pháp lu n chung là ph ng pháp lu n đ c s d ng cho m t s ngànhươ ậ ươ ậ ượ ử ụ ộ ố khoa h c. ọ - Ph ng pháp lu n chung nh t là ph ng pháp lu n đ c dùng làm đi m xu tươ ậ ấ ươ ậ ượ ể ấ phát cho vi c xác đ nh các ph ng pháp lu n chung, các ph ng pháp lu n ngành và cácệ ị ươ ậ ươ ậ ph ng pháp ho t đ ng khác c a con ng i. ươ ạ ộ ủ ườ V i t cách là h th ng tri th c chung nh t c a con ng i v th gi i và vai tròớ ư ệ ố ứ ấ ủ ườ ề ế ớ c a con ng i trong th gi i đó; v i vi c nghiên c u nh ng quy lu t chung nh t c a tủ ườ ế ớ ớ ệ ứ ữ ậ ấ ủ ự nhiên, xã h i và t duy, tri t h c th c hi n ch c năng ph ng pháp lu n chung nh t. ộ ư ế ọ ự ệ ứ ươ ậ ấ Trong tri t h c Mác - Lênin, lý lu n và ph ng pháp th ng nh t h u c v i nhau.ế ọ ậ ươ ố ấ ữ ơ ớ Phép bi n ch ng duy v t là lý lu n khoa h c ph n ánh khái quát s v n đ ng và phátệ ứ ậ ậ ọ ả ự ậ ộ tri n c a hi n th c; do đó, nó không ch là lý lu n v ph ng pháp mà còn là s di n tể ủ ệ ự ỉ ậ ề ươ ự ễ ả quan ni m v th gi i, là lý lu n v th gi i quan. H th ng các quan đi m c a chệ ề ế ớ ậ ề ế ớ ệ ố ể ủ ủ nghĩa duy v t mácxít, do tính đúng đ n và tri t đ c a nó đem l i đã tr thành nhân tậ ắ ệ ể ủ ạ ở ố đ nh h ng cho ho t đ ng nh n th c và ho t đ ng th c ti n, tr thành nh ng nguyênị ướ ạ ộ ậ ứ ạ ộ ự ễ ở ữ t c xu t phát c a ph ng pháp lu n. ắ ấ ủ ươ ậ B i d ng th gi i quan duy v t và rèn luy n t duy bi n ch ng, đ phòng vàồ ưỡ ế ớ ậ ệ ư ệ ứ ề ch ng ch nghĩa ch quan, tránh ph ng pháp t duy siêu hình v a là k t qu , v a làố ủ ủ ươ ư ừ ế ả ừ m c đích tr c ti p c a vi c h c t p, nghiên c u lý lu n tri t h c nói chung, tri t h cụ ự ế ủ ệ ọ ậ ứ ậ ế ọ ế ọ Mác - Lênin nói riêng. Câu h i ôn t p ỏ ậ 1. Đ c tr ng c a tri th c tri t h c. S bi n đ i đ i t ng c a tri t h c qua cácặ ư ủ ứ ế ọ ự ế ổ ố ượ ủ ế ọ giai đo n l ch s ? ạ ị ử 2. V n đ c b n c a tri t h c. C s đ phân bi t ch nghĩa duy v t và chấ ề ơ ả ủ ế ọ ơ ở ể ệ ủ ậ ủ nghĩa duy tâm trong tri t h c? ế ọ 3. S đ i l p gi a ph ng pháp bi n ch ng và ph ng pháp siêu hình? ự ố ậ ữ ươ ệ ứ ươ 4. Vai trò c a tri t h c trong đ i s ng xã h i? ủ ế ọ ờ ố ộ Ch ng IIươ : Khái l c v l ch s tri t h c tr c mácượ ề ị ử ế ọ ướ A. Tri t h c ph ng đông ế ọ ươ I- tri t h c n Đ c , trung đ i ế ọ ấ ộ ổ ạ 1. Hoàn c nh ra đ i tri t h c và đ c đi m c a tri t h c n Đ c , trung đ i ả ờ ế ọ ặ ể ủ ế ọ ấ ộ ổ ạ Đi u ki n t nhiên: n Đ c đ i là m t l c đ a l n phía Nam châu á, có nh ngề ệ ự ấ ộ ổ ạ ộ ụ ị ớ ở ữ y u t đ a lý r t trái ng c nhau: V a có núi cao, l i v a có bi n r ng; v a có sông nế ố ị ấ ượ ừ ạ ừ ể ộ ừ ấ ch y v phía Tây, l i v a có sông H ng ch y v phía Đông; v a có đ ng b ng phìả ề ạ ừ ằ ả ề ừ ồ ằ nhiêu, l i có sa m c khô c n; v a có tuy t r i giá l nh, l i có n ng cháy, nóng b c... ạ ạ ằ ừ ế ơ ạ ạ ắ ứ Đi u ki n kinh t - xã h i: Xã h i n Đ c đ i ra đ i s m. Theo tài li u kh o cề ệ ế ộ ộ ấ ộ ổ ạ ờ ớ ệ ả ổ h c, vào kho ng th k XXV tr c Công nguyên (tr. CN) đã xu t hi n n n văn minhọ ả ế ỷ ướ ấ ệ ề sông n, sau đó b tiêu vong, nay v n ch a rõ nguyên nhân. T th k XV tr. CN các bấ ị ẫ ư ừ ế ỷ ộ l c du m c Arya t Trung á xâm nh p vào n Đ . H đ nh c r i đ ng hóa v i ng iạ ụ ừ ậ ấ ộ ọ ị ư ồ ồ ớ ườ b n đ a Dravida t o thành c s cho s xu t hi n qu c gia, nhà n c l n th hai trênả ị ạ ơ ở ự ấ ệ ố ướ ầ ứ đ t n Đ . T th k th VII tr c Công nguyên đ n th k XVI sau Công nguyên, đ tấ ấ ộ ừ ế ỷ ứ ướ ế ế ỷ ấ n c n Đ ph i tr i qua hàng lo t bi n c l n, đó là nh ng cu c chi n tranh thôn tínhướ ấ ộ ả ả ạ ế ố ớ ữ ộ ế l n nhau gi a các v ng tri u trong n c và s xâm lăng c a các qu c gia bên ngoài. ẫ ữ ươ ề ướ ự ủ ố Đ c đi m n i b t c a đi u ki n kinh t - xã h i c a xã h i n Đ c , trung đ i làặ ể ổ ậ ủ ề ệ ế ộ ủ ộ ấ ộ ổ ạ s t n t i r t s m và kéo dài k t c u kinh t - xã h i theo mô hình "công xã nông thôn",ự ồ ạ ấ ớ ế ấ ế ộ trong đó, theo Mác, ch đ qu c h u v ru ng đ t là c s quan tr ng nh t đ tìm hi uế ộ ố ữ ề ộ ấ ơ ở ọ ấ ể ể toàn b l ch s n Đ c đ i. Trên c s đó đã phân hóa và t n t i b n đ ng c p l n:ộ ị ử ấ ộ ổ ạ ơ ở ồ ạ ố ẳ ấ ớ tăng l (Brahman), quý t c (Ksatriya), bình dân t do (Vaisya) và ti n nô (Ksudra). Ngoàiữ ộ ự ệ ra còn có s phân bi t ch ng t c, dòng dõi, ngh nghi p, tôn giáo. ự ệ ủ ộ ề ệ Đi u ki n v văn hóa: Văn hóa n Đ đ c hình thành và phát tri n trên c sề ệ ề ấ ộ ượ ể ơ ở đi u ki n t nhiên và hi n th c xã h i. Ng i n Đ c đ i đã tích lũy đ c nhi uề ệ ự ệ ự ộ ườ ấ ộ ổ ạ ượ ề ki n th c v thiên văn, sáng t o ra l ch pháp, gi i thích đ c hi n t ng nh t th c,ế ứ ề ạ ị ả ượ ệ ượ ậ ự nguy t th c... đây, toán h c xu t hi n s m: phát minh ra s th p phân, tính đ c trệ ự ở ọ ấ ệ ớ ố ậ ượ ị s π, bi t v đ i s , l ng giác, phép khai căn, gi i ph ng trình b c 2, 3. V y h c đãố ế ề ạ ố ượ ả ươ ậ ề ọ xu t hi n nh ng danh y n i ti ng, ch a b nh b ng thu t châm c u, b ng thu c th oấ ệ ữ ổ ế ữ ệ ằ ậ ứ ằ ố ả m c. ộ Nét n i b t c a văn hóa n Đ c , trung đ i là mang d u n sâu đ m v tínổ ậ ủ ấ ộ ổ ạ ấ ấ ậ ề ng ng, tôn giáo. Văn hóa n Đ c , trung đ i đ c chia làm ba giai đo n: ưỡ ấ ộ ổ ạ ượ ạ a) Kho ng t th k XXV - XV tr. CN g i là n n văn minh sông n. ả ừ ế ỷ ọ ề ấ b) T th k XV - VII tr. CN g i là n n văn minh Vêda. ừ ế ỷ ọ ề c) T th k VI - I tr. CN là th i kỳ hình thành các tr ng phái tri t h c tôn giáoừ ế ỷ ờ ườ ế ọ l n g m hai h th ng đ i l p nhau là chính th ng và không chính th ng. ớ ồ ệ ố ố ậ ố ố H th ng chính th ng bao g m các tr ng phái th a nh n uy th t i cao c a Kinhệ ố ố ồ ườ ừ ậ ế ố ủ Vêda. H th ng này g m sáu tr ng phái tri t h c đi n hình là Sàmkhya, Mimànsà,ệ ố ồ ườ ế ọ ể Védanta, Yoga, Nyàya, Vai'sesika. H th ng tri t h c không chính th ng ph nh n, bácệ ố ế ọ ố ủ ậ b uy th c a kinh Vêda và đ o Bàlamôn. H th ng này g m ba tr ng phái là Jaina,ỏ ế ủ ạ ệ ố ồ ườ Lokàyata và Buddha (Ph t giáo). ậ Tri t h c n Đ c đ i có nh ng đ c đi m sau: ế ọ ấ ộ ổ ạ ữ ặ ể Tr c h t, tri t h c n Đ là m t n n tri t h c ch u nh h ng l n c a nh ng tướ ế ế ọ ấ ộ ộ ề ế ọ ị ả ưở ớ ủ ữ ư t ng tôn giáo. Gi a tri t h c và tôn giáo r t khó phân bi t. T t ng tri t h c n gi uưở ữ ế ọ ấ ệ ư ưở ế ọ ẩ ấ sau các l nghi huy n bí, chân lý th hi n qua b kinh Vêda, Upanisad. Tuy nhiên, tônễ ề ể ệ ộ giáo c a n Đ c đ i có xu h ng "h ng n i" ch không ph i "h ng ngo i" nhủ ấ ộ ổ ạ ướ ướ ộ ứ ả ướ ạ ư tôn giáo ph ng Tây. Vì v y, xu h ng tr i c a các h th ng tri t h c - tôn giáo n Đươ ậ ướ ộ ủ ệ ố ế ọ ấ ộ đ u t p trung lý gi i và th c hành nh ng v n đ nhân sinh quan d i góc đ tâm linhề ậ ả ự ữ ấ ề ướ ộ tôn giáo nh m đ t t i s "gi i thoát" t c là đ t t i s đ ng nh t tinh th n cá nhân v iằ ạ ớ ự ả ứ ạ ớ ự ồ ấ ầ ớ tinh th n vũ tr (Atman và Brahman). ầ ụ Th hai, các nhà tri t h c th ng k t c mà không g t b h th ng tri t h c cóứ ế ọ ườ ế ụ ạ ỏ ệ ố ế ọ tr c. ướ Th ba, khi bàn đ n v n đ b n th lu n, m t s h c phái xoay quanh v n đứ ế ấ ề ả ể ậ ộ ố ọ ấ ề "tính không", đem đ i l p "không" và "có", quy cái "có" v cái "không" th hi n m tố ậ ề ể ệ ộ trình đ t duy tr u t ng cao. ộ ư ừ ượ Nh n đ nh v tri t h c n Đ c , trung đ i ậ ị ề ế ọ ấ ộ ổ ạ Tri t h c n Đ c , trung đ i đã đ t ra và b c đ u gi i quy t nhi u v n đ c aế ọ ấ ộ ổ ạ ặ ướ ầ ả ế ề ấ ề ủ tri t h c. Trong khi gi i quy t nh ng v n đ thu c b n th lu n, nh n th c lu n vàế ọ ả ế ữ ấ ề ộ ả ể ậ ậ ứ ậ nhân sinh quan, tri t h c n Đ đã th hi n tính bi n ch ng và t m khái quát khá sâuế ọ ấ ộ ể ệ ệ ứ ầ s c; đã đ a l i nhi u đóng góp quý báu vào kho tàng di s n tri t h c c a nhân lo i. ắ ư ạ ề ả ế ọ ủ ạ M t xu h ng khá đ m nét trong tri t h c n Đ c , trung đ i là quan tâm gi iộ ướ ậ ế ọ ấ ộ ổ ạ ả quy t nh ng v n đ nhân sinh d i góc đ tôn giáo v i xu h ng "h ng n i", đi tìmế ữ ấ ề ướ ộ ớ ướ ướ ộ cái Đ i ngã trong cái Ti u ngã c a m t th c th cá nhân. Có th nói: s ph n t nh nhânạ ể ủ ộ ự ể ể ự ả ỉ sinh là m t nét tr i và có u th c a nhi u h c thuy t tri t h c n Đ c , trung đ i (trộ ộ ư ế ủ ề ọ ế ế ọ ấ ộ ổ ạ ừ tr ng phái Lokàyata), và h u h t các h c thuy t tri t h c này đ u bi n đ i theo xuườ ầ ế ọ ế ế ọ ề ế ổ h ng t vô th n đ n h u th n, t ít nhi u duy v t đ n duy tâm hay nh nguyên. Ph iướ ừ ầ ế ữ ầ ừ ề ậ ế ị ả chăng, đi u đó ph n ánh tr ng thái trì tr c a "ph ng th c s n xu t châu á" n Đề ả ạ ệ ủ ươ ứ ả ấ ở ấ ộ vào t duy tri t h c; đ n l t mình, tri t h c l i tr thành m t trong nh ng nguyênư ế ọ ế ượ ế ọ ạ ở ộ ữ nhân c a tr ng thái trì tr đó! ủ ạ ệ 2. T t ng tri t h c c a Ph t giáo (Buddha) ư ưở ế ọ ủ ậ Đ o Ph t ra đ i vào th k VI tr. CN. Ng i sáng l p là Siddharta (T t Đ t Đa).ạ ậ ờ ế ỷ ườ ậ ấ ạ Sau này ông đ c ng i đ i tôn vinh là Sakyamuni (Thích ca Mâu ni), là Buddha (Ph t). ượ ườ ờ ậ Ph t là tên theo âm Hán - Vi t c a Buddha, có nghĩa là giác ng . Ph t giáo là hìnhậ ệ ủ ộ ậ th c giáo đoàn đ c xây d ng trên m t ni m tin t đ c Ph t, t c t bi n l n trí tu vàứ ượ ự ộ ề ừ ứ ậ ứ ừ ể ớ ệ t bi c a Siddharta. Kinh đi n c a Ph t giáo g m Kinh t ng, Lu t t ng và Lu n t ng.ừ ủ ể ủ ậ ồ ạ ậ ạ ậ ạ Ph t giáo cũng lu n v thuy t luân h i và nghi p, cũng tìm con đ ng "gi i thoát" raậ ậ ề ế ồ ệ ườ ả kh i vòng luân h i. Tr ng thái ch m d t luân h i và nghi p đ c g i là Ni t bàn.ỏ ồ ạ ấ ứ ồ ệ ượ ọ ế Nh ng Ph t giáo khác các tôn giáo khác ch chúng sinh thu c b t kỳ đ ng c p nàoư ậ ở ỗ ộ ấ ẳ ấ cũng đ c "gi i thoát". ượ ả Ph t giáo nhìn nh n th gi i t nhiên cũng nh nhân sinh b ng s phân tích nhân -ậ ậ ế ớ ự ư ằ ự qu . Theo Ph t giáo, nhân - qu là m t chu i liên t c không gián đo n và không h nả ậ ả ộ ỗ ụ ạ ỗ lo n, có nghĩa là nhân nào qu y. M i quan h nhân qu này Ph t giáo th ng g i làạ ả ấ ố ệ ả ậ ườ ọ nhân duyên v i ý nghĩa là m t k t qu c a nguyên nhân nào đó s là nguyên nhân c aớ ộ ế ả ủ ẽ ủ m t k t qu khác. ộ ế ả V th gi i t nhiên, b ng s phân tích nhân qu , Ph t giáo cho r ng không thề ế ớ ự ằ ự ả ậ ằ ể tìm ra m t nguyên nhân đ u tiên cho vũ tr , có nghĩa là không có m t đ ng T i caoộ ầ ụ ộ ấ ố (Brahman) nào sáng t o ra vũ tr . Cùng v i s ph đ nh Brahman, Ph t giáo cũng phạ ụ ớ ự ủ ị ậ ủ đ nh ph m trù([Anatman], nghĩa là không có tôi) và quan đi m "vô th ng". ị ạ ể ườ Quan đi m "vô ngã" cho r ng v n v t trong vũ tr ch là s "gi h p" do h i để ằ ạ ậ ụ ỉ ự ả ợ ộ ủ nhân duyên nên thành ra "có" (t n t i). Ngay b n thân s t n t i c a th c th con ng iồ ạ ả ự ồ ạ ủ ự ể ườ ch ng qua là do "ngũ u n" (5 y u t ) h i t l i là: s c (v t ch t), th (c m giác), t ngẳ ẩ ế ố ộ ụ ạ ắ ậ ấ ụ ả ưở ( n t ng), hành (suy lý) và th c (ý th c). Nh v y là không có cái g i là "tôi" (vô ngã). ấ ượ ứ ứ ư ậ ọ Quan đi m "vô th ng" cho r ng v n v t bi n đ i vô cùng theo chu trình b t t n:ể ườ ằ ạ ậ ế ổ ấ ậ sinh - tr - d - di t. V y thì "có có" - "không không" luân h i b t t n; "thoáng có",ụ ị ệ ậ ồ ấ ậ "thoáng không", cái còn thì ch ng còn, cái m t thì ch ng m t. ẳ ấ ẳ ấ V nhân sinh quan, Ph t giáo đ t v n đ tìm ki m m c tiêu nhân sinh s "gi iề ậ ặ ấ ề ế ụ ở ự ả thoát" (Moksa) kh i vòng luân h i, "nghi p báo" đ đ t t i tr ng thái t n t i Ni t bànỏ ồ ệ ể ạ ớ ạ ồ ạ ế [Nirvana]. N i dung tri t h c nhân sinh t p trung trong thuy t "t đ "- có nghĩa là b nộ ế ọ ậ ế ứ ế ố chân lý, cũng có th g i là "t di u đ " v i ý nghĩa là b n chân lý tuy t v i. ể ọ ứ ệ ế ớ ố ệ ờ 1. Kh đ [Duhkha - satya]. Ph t giáo cho r ng cu c s ng là kh , ít nh t có támổ ế ậ ằ ộ ố ổ ấ n i kh (bát kh ): sinh, lão (già), b nh ( m đau), t (ch t), th bi t ly (th ng yêu nhauỗ ổ ổ ệ ố ử ế ụ ệ ươ ph i xa nhau), oán tăng h i (oán ghét nhau nh ng ph i s ng g n v i nhau), s c u b tả ộ ư ả ố ầ ớ ở ầ ấ đ c (mong mu n nh ng không đ c), ngũ th u n (năm y u t u n t l i nung n uắ ố ư ượ ụ ẩ ế ố ẩ ụ ạ ấ làm kh s ). ổ ở 2. T p đ hay nhân đ (Samudayya - satya). Ph t giáo cho r ng cu c s ng đau khậ ế ế ậ ằ ộ ố ổ là có nguyên nhân. Đ c t nghĩa n i kh c a nhân lo i, Ph t giáo đ a ra thuy t "th pể ắ ỗ ổ ủ ạ ậ ư ế ậ nh nhân duyên" - đó là m i hai nguyên nhân và k t qu n i theo nhau, cu i cùng d nị ườ ế ả ố ố ẫ đ n các đau kh c a con ng i: 1/ Vô minh, 2/ Hành; 3/ Th c; 4/ Danh s c; 5/ L cế ổ ủ ườ ứ ắ ụ nh p; 6/ Xúc; 7/ Th ; 8/ ái; 9/ Th ; 10/ H u; 11/ Sinh; 12/ Lão - T . Trong đó "vô minh"ậ ụ ủ ữ ử là nguyên nhân đ u tiên ầ 3. Di t đ (Nirodha - satya). Ph t giáo cho r ng m i n i kh có th tiêu di t đệ ế ậ ằ ọ ỗ ổ ể ệ ể đ t t i tr ng thái Ni t bàn. ạ ớ ạ ế 4. Đ o đ (Marga - satya). Đ o đ ch ra con đ ng tiêu di t cái kh . Đó là conạ ế ạ ế ỉ ườ ệ ổ đ ng "tu đ o", hoàn thi n đ o đ c cá nhân g m 8 nguyên t c (bát chính đ o): 1/ Chínhườ ạ ệ ạ ứ ồ ắ ạ ki n (hi u bi t đúng t đ ); 2/ Chính t (suy nghĩ đúng đ n); 3/ Chính ng (nói l i đúngế ể ế ứ ế ư ắ ữ ờ đ n); 4/ Chính nghi p (gi nghi p không tác đ ng x u); 5/ Chính m nh (gi ngăn d cắ ệ ữ ệ ộ ấ ệ ữ ụ v ng); 6/ Chính tinh ti n (rèn luy n tu l p không m t m i); 7/ Chính ni m (có ni m tinọ ế ệ ậ ệ ỏ ệ ề b n v ng vào gi i thoát); 8/ Chính đ nh (t p trung t t ng cao đ ). Tám nguyên t cề ữ ả ị ậ ư ưở ộ ắ trên có th thâu tóm vào "Tam h c", t c ba đi u c n h c t p và rèn luy n là Gi i - Đ nhể ọ ứ ề ầ ọ ậ ệ ớ ị - Tu . Gi i là gi cho thân, tâm thanh t nh, trong s ch. Đ nh là thu tâm, nhi p tâm đ choệ ớ ữ ị ạ ị ế ể s c m nh c a tâm không b ngo i c nh làm xáo đ ng. Tu là trí tu . Ph t giáo coi tr ngứ ạ ủ ị ạ ả ộ ệ ệ ậ ọ khai m trí tu đ th c hi n gi i thoát. ở ệ ể ự ệ ả Sau khi Siddharta m t, Ph t giáo đã chia thành hai b ph n: Th ng to và Đ iấ ậ ộ ậ ượ ạ ạ chúng. Phái Th ng t a b (Theravada) ch tr ng duy trì giáo lý cùng cách hành đ oượ ọ ộ ủ ươ ạ th i Đ c Ph t t i th ; phái Đ i chúng b (Mahasamghika) v i t t ng c i cách giáo lýờ ứ ậ ạ ế ạ ộ ớ ư ưở ả và hành đ o cho phù h p v i th c t . ạ ợ ớ ự ế Kho ng th k II tr. CN xu t hi n nhi u phái Ph t giáo khác nhau, v tri t h c cóả ế ỷ ấ ệ ề ậ ề ế ọ hai phái đáng chú ý là phái Nh t thi t h u b (Sarvaxtivadin) và phái Kinh l ng bấ ế ữ ộ ượ ộ (Sautrànstika). Vào đ u công nguyên, Ph t giáo Đ i th a xu t hi n và ch tr ng "t giác", "tầ ậ ạ ừ ấ ệ ủ ươ ự ự tha", h g i nh ng ng i đ i l p là Ti u th a. ọ ọ ữ ườ ố ậ ể ừ n Đ , Ph t giáo b t đ u suy d n t th k IX và hoàn toàn s p đ tr c sở ấ ộ ậ ắ ầ ầ ừ ế ỷ ụ ổ ướ ự t n công c a H i giáo vào th k XII. ấ ủ ồ ế ỷ II- Tri t h c trung hoa c , trung đ i ế ọ ổ ạ 1. Hoàn c nh ra đ i và đ c đi m c a tri t h c Trung Hoa c , trung đ i ả ờ ặ ể ủ ế ọ ổ ạ Trung Hoa c đ i là m t qu c gia r ng l n có hai mi n khác nhau. Mi n B c cóổ ạ ộ ố ộ ớ ề ề ắ l u v c sông Hoàng Hà, xa bi n, khí h u l nh, đ t đai khô khan, cây c th a th t, s nư ự ể ậ ạ ấ ỏ ư ớ ả v t hi m hoi. Mi n Nam có l u v c sông D ng T khí h u m áp, cây c i xanh t i,ậ ế ề ư ự ươ ử ậ ấ ố ươ s n v t phong phú. ả ậ Trung Hoa c đ i có l ch s lâu đ i t cu i thiên niên k III tr. CN kéo dài t i t nổ ạ ị ử ờ ừ ố ỷ ớ ậ th k III tr. CN v i s ki n T n Th y Hoàng th ng nh t Trung Hoa b ng uy quy nế ỷ ớ ự ệ ầ ủ ố ấ ằ ề b o l c m đ u th i kỳ phong ki n t p quy n. Trong kho ng 2000 năm l ch s y, l chạ ự ở ầ ờ ế ậ ề ả ị ử ấ ị s Trung Hoa đ c phân chia làm hai th i kỳ l n: Th i kỳ t th k IX tr. CN v tr cử ượ ờ ớ ờ ừ ế ỷ ề ướ và th i kỳ t th k VIII đ n cu i th k III tr. CN. ờ ừ ế ỷ ế ố ế ỷ Th i kỳ th nh t có các tri u đ i nhà H , nhà Th ng và Tây Chu. Theo các vănờ ứ ấ ề ạ ạ ươ b n c , nhà H ra đ i kho ng th k XXI tr. CN, là cái m c đánh d u s m đ u choả ổ ạ ờ ả ế ỷ ố ấ ự ở ầ ch đ chi m h u nô l Trung Hoa. Kho ng n a đ u th k XVII tr. CN, ng iế ộ ế ữ ệ ở ả ử ầ ế ỷ ườ đ ng đ u b t c Th ng là Thành Thang đã l t đ Vua Ki t nhà H , l p nên nhàứ ầ ộ ộ ươ ậ ổ ệ ạ ậ Th ng đ t đô đ t B c, t nh Hà Nam bây gi . Đ n th k XIV tr. CN, Bàn Canh d iươ ặ ở ấ ạ ỉ ờ ế ế ỷ ờ đô v đ t Ân thu c huy n An D ng Hà Nam ngày nay. Vì v y, nhà Th ng còn g i làề ấ ộ ệ ươ ậ ươ ọ nhà Ân. Vào kho ng th k XI tr. CN, Chu Vũ V ng con Chu Văn V ng đã gi t Vuaả ế ỷ ươ ươ ế Tr nhà Th ng l p ra nhà Chu (giai đo n đ u c a nhà Chu là Tây Chu) đ a ch đ nôụ ươ ậ ạ ầ ủ ư ế ộ l Trung Hoa lên đ nh cao. Trong th i kỳ th nh t này, nh ng t t ng tri t h c đãệ ở ỉ ờ ứ ấ ữ ư ưở ế ọ xu t hi n, tuy ch a đ t t i m c là m t h th ng. Th gi i quan th n tho i, tôn giáo vàấ ệ ư ạ ớ ứ ộ ệ ố ế ớ ầ ạ ch nghĩa duy tâm th n bí là th gi i quan th ng tr trong đ i s ng tinh th n xã h iủ ầ ế ớ ố ị ờ ố ầ ộ Trung Hoa b y gi . T t ng tri t h c th i kỳ này đã g n ch t th n quy n và thấ ờ ư ưở ế ọ ờ ắ ặ ầ ề ế quy n và ngay t đ u nó đã lý gi i s liên h m t thi t gi a đ i s ng chính tr - xã h iề ừ ầ ả ự ệ ậ ế ữ ờ ố ị ộ v i lĩnh v c đ o đ c luân lý. Đ ng th i, th i kỳ này đã xu t hi n nh ng quan ni m cóớ ự ạ ứ ồ ờ ờ ấ ệ ữ ệ tính ch t duy v t m c m c, nh ng t t ng vô th n ti n b đ i l p l i ch nghĩa duyấ ậ ộ ạ ữ ư ưở ầ ế ộ ố ậ ạ ủ tâm, th n bí th ng tr đ ng th i. ầ ố ị ươ ờ Th i kỳ th hai là th i kỳ Đông Chu (th ng g i là th i kỳ Xuân Thu - Chi nờ ứ ờ ườ ọ ờ ế Qu c) là th i kỳ chuy n bi n t ch đ chi m h u nô l sang ch đ phong ki n.ố ờ ể ế ừ ế ộ ế ữ ệ ế ộ ế D i th i Tây Chu, đ t đai thu c v nhà Vua thì d i th i Đông Chu quy n s h u t iướ ờ ấ ộ ề ướ ờ ề ở ữ ố cao v đ t đai thu c t ng l p đ a ch và ch đ s h u t nhân v ru ng đ t hìnhề ấ ộ ầ ớ ị ủ ế ộ ở ữ ư ề ộ ấ thành. T đó, s phân hóa sang hèn d a trên c s tài s n xu t hi n. Xã h i lúc này ừ ự ự ơ ở ả ấ ệ ộ ở vào tình tr ng h t s c đ o l n. S tranh giành đ a v xã h i c a các th l c cát c đãạ ế ứ ả ộ ự ị ị ộ ủ ế ự ứ đ y xã h i Trung Hoa c đ i vào tình tr ng chi n tranh kh c li t liên miên. Đây chính làẩ ộ ổ ạ ạ ế ố ệ đi u ki n l ch s đòi h i gi i th ch đ nô l th t c nhà Chu, hình thành xã h i phongề ệ ị ử ỏ ả ể ế ộ ệ ị ộ ộ ki n; đòi h i gi i th nhà n c c a ch đ gia tr ng, xây d ng nhà n c phong ki nế ỏ ả ể ướ ủ ế ộ ưở ự ướ ế nh m gi i phóng l c l ng s n xu t, m đ ng cho xã h i phát tri n. S bi n chuy nằ ả ự ượ ả ấ ở ườ ộ ể ự ế ể sôi đ ng đó c a th i đ i đã đ t ra và làm xu t hi n nh ng t đi m, nh ng trung tâm cácộ ủ ờ ạ ặ ấ ệ ữ ụ ể ữ "k sĩ" luôn tranh lu n v tr t t xã h i cũ và đ ra nh ng hình m u c a m t xã h iẻ ậ ề ậ ự ộ ề ữ ẫ ủ ộ ộ trong t ng lai. L ch s g i th i kỳ này là th i kỳ "Bách gia ch t " (trăm nhà trămươ ị ử ọ ờ ờ ư ử th y), "Bách gia minh tranh" (trăm nhà đua ti ng). Chính trong quá trình y đã s n sinhầ ế ấ ả các nhà t t ng l n và hình thành nên các tr ng phái tri t h c khá hoàn ch nh. Đ cư ưở ớ ườ ế ọ ỉ ặ đi m các tr ng phái này là luôn l y con ng i và xã h i làm trung tâm c a s nghiênể ườ ấ ườ ộ ủ ự c u, có xu h ng chung là gi i quy t nh ng v n đ th c ti n chính tr - đ o đ c c a xãứ ướ ả ế ữ ấ ề ự ễ ị ạ ứ ủ h i. Theo L u Hâm (đ i Tây Hán), Trung Hoa th i kỳ này có chín tr ng phái tri t h cộ ư ờ ờ ườ ế ọ chính (g i là C u l u ho c C u gia) là: Nho gia, M c gia, Đ o gia, Âm D ng gia,ọ ử ư ặ ử ặ ạ ươ Danh gia, Pháp gia, Nông gia, Tung hoành gia, T p gia. Có th nói, tr Ph t giáo đ cạ ể ừ ậ ượ du nh p t n Đ sau này, các tr ng phái tri t h c đ c hình thành vào th i Xuân Thuậ ừ ấ ộ ườ ế ọ ượ ờ - Chi n Qu c đ c b sung hoàn thi n qua nhi u giai đo n l ch s trung c , đã t n t iế ố ượ ổ ệ ề ạ ị ử ổ ồ ạ trong su t quá trình phát tri n c a l ch s t t ng Trung Hoa cho t i th i c n đ i. ố ể ủ ị ử ư ưở ớ ờ ậ ạ Ra đ i trên c s kinh t - xã h i Đông Chu, so sánh v i tri t h c ph ng Tây vàờ ơ ở ế ộ ớ ế ọ ươ n Đ cùng th i, tri t h c Trung Hoa c , trung đ i có nh ng đ c đi m n i b t. ấ ộ ờ ế ọ ổ ạ ữ ặ ể ổ ậ Th nh t, nh n m nh tinh th n nhân văn. Trong t t ng tri t h c c , trung đ iứ ấ ấ ạ ầ ư ưở ế ọ ổ ạ Trung Hoa, các lo i t t ng liên quan đ n con ng i nh tri t h c nhân sinh, tri t h cạ ư ưở ế ườ ư ế ọ ế ọ đ o đ c, tri t h c chính tr , tri t h c l ch s phát tri n, còn tri t h c t nhiên có ph nạ ứ ế ọ ị ế ọ ị ử ể ế ọ ự ầ m nh t. ờ ạ Th hai, chú tr ng chính tr đ o đ c. Su t m y ngàn năm l ch s các tri t giaứ ọ ị ạ ứ ố ấ ị ử ế Trung Hoa đ u theo đu i v ng qu c luân lý đ o đ c, h xem vi c th c hành đ o đ cề ổ ươ ố ạ ứ ọ ệ ự ạ ứ nh là ho t đ ng th c ti n căn b n nh t c a m t đ i ng i, đ t lên v trí th nh t c aư ạ ộ ự ễ ả ấ ủ ộ ờ ườ ặ ị ứ ấ ủ sinh ho t xã h i. Có th nói, đây chính là nguyên nhân tri t h c d n đ n s kém phátạ ộ ể ế ọ ẫ ế ự tri n v nh n th c lu n và s l c h u v khoa h c th c ch ng c a Trung Hoa. ể ề ậ ứ ậ ự ạ ậ ề ọ ự ứ ủ Th ba, nh n m nh s hài hoà th ng nh t gi a t nhiên và xã h i. Khi kh o c uứ ấ ạ ự ố ấ ữ ự ộ ả ứ các v n đ ng c a t nhiên, xã h i và nhân sinh, đa s các nhà tri t h c th i Ti n T nậ ộ ủ ự ộ ố ế ọ ờ ề ầ đ u nh n m nh s hài hòa th ng nh t gi a các m t đ i l p, coi tr ng tính đ ng nh tề ấ ạ ự ố ấ ữ ặ ố ậ ọ ồ ấ c a các m i liên h t ng h c a các khái ni m, coi vi c đi u hoà mâu thu n là m củ ố ệ ươ ỗ ủ ệ ệ ề ẫ ụ tiêu cu i cùng đ gi i quy t v n đ . Nho gia, Đ o gia, Ph t giáo... đ u ph n đ i cáiố ể ả ế ấ ề ạ ậ ề ả ố "thái quá" và cái "b t c p". Tính t ng h p và liên h c a các ph m trù "thiên nhân h pấ ậ ổ ợ ệ ủ ạ ợ nh t", "tri hành h p nh t", "th d ng nh nh t", "tâm v t dung h p"... đã th hi n đ cấ ợ ấ ể ụ ư ấ ậ ợ ể ệ ặ đi m hài hòa th ng nh t c a tri t h c trung, c đ i Trung Hoa. ể ố ấ ủ ế ọ ổ ạ Th t là t duy tr c giác. Đ c đi m n i b t c a ph ng th c t duy c a tri tứ ư ư ự ặ ể ổ ậ ủ ươ ứ ư ủ ế h c c , trung đ i Trung Hoa là nh n th c tr c giác, t c là có trong s c m nh n hay thọ ổ ạ ậ ứ ự ứ ự ả ậ ể nghi m. C m nh n t c là đ t mình gi a đ i t ng, ti n hành giao ti p lý trí, ta và v tệ ả ậ ứ ặ ữ ố ượ ế ế ậ ăn kh p, kh i d y linh c m, quán xuy n nhi u chi u trong ch c lát, t đó mà n m b nớ ơ ậ ả ế ề ề ố ừ ắ ả th tr u t ng. H u h t các nhà t t ng tri t h c Trung Hoa đ u quen ph ng th cể ừ ượ ầ ế ư ưở ế ọ ề ươ ứ t duy tr c quan th nghi m lâu dài, b ng ch c giác ng . Ph ng th c t duy tr c giácư ự ể ệ ỗ ố ộ ươ ứ ư ự đ c bi t coi tr ng tác d ng c a cái tâm, coi tâm là g c r c a nh n th c, "l y tâm đặ ệ ọ ụ ủ ố ễ ủ ậ ứ ấ ể bao quát v t". Cái g i là "đ n t n cùng chân lý" c a Đ o gia, Ph t giáo, Lý h c, v.v.ậ ọ ế ậ ủ ạ ậ ọ n ng v ám th , ch d a vào tr c giác mà c m nh n, nên thi u s ch ng minh rành r t. ặ ề ị ỉ ự ự ả ậ ế ự ứ ọ Vì v y, các khái ni m và ph m trù ch là tr c giác, thi u suy lu n lôgíc, làm choậ ệ ạ ỉ ự ế ậ tri t h c Trung Hoa c đ i thi u đi nh ng ph ng pháp c n thi t đ xây d ng m t hế ọ ổ ạ ế ữ ươ ầ ế ể ự ộ ệ th ng lý lu n khoa h c. ố ậ ọ Nh n đ nh v tri t h c Trung Hoa th i c , trung đ i: ậ ị ề ế ọ ờ ổ ạ N n tri t h c Trung Hoa c đ i ra đ i vào th i kỳ quá đ t ch đ chi m h u nôề ế ọ ổ ạ ờ ờ ộ ừ ế ộ ế ữ l lên xã h i phong ki n. Trong b i c nh l ch s y, m i quan tâm hàng đ u c a các nhàệ ộ ế ố ả ị ử ấ ố ầ ủ t t ng Trung Hoa c đ i là nh ng v n đ thu c đ i s ng th c ti n chính tr - đ oư ưở ổ ạ ữ ấ ề ộ ờ ố ự ễ ị ạ đ c c a xã h i. Tuy h v n đ ng trên quan đi m duy tâm đ gi i thích và đ a ra nh ngứ ủ ộ ọ ẫ ứ ể ể ả ư ữ bi n pháp gi i quy t các v n đ xã h i, nh ng nh ng t t ng c a h đã có tác d ngệ ả ế ấ ề ộ ư ữ ư ưở ủ ọ ụ r t l n, trong vi c xác l p m t tr t t xã h i theo mô hình ch đ quân ch phong ki nấ ớ ệ ậ ộ ậ ự ộ ế ộ ủ ế trung ng t p quy n theo nh ng giá tr chu n m c chính tr - đ o đ c phong ki nươ ậ ề ữ ị ẩ ự ị ạ ứ ế ph ng Đông. ươ Bên c nh nh ng suy t sâu s c v các v n đ xã h i, n n tri t h c Trung Hoaạ ữ ư ắ ề ấ ề ộ ề ế ọ th i c còn c ng hi n cho l ch s tri t h c th gi i nh ng t t ng sâu s c v s bi nờ ổ ố ế ị ử ế ọ ế ớ ữ ư ưở ắ ề ự ế d ch c a vũ tr . Nh ng t t ng v Âm D ng, Ngũ hành tuy còn có nh ng h n chị ủ ụ ữ ư ưở ề ươ ữ ạ ế nh t đ nh, nh ng đó là nh ng tri t lý đ c s c mang tính ch t duy v t và bi n ch ng c aấ ị ư ữ ế ặ ắ ấ ậ ệ ứ ủ ng i Trung Hoa th i c , đã có nh h ng to l n t i th gi i quan tri t h c sau nàyườ ờ ổ ả ưở ớ ớ ế ớ ế ọ không nh ng c a ng i Trung Hoa mà c nh ng n c ch u nh h ng c a n n tri tữ ủ ườ ả ữ ướ ị ả ưở ủ ề ế h c Trung Hoa. ọ 2. M t s h c thuy t tiêu bi u c a tri t h c Trung Hoa c , trung đ i ộ ố ọ ế ể ủ ế ọ ổ ạ a) Thuy t Âm - D ng, Ngũ hành ế ươ Âm D ng và Ngũ hành là hai ph m trù quan tr ng trong t t ng tri t h c Trungươ ạ ọ ư ưở ế ọ Hoa, là nh ng khái ni m tr u t ng đ u tiên c a ng i x a đ i v i s s n sinh bi nữ ệ ừ ượ ầ ủ ườ ư ố ớ ự ả ế hóa c a vũ tr . Vi c s d ng hai ph m trù Âm - D ng và Ngũ hành đánh d u b củ ụ ệ ử ụ ạ ươ ấ ướ ti n b t duy khoa h c đ u tiên nh m thoát kh i s kh ng ch v t t ng do cácế ộ ư ọ ầ ằ ỏ ự ố ế ề ư ưở khái ni m Th ng đ , Qu th n truy n th ng đem l i. Đó là c i ngu n c a quan đi mệ ượ ế ỷ ầ ề ố ạ ộ ồ ủ ể duy v t và bi n ch ng trong t t ng tri t h c c a ng i Trung Hoa. ậ ệ ứ ư ưở ế ọ ủ ườ - T t ng tri t h c v Âm - D ng ư ưở ế ọ ề ươ "D ng" nguyên nghĩa là ánh sáng m t tr i hay nh ng gì thu c v ánh sáng m tươ ặ ờ ữ ộ ề ặ tr i và ánh sáng; "Âm" có nghĩa là thi u ánh sáng m t tr i, t c là bóng râm hay bóng t i.ờ ế ặ ờ ứ ố V sau, Âm - D ng đ c coi nh hai khí; hai nguyên lý hay hai th l c vũ tr : bi u thề ươ ượ ư ế ự ụ ể ị cho gi ng đ c, ho t đ ng, h i nóng, ánh sáng, khôn ngoan, r n r i, v.v. t c là D ng;ố ự ạ ộ ơ ắ ỏ ứ ươ gi ng cái, th đ ng, khí l nh, bóng t i, m t, m m m ng, v.v. t c là Âm. Chính doố ụ ộ ạ ố ẩ ướ ề ỏ ứ s tác đ ng qua l i gi a chúng mà sinh ra m i s v t, hi n t ng trong tr i đ t. Trongự ộ ạ ữ ọ ự ậ ệ ượ ờ ấ Kinh D ch sau này có b sung thêm l ch trình bi n hóa c a vũ tr có kh i đi m là Tháiị ổ ị ế ủ ụ ở ể c c. T Thái c c mà sinh ra L ng nghi (âm d ng), r i T t ng, r i Bát quái. V y,ự ừ ự ưỡ ươ ồ ứ ượ ồ ậ ngu n g c vũ tr là Thái c c, ch không ph i Âm D ng. Đa s h c gi đ i sau choồ ố ụ ự ứ ả ươ ố ọ ả ờ Thái c c là th khí "Tiên Thiên", trong đó ti m ph c hai nguyên t ng c nhau v tínhự ứ ề ụ ố ượ ề ch t là Âm - D ng. Đây là m t quan ni m ti n b so v i quan ni m Th ng đ làmấ ươ ộ ệ ế ộ ớ ệ ượ ế ch vũ tr c a các đ i tr c. ủ ụ ủ ờ ướ Hai th l c Âm - D ng không t n t i bi t l p mà th ng nh t, ch c l n nhauế ự ươ ồ ạ ệ ậ ố ấ ế ướ ẫ theo các nguyên lý sau: - Âm - D ng th ng nh t thành thái c c. Nguyên lý này nói lên tính toàn v n, tínhươ ố ấ ự ẹ ch nh th , cân b ng c a cái đa và cái duy nh t. Chính nó bao hàm t t ng v s th ngỉ ể ằ ủ ấ ư ưở ề ự ố nh t gi a cái b t bi n và bi n đ i. ấ ữ ấ ế ế ổ - Trong Âm có D ng, trong D ng có Âm. Nguyên lý này nói lên kh năng bi nươ ươ ả ế đ i Âm - D ng đã bao hàm trong m i m t đ i l p c a Thái c c. ổ ươ ỗ ặ ố ậ ủ ự Các nguyên lý trên đ c khái quát b ng vòng tròn khép kín, có hai hình đen tr ngượ ằ ắ t ng tr ng cho Âm D ng, hai hình này tuy cách bi t h n nhau, đ i l p nhau nh ngượ ư ươ ệ ẳ ố ậ ư ôm l y nhau, xo n l y nhau. ấ ắ ấ - T t ng tri t h c v Ngũ hành ư ưở ế ọ ề T "Ngũ hành" đ c d ch là năm y u t . Nh ng ta không nên coi chúng là nh ngừ ượ ị ế ố ư ữ y u t tĩnh mà nên coi là năm th l c đ ng có nh h ng đ n nhau. T "Hành" có nghĩaế ố ế ự ộ ả ưở ế ừ là "làm", "ho t đ ng", cho nên t "Ngũ hành" theo nghĩa đen là năm ho t đ ng, hay nămạ ộ ừ ạ ộ tác nhân. Ng i ta cũng g i là "ngũ đ c" có nghĩa là năm th l c. "Th nh t là Th y,ườ ọ ứ ế ự ứ ấ ủ hai là H a, ba là M c, b n là Kim, năm là Th . ỏ ộ ố ổ Cu i Tây Chu, xu t hi n thuy t Ngũ hành đan xen. Ngũ hành đ c dùng đ gi iố ấ ệ ế ượ ể ả thích s sinh tr ng c a v n v t trong vũ tr . "Th m c h a đan xen thành ra trăm v t",ự ưở ủ ạ ậ ụ ổ ộ ỏ ậ "hoà h p thì sinh ra v t, đ ng nh t thì không ti p n i" (Qu c ng - tr nh ng ). T c làợ ậ ồ ấ ế ố ố ữ ị ữ ứ nói nh ng v t gi ng nhau thì không th k t h p thành v t m i, ch có nh ng v t có tínhữ ậ ố ể ế ợ ậ ớ ỉ ữ ậ ch t khác nhau m i có th hóa sinh thành v t m i. Ti p theo là thuy t Ngũ hành t ngấ ớ ể ậ ớ ế ế ươ th ng, r i xu t hi n thuy t Ngũ hành t ng sinh đã b khuy t ch ch a đ y đ c aắ ồ ấ ệ ế ươ ổ ế ỗ ư ầ ủ ủ thuy t Ngũ hành đan xen. ế T t ng Ngũ hành đ n th i Chi n Qu c đã phát tri n thành m t thuy t t ngư ưở ế ờ ế ố ể ộ ế ươ đ i hoàn ch nh là "Ngũ hành sinh th ng". "Sinh" có nghĩa là d a vào nhau mà t n t i,ố ỉ ắ ự ồ ạ th ng có nghĩa là đ i l p l n nhau. ắ ố ậ ẫ Nh v y, t t ng tri t h c v Ngũ hành có xu h ng phân tích c u trúc c a v nư ậ ư ưở ế ọ ề ướ ấ ủ ạ v t và quy nó v nh ng y u t kh i nguyên v i nh ng tính ch t khác nhau, nh ngậ ề ữ ế ố ở ớ ữ ấ ư t ng tác v i nhau. ươ ớ Năm y u t này không t n t i bi t l p tuy t đ i mà trong m t h th ng nhế ố ồ ạ ệ ậ ệ ố ộ ệ ố ả h ng sinh - kh c v i nhau theo hai nguyên t c sau: ưở ắ ớ ắ + T ng sinh (sinh hóa cho nhau): Th sinh Kim; Kim sinh Th y; Th y sinh M c;ươ ổ ủ ủ ộ M c sinh H a; Ho sinh Th , v.v.. ộ ỏ ả ổ + T ng kh c (ch c l n nhau): Th kh c Th y; Th y kh c H a; H a kh cươ ắ ế ướ ẫ ổ ắ ủ ủ ắ ỏ ỏ ắ Kim; Kim kh c M c; và M c kh c Th , v.v.. ắ ộ ộ ắ ổ Thuy t Âm D ng và Ngũ hành đ c k t h p làm m t vào th i Chi n Qu c đ iế ươ ượ ế ợ ộ ờ ế ố ạ bi u l n nh t là Trâu Di n. Ông đã dùng h th ng lý lu n Âm D ng Ngũ hành "t ngể ớ ấ ễ ệ ố ậ ươ ươ sinh t ng kh c" đ gi i thích m i v t trong tr i đ t và gi a nhân gian. T đó phát sinhươ ắ ể ả ọ ậ ờ ấ ữ ừ ra quan đi m duy tâm Ngũ đ c có tr c có sau. T th i T n Hán v sau, các nhà th ngể ứ ướ ừ ờ ầ ề ố tr có ý th c phát tri n thuy t Âm D ng Ngũ hành, bi n thành m t th th n h c,ị ứ ể ế ươ ế ộ ứ ầ ọ ch ng h n thuy t "thiên nhân c m ng" c a Đ ng Tr ng Th , ho c "Ph ng m nh tr i"ẳ ạ ế ả ứ ủ ổ ọ ư ặ ụ ệ ờ c a các tri u đ i sau đ i Hán. ủ ề ạ ờ b) Nho gia (th ng g i là Nho giáo) ườ ọ Nho gia do Kh ng T (551 - 479 tr. CN sáng l p) xu t hi n vào kho ng th k VIổ ử ậ ấ ệ ả ế ỷ tr. CN d i th i Xuân Thu. Sau khi Kh ng T ch t, Nho gia chia làm tám phái, quanướ ờ ổ ử ế tr ng nh t là phái M nh T (327 - 289 tr. CN) và Tuân T (313 - 238 tr. CN). ọ ấ ạ ử ử M nh T đã đi sâu tìm hi u b n tính con ng i trên c s đ o nhân c a Kh ngạ ử ể ả ườ ơ ở ạ ủ ổ T , đ ra thuy t "tính thi n", ông cho r ng, "thiên m nh" quy t đ nh nhân s , nh ngử ề ế ệ ằ ệ ế ị ự ư con ng i có th qua vi c t n tâm d ng tính mà nh n th c đ c th gi i khách quan,ườ ể ệ ồ ưỡ ậ ứ ượ ế ớ t c cái g i "t n tâm, tri tính, tri thiên", "v n v t đ u có đ trong ta". Ông h th ng hóaứ ọ ậ ạ ậ ề ủ ệ ố tri t h c duy tâm c a Nho gia trên ph ng di n th gi i quan và nh n th c lu n. ế ọ ủ ươ ệ ế ớ ậ ứ ậ Tuân T đã phát tri n truy n th ng tr ng l c a Nho gia, nh ng trái v i M nh T ,ử ể ề ố ọ ễ ủ ư ớ ạ ử ông cho r ng con ng i v n có "tính ác", coi th gi i khách quan có quy lu t riêng. Theoằ ườ ố ế ớ ậ ông s c ng i có th th ng tr i. T t ng tri t h c c a Tuân T thu c ch nghĩa duyứ ườ ể ắ ờ ư ưở ế ọ ủ ử ộ ủ v t thô s . ậ ơ Kinh đi n c a Nho gia th ng k t i b T th và Ngũ kinh. T th có Trungể ủ ườ ể ớ ộ ứ ư ứ ư dung, Đ i h c, Lu n ng , M nh T . Ngũ kinh có: Thi, Th , L , D ch, Xuân Thu. Hạ ọ ậ ữ ạ ử ư ễ ị ệ th ng kinh đi n đó h u h t vi t v xã h i, v nh ng kinh nghi m l ch s Trung Hoa, ítố ể ầ ế ế ề ộ ề ữ ệ ị ử vi t v t nhiên. Đi u này cho th y rõ xu h ng bi n lu n v xã h i, v chính tr đ oế ề ự ề ấ ướ ệ ậ ề ộ ề ị ạ đ c là nh ng t t ng c t lõi c a Nho gia. Nh ng ng i sáng l p Nho gia nói v vũ trứ ữ ư ưở ố ủ ữ ườ ậ ề ụ và t nhiên không nhi u. ự ề H th a nh n có "thiên m nh", nh ng đ i v i qu th n l i xa lánh, kính tr ng.ọ ừ ậ ệ ư ố ớ ỷ ầ ạ ọ L p tr ng c a h v v n đ này r t mâu thu n. Đi u đó ch ng t tâm lý c a h làậ ườ ủ ọ ề ấ ề ấ ẫ ề ứ ỏ ủ ọ mu n g t b quan ni m th n h c th i Ân - Chu nh ng không g t n i. Quan ni m "thiênố ạ ỏ ệ ầ ọ ờ ư ạ ổ ệ m nh" c a Kh ng T đ c M nh T h th ng hóa, xây d ng thành n i dung tri t h cệ ủ ổ ử ượ ạ ử ệ ố ự ộ ế ọ duy tâm trong h th ng t t ng tri t h c c a Nho gia. ệ ố ư ưở ế ọ ủ - V đ o đ c ề ạ ứ Nho giáo sinh ra t m t xã h i chi m h u nô l trên đ ng suy tàn, vì v y, Kh ngừ ộ ộ ế ữ ệ ườ ậ ổ T đã luy n ti c và c s c duy trì ch đ y b ng đ o đ c. ử ế ế ố ứ ế ộ ấ ằ ạ ứ "Đ o" theo Nho gia là quy lu t bi n chuy n, ti n hóa c a tr i đ t, muôn v t. Đ iạ ậ ế ể ế ủ ờ ấ ậ ố v i con ng i, đ o là con đ ng đúng đ n ph i noi theo đ xây d ng quan h lànhớ ườ ạ ườ ắ ả ể ự ệ m nh, t t đ p. Đ o c a con ng i, theo quan đi m c a Nho gia là ph i phù h p v iạ ố ẹ ạ ủ ườ ể ủ ả ợ ớ tính c a con ng i, do con ng i l p nên. Trong Kinh D ch, sau hai câu "L p đ o c aủ ườ ườ ậ ị ậ ạ ủ tr i, nói âm và d ng", "L p đ o c a đ t, nói nhu và c ng" là câu "L p đ o c aờ ươ ậ ạ ủ ấ ươ ậ ạ ủ ng i, nói nhân và nghĩa". ườ "Nhân nghĩa" theo cách hi u thông th ng thì "nhân là lòng th ng ng i", "nghĩa"ể ườ ươ ườ là d th y chung; b t nhân là ác, b t nghĩa là b c; m i đ c khác c a con ng i đ u tạ ủ ấ ấ ạ ọ ứ ủ ườ ề ừ nhân nghĩa mà ra cũng nh muôn v t muôn loài trên tr i, d i đ t đ u do âm d ng vàư ậ ờ ướ ấ ề ươ nhu c ng mà ra. ươ Đ c "nhân" xét trong m i liên h v i đ c "nghĩa" thì "nhân" là b n ch t c aứ ố ệ ớ ứ ả ấ ủ “nghĩa”, b n ch t y là th ng ng i. ả ấ ấ ươ ườ Đ c "nghĩa"xét trong m i liên h v i "nhân" thì "nghĩa" là hình th c c a "nhân".ứ ố ệ ớ ứ ủ "Nghĩa" là ph n ta ph i làm. Đó là m nh l nh t i cao. V i Nho gia, "nghĩa" và "l i" làầ ả ệ ệ ố ớ ợ hai t hoàn toàn đ i l p. Nhà Nho ph i bi t phân bi t "nghĩa" và "l i" và s phân bi từ ố ậ ả ế ệ ợ ự ệ này là t i quan tr ng trong giáo d c đ o đ c. ố ọ ụ ạ ứ "Đ o Nhân" có ý nghĩa r t l n v i tính c a con ng i do tr i phú. Tính c a conạ ấ ớ ớ ủ ườ ờ ủ ng i do tr i phú mà c buông l i, th l ng trong cu c s ng thì tính không th tránhườ ờ ứ ơ ả ỏ ộ ố ể kh i tình tr ng bi n ch t theo muôn vàn t p t c, t p quán. Trong hoàn c nh y conỏ ạ ế ấ ậ ụ ậ ả ấ ng i có th tr thành vô đ o, d n đ n c n c vô đ o và thiên h vô đ o. Vì v y,ườ ể ở ạ ẫ ế ả ướ ạ ạ ạ ậ Kh ng T khuyên nên coi tr ng "giáo" h n "chính", đ t giáo hóa lên trên chính tr . ổ ử ọ ơ ặ ị "Đ c" g n ch t v i đ o. T "đ c" trong kinh đi n Nho gia th ng đ c dùng đứ ắ ặ ớ ạ ừ ứ ể ườ ượ ể ch m t cái gì th hi n ph m ch t t t đ p c a con ng i trong tâm h n ý th c cũng nhỉ ộ ể ệ ẩ ấ ố ẹ ủ ườ ồ ứ ư hình th c, dáng đi u, v.v.. Có th di n đ t m t cách khái quát kinh đi n Nho gia v m iứ ệ ể ễ ạ ộ ể ề ố quan h gi a đ o và đ c trong cu c s ng con ng i: đ ng đi l i l i đúng đ n ph iệ ữ ạ ứ ộ ố ườ ườ ố ạ ắ ả theo đ xây d ng quan h lành m nh, t t đ p là đ o; noi theo đ o m t cách nghiêmể ự ệ ạ ố ẹ ạ ạ ộ ch nh, đúng đ n trong cu c s ng thì có đ c đ c trong sáng quý báu trong tâm. ỉ ắ ộ ố ượ ứ ở Trong kinh đi n Nho gia, ta th y năm quan h l n, bao quát g i là "ngũ luân" đãể ấ ệ ớ ọ đ c khái quát là: Vua - tôi, cha - con, ch ng - v , anh - em (ho c tr ng u), b u b n.ượ ồ ợ ặ ưở ấ ầ ạ Khi nói đ n nh ng đ c th ng xuyên ph i trau d i, căn c hai ch "ngũ th ng" trongế ữ ứ ườ ả ồ ứ ữ ườ Kinh L , nhi u danh nho đã nêu lên năm đ c (g i là ngũ th ng): Nhân, nghĩa, l , trí,ễ ề ứ ọ ườ ễ tín. Tóm l i, n i dung c b n đ o đ c c a Nho gia là luân th ng. "Luân" có nămạ ộ ơ ả ạ ứ ủ ườ đi u chính g i là "ngũ luân", đ u là nh ng quan h xã h i, trong đó có ba đi u chính làề ọ ề ữ ệ ộ ề vua tôi, cha con, ch ng v g i là tam c ng. Trong ba đi u l n này có hai đi u m uồ ợ ọ ươ ề ớ ề ấ ch t là quan h vua tôi bi u hi n b ng ch trung, quan h cha con bi u hi n b ng chố ệ ể ệ ằ ữ ệ ể ệ ằ ữ hi u. Gi a trung và hi u thì trung là u tiên. Ch trung đ ng đ u ngũ luân. "Th ng" cóế ữ ế ư ữ ứ ầ ườ năm đi u chính g i là "ngũ th ng", đ u là nh ng đ c tính do tr i phú cho m i ng i:ề ọ ườ ề ữ ứ ờ ỗ ườ Nhân, nghĩa, l , trí, tín. Đ ng đ u ngũ th ng là nhân nghĩa. Trong nhân nghĩa thì nhânễ ứ ầ ườ là ch . Đ o c a Kh ng T tr c h t là Đ o nhân. Luân và th ng g n bó v i nhau,ủ ạ ủ ổ ử ướ ế ạ ườ ắ ớ nh ng trên lý thuy t và trong th c ti n luân đ ng tr c th ng. ư ế ự ễ ứ ướ ườ - V chính tr ề ị Ch tr ng làm cho xã h i có tr t t , Kh ng T cho r ng tr c h t là th c hi nủ ươ ộ ậ ự ổ ử ằ ướ ế ự ệ "chính danh". Chính danh có nghĩa là m t v t trong th c t i c n ph i cho phù h p v iộ ậ ự ạ ầ ả ợ ớ cái danh nó mang. V y, trong xã h i, m i cái danh đ u bao hàm m t s trách nhi m vàậ ộ ỗ ề ộ ố ệ b n ph n mà nh ng cá nhân mang danh y ph i có nh ng trách nhi m và b n ph n phùổ ậ ữ ấ ả ữ ệ ổ ậ h p v i danh y. Đó là ý nghĩa thuy t chính danh c a Kh ng T . ợ ớ ấ ế ủ ổ ử V cách tr n c an dân, Nho gia kiên trì v ng đ o và ch tr ng l tr . ề ị ướ ươ ạ ủ ươ ễ ị "L " hi u theo nghĩa r ng là nh ng nghi th c, quy ch , k c ng, tr t t , tôn tiễ ể ộ ữ ứ ế ỷ ươ ậ ự c a cu c s ng chung trong c ng đ ng xã h i và c l i c x hàng ngày. V i nghĩa này,ủ ộ ố ộ ồ ộ ả ố ư ử ớ L là c s c a xã h i có t ch c b o đ m cho phân đ nh trên d i rõ ràng, không bễ ơ ở ủ ộ ổ ứ ả ả ị ướ ị xáo tr n, đ ng th i nh m ngăn ng a nh ng hành vi và tình c m cá nhân thái quá. ộ ồ ờ ằ ừ ữ ả "L " hi u theo nghĩa m t đ c trong "ngũ th ng" thì là s th c hành đúng nh ngễ ể ộ ứ ườ ự ự ữ giáo hu n k c ng, nghi th c do Nho gia đ ra cho nh ng quan h "tam c ng", "ngũấ ỷ ươ ứ ề ữ ệ ươ luân", "th t giáo" và cho c s th cúng th n linh. Đã là ng i thì ph i h c l , bi t lấ ả ự ờ ầ ườ ả ọ ễ ế ễ và có l . Con ng i h c l t tu i tr th . V i ý nghĩa này, "L " là n i dung c b nễ ườ ọ ễ ừ ổ ẻ ơ ớ ễ ộ ơ ả c a l giáo đ o Nho. ủ ễ ạ L v i nh ng cách hi u trên là c s , là công c chính tr , là vũ khí c a m tễ ớ ữ ể ơ ở ụ ị ủ ộ ph ng pháp tr n c, tr dân lâu đ i c a Nho giáo. Ph ng pháp y g i là "l tr ". L ,ươ ị ướ ị ờ ủ ươ ấ ọ ễ ị ễ có th đ a t t c ho t đ ng vào n n n p, có th ngăn ch n m i l i l m s p x y ra. Vìể ư ấ ả ạ ộ ề ế ể ặ ọ ỗ ầ ắ ả v y, nh ng đi u quy đ nh v l v n ra đ i r t s m, nhi u và t m h n nh ng đi u vậ ữ ề ị ề ễ ố ờ ấ ớ ề ỷ ỷ ơ ữ ề ề pháp lu t. V i đ i t ng đông đ o là nông dân lao đ ng, l p tr và ph n , Đ o Nhoậ ớ ố ượ ả ộ ớ ẻ ụ ữ ạ cho h là đ i t ng d “sai khi n” thì nh ng quy đ nh v l mà r m rà, phi n ph c,ọ ố ượ ễ ế ữ ị ề ễ ườ ề ứ cay nghi t s làm cho h m t đi nhi u v ph m ch t con ng i. ệ ẽ ọ ấ ề ề ẩ ấ ườ T kinh nghi m c a mình, Kh ng T đã t ng k t đ c nhi u quy lu t nh n th c,ừ ệ ủ ổ ử ổ ế ượ ề ậ ậ ứ nh ng ch y u là th c ti n giáo d c và v ph ng pháp h c h i. Đ đ t t i "đ oư ủ ế ự ễ ụ ề ươ ọ ỏ ể ạ ớ ạ nhân", Nho gia r t quan tâm t i giáo d c. Do không coi tr ng c s kinh t - k thu tấ ớ ụ ọ ơ ở ế ỹ ậ c a xã h i, cho nên giáo d c c a Nho gia ch y u h ng vào rèn luy n đ o đ c conủ ộ ụ ủ ủ ế ướ ệ ạ ứ ng i. Nh ng, t t ng v giáo d c, v thái đ và ph ng pháp h c t p c a Kh ngườ ư ư ưở ề ụ ề ộ ươ ọ ậ ủ ổ T chính là b ph n giàu s c s ng nh t trong t t ng Nho gia. ử ộ ậ ứ ố ấ ư ưở Nho gia đ c b sung và hoàn thi n qua nhi u giai đo n l ch s trung đ i: Hán,ượ ổ ệ ề ạ ị ử ạ Đ ng, T ng, Minh, Thanh, nh ng tiêu bi u h n c là d i tri u đ i nhà Hán và nhàườ ố ư ể ơ ả ướ ề ạ T ng, g n li n v i các tên tu i c a các b c danh Nho nh Đ ng Tr ng Th (th i Hán),ố ắ ề ớ ổ ủ ậ ư ổ ọ ư ờ Chu Đôn Di, Tr ng T i, Trình H o, Trình Di, Chu Hy (th i T ng). Quá trình b sungươ ả ạ ờ ố ổ và hoàn thi n Nho gia th i trung đ i đ c ti n hành theo hai xu h ng c b n: ệ ờ ạ ượ ế ướ ơ ả M t là h th ng hóa kinh đi n và chu n m c hóa nh ng quan đi m tri t h c Nhoộ ệ ố ể ẩ ự ữ ể ế ọ gia theo m c đích ng d ng vào đ i s ng xã h i, ph c v l i ích th ng tr c a giai c pụ ứ ụ ờ ố ộ ụ ụ ợ ố ị ủ ấ phong ki n. Đ ng Tr ng Th (th i Hán) ng i m đ u xu h ng này đã làm nghèo nànế ổ ọ ư ờ ườ ở ầ ướ đi nhi u giá tr nhân b n và bi n ch ng c a Nho gia c đ i. Tính duy tâm th n bí c aề ị ả ệ ứ ủ ổ ạ ầ ủ Nho gia trong các quan đi m v xã h i cũng đ c đ cao. Tính kh c nghi t m t chi uể ề ộ ượ ề ắ ệ ộ ề trong các quan h Tam c ng, Ngũ th ng th ng đ c nh n m nh. ệ ươ ườ ườ ượ ấ ạ Hai là hoàn thi n các quan đi m tri t h c v xã h i c a Nho gia thông qua conệ ể ế ọ ề ộ ủ đ ng dung h p nhi u l n gi a Nho, Đ o, Pháp, Âm D ng, Ngũ hành và Ph t giáo.ườ ợ ề ầ ữ ạ ươ ậ Đi m kh i đ u c a s dung h p y là th i Hán và đi m chung k t c a s dung h p yể ở ầ ủ ự ợ ấ ờ ể ế ủ ự ợ ấ là d i th i nhà T ng. ướ ờ ố c) Đ o gia ạ Ng i sáng l p là Lão T , h là Lý, tên là Nhĩ, ng i n c S , s ng vào th iườ ậ ử ọ ườ ướ ở ố ờ Xuân Thu - Chi n Qu c. Lão T ti p nh n t t ng c a D ng Chu, c a Âm D ngế ố ử ế ậ ư ưở ủ ươ ủ ươ Ngũ hành và phép bi n ch ng c a Kinh D ch đ sáng l p nên Đ o gia. T li u t t ngệ ứ ủ ị ể ậ ạ ư ệ ư ưở là cu n Đ o Đ c Kinh. Trang T (kho ng 396 - 286 tr. CN) h Trang, tên Chu, là m tố ạ ứ ử ả ọ ộ n sĩ. Ông đã phát tri n h c thuy t Lão T xây d ng m t h th ng t t ng sâu s cẩ ể ọ ế ử ự ộ ệ ố ư ưở ắ th hi n trong cu n Nam Hoa Kinh. ể ệ ố T t ng tri t h c: ư ưở ế ọ Quan đi m v đ o. "Đ o" là s khái quát cao nh t c a tri t h c Lão - Trang. ýể ề ạ ạ ự ấ ủ ế ọ nghĩa c a nó có hai m t: th nh t Đ o là b n nguyên c a vũ tr , có tr c tr i đ t,ủ ặ ứ ấ ạ ả ủ ụ ướ ờ ấ không bi t tên nó là gì, t m đ t tên cho nó là "đ o". Vì "đ o" quá huy n di u, khó nóiế ạ ặ ạ ạ ề ệ danh tr ng nên có th quan ni m hai ph ng di n "vô" và "h u". "Vô" là nguyên lý vôạ ể ệ ở ươ ệ ữ hình, là g c c a tr i đ t. "H u" là nguyên lý h u hình là m c a v n v t. Công d ngố ủ ờ ấ ữ ữ ẹ ủ ạ ậ ụ c a đ o là vô cùng, đ o sáng t o ra v n v t. V n v t nh có đ o mà sinh ra, s sinhủ ạ ạ ạ ạ ậ ạ ậ ờ ạ ự s n ra v n v t theo trình t "đ o sinh m t, m t sinh hai, hai sinh ba, ba sinh ra v n v t".ả ạ ậ ự ạ ộ ộ ạ ậ Đ o còn là chúa t v n v t và đ o là phép t c c a v n v t. Th hai, Đ o còn là quyạ ể ạ ậ ạ ắ ủ ạ ậ ứ ạ lu t bi n hóa t thân c a v n v t, quy lu t y g i là Đ c. "Đ o" sinh ra v n v t [vì nóậ ế ự ủ ạ ậ ậ ấ ọ ứ ạ ạ ậ là nguyên lý huy n di u], đ c bao b c, nuôi d ng t i thành th c v n v t (là nguyên lýề ệ ứ ọ ưỡ ớ ụ ạ ậ c a m i v t). M i v t đ u có đ c mà đ c c a b t kỳ s v t nào cũng t đ o mà ra, làủ ỗ ậ ỗ ậ ề ứ ứ ủ ấ ự ậ ừ ạ m t ph n c a đ o, đ c nuôi l n m i v t tùy theo đ o. Đ o đ c c a Đ o gia là m tộ ầ ủ ạ ứ ớ ỗ ậ ạ ạ ứ ủ ạ ộ ph m trù vũ tr quan. Khi gi i thích b n th c a vũ tr , Lão T sáng t o ra ph m trùạ ụ ả ả ể ủ ụ ử ạ ạ H u và Vô, tr thành nh ng ph m trù c b n c a l ch s tri t h c Trung Hoa. ữ ở ữ ạ ơ ả ủ ị ử ế ọ Quan đi m v đ i s ng xã h i: Lão T cho r ng b n tính nhân lo i có hai khuynhể ề ờ ố ộ ử ằ ả ạ h ng "h u vi" và "vô vi". "Vô vi" là khuynh h ng tr v ngu n g c đ s ng v i tướ ữ ướ ở ề ồ ố ể ố ớ ự nhiên, t c h p th v i đ o. Vì v y, Lão T đ a ra gi i pháp cho các b c tr n c làứ ợ ể ớ ạ ậ ử ư ả ậ ị ướ "l y vô vi mà x s , l y b t ngôn mà d y đ i. Đ l p quân bình trong xã h i, ph i trấ ử ự ấ ấ ạ ờ ể ậ ộ ả ừ kh nh ng "thái quá" nâng đ cái "b t c p", l y "nhu nh c th ng c ng th ng",ử ữ ỡ ấ ậ ấ ượ ắ ươ ườ "l y y u th ng m nh", "tri túc" không "c nh tranh b o đ ng", "công thành thân thoái",ấ ế ắ ạ ạ ạ ộ "dĩ đ c báo oán". ứ Trang T th i ph ng m t cách phi n di n tính t ng đ i c a s v t cho r ngử ổ ồ ộ ế ệ ươ ố ủ ự ậ ằ trong ph m trù "đ o" "v n v t đ u th ng nh t". Ông đ ra t t ng tri t h c nhân sinhạ ạ ạ ậ ề ố ấ ề ư ưở ế ọ "t v t", t c là đ i x nh m t (t nh t) đ i v i nh ng cái t ng ph n, xoá b đúngề ậ ứ ố ử ư ộ ề ấ ố ớ ữ ươ ả ỏ sai. M c đích c a ông là đ t phú quý, vinh nh c ra m t bên ti n vào v ng qu c "tiêuụ ủ ặ ụ ộ ế ươ ố dao", thanh đ m, đ m b c, l ng l , vô vi... ạ ạ ạ ặ ẽ V nh n th c: Lão T đ cao t duy tr u t ng, coi khinh nghiên c u s v t cề ậ ứ ử ề ư ừ ượ ứ ự ậ ụ th . Ông cho r ng "không c n ra c a mà bi t thiên h , không c n nhòm qua khe c a màể ằ ầ ử ế ạ ầ ử bi t đ o tr i". Trang T xu t phát t nh n th c lu n t ng đ i c a mình mà ch raế ạ ờ ử ấ ừ ậ ứ ậ ươ ố ủ ỉ r ng, nh n th c c a con ng i đ i v i s v t th ng có tính phi n di n, h n ch .ằ ậ ứ ủ ườ ố ớ ự ậ ườ ế ệ ạ ế Nh ng ông đã r i vào quan đi m b t kh tri, c m th y "đ i có b b n mà s hi u bi tư ơ ể ấ ả ả ấ ờ ờ ế ự ể ế l i vô b b n, l y cái có b b n theo đu i cái vô b b n là không đ c". Ông l i choạ ờ ế ấ ờ ế ổ ờ ế ượ ạ r ng, ngôn ng và t duy lôgíc không khám phá đ c Đ o trong vũ tr . Trong ba th iằ ữ ư ượ ạ ụ ờ kỳ: S Hán, Ng y T n, S Đ ng, h c thuy t Đ o gia chi m đ a v th ng tr v tơ ụ ấ ơ ườ ọ ế ạ ế ị ị ố ị ề ư t ng trong xã h i. Su t l ch s hai ngàn năm, t t ng Đ o gia t n t i nh nh ng tưở ộ ố ị ử ư ưở ạ ồ ạ ư ữ ư t ng văn hóa truy n th ng và là s b sung cho tri t h c Nho gia. ưở ề ố ự ổ ế ọ B. L ch s tri t h c Tây Âu tr c Mác ị ử ế ọ ướ L ch s tri t h c Tây Âu đ c phân ra nhi u giai đo n: Tri t h c c đ i trong sị ử ế ọ ượ ề ạ ế ọ ổ ạ ự phân kỳ ch giai đo n xã h i chi m h u nô l ; tri t h c trung c ch giai đo n xã h iỉ ạ ộ ế ữ ệ ế ọ ổ ỉ ạ ộ phong ki n; tri t h c c n đ i ch giai đo n xã h i t b n đang hình thành và phát tri n.ế ế ọ ậ ạ ỉ ạ ộ ư ả ể Còn tri t h c c đi n Đ c ch giai đo n tri t h c Đ c th k XVIII - XIX. ế ọ ổ ể ứ ỉ ạ ế ọ ở ứ ế ỷ I- Tri t h c Hy L p C đ i ế ọ ạ ổ ạ 1. Hoàn c nh ra đ i và đ c đi m c a tri t h c Hy L p c đ i ả ờ ặ ể ủ ế ọ ạ ổ ạ T t ng tri t h c ra đ i xã h i Hy L p c đ i, xã h i chi m h u nô l v iư ưở ế ọ ờ ở ộ ạ ổ ạ ộ ế ữ ệ ớ nh ng mâu thu n gay g t gi a t ng l p ch nô dân ch và ch nô quý t c. ữ ẫ ắ ữ ầ ớ ủ ủ ủ ộ Nh ng cu c xâm lăng t bên ngoài đã làm suy y u n n kinh t th công Hy L p. ữ ộ ừ ế ề ế ủ ạ Do thu n l i v đ ng bi n nên kinh t th ng nghi p khá phát tri n. ậ ợ ề ườ ể ế ươ ệ ể M t s ngành khoa h c c th th i kỳ này nh toán h c, v t lý h c, thiên văn,ộ ố ọ ụ ể ờ ư ọ ậ ọ thu văn, v.v. b t đ u phát tri n. Khoa h c hình thành và phát tri n đòi h i s khái quátỷ ắ ầ ể ọ ể ỏ ự c a tri t h c. Nh ng t duy tri t h c th i kỳ này ch a phát tri n cao; tri th c tri t h củ ế ọ ư ư ế ọ ờ ư ể ứ ế ọ và tri th c khoa h c c th th ng hoà vào nhau. Các nhà tri t h c l i cũng chính là cácứ ọ ụ ể ườ ế ọ ạ nhà khoa h c c th . Th i kỳ này cũng di n ra s giao l u gi a Hy L p và các n cọ ụ ể ờ ễ ự ư ữ ạ ướ r p ph ng Đông nên tri t h c Hy L p cũng ch u s nh h ng c a tri t h c ph ngả ậ ươ ế ọ ạ ị ự ả ưở ủ ế ọ ươ Đông. S ra đ i và phát tri n c a tri t h c Hy L p c đ i có m t s đ c đi m nh : g nự ờ ể ủ ế ọ ạ ổ ạ ộ ố ặ ể ư ắ h u c v i khoa h c t nhiên, h u h t các nhà tri t h c duy v t đ u là các nhà khoaữ ơ ớ ọ ự ầ ế ế ọ ậ ề h c t nhiên; s ra đ i r t s m ch nghĩa duy v t m c m c, thô s và phép bi n ch ngọ ự ự ờ ấ ớ ủ ậ ộ ạ ơ ệ ứ t phát; cu c đ u tranh gi a ch nghĩa duy v t và ch nghĩa duy tâm bi u hi n quaự ộ ấ ữ ủ ậ ủ ể ệ cu c đ u tranh gi a đ ng l i tri t h c c a Đêmôcrít và đ ng l i tri t h c c aộ ấ ữ ườ ố ế ọ ủ ườ ố ế ọ ủ Platôn, đ i di n cho hai t ng l p ch nô dân ch và ch nô quý t c; v m t nh n th c,ạ ệ ầ ớ ủ ủ ủ ộ ề ặ ậ ứ tri t h c Hy L p c đ i đã theo khuynh h ng c a ch nghĩa duy giác. ế ọ ạ ổ ạ ướ ủ ủ 2. M t s tri t gia tiêu bi u ộ ố ế ể a) Hêraclit (520 - 460 tr. CN) Hêraclit là nhà bi n ch ng n i ti ng Hy L p c đ i. Khác v i các nhà tri t h cệ ứ ổ ế ở ạ ổ ạ ớ ế ọ phái Milê, Hêraclit cho r ng không ph i là n c, apeirôn, không khí, mà chính l a làằ ả ướ ử ngu n g c sinh ra t t th y m i s v t. "M i cái bi n đ i thành l a và l a thành m i cáiồ ố ấ ả ọ ự ậ ọ ế ổ ử ử ọ t a nh trao đ i vàng thành hàng hóa và hàng hóa thành vàng". L a không ch là c sự ư ổ ử ỉ ơ ở c a m i v t mà còn là kh i nguyên sinh ra chúng. "Cái ch t c a l a - là s ra đ i c aủ ọ ậ ở ế ủ ử ự ờ ủ không khí, và cái ch t c a không khí là s ra đ i c a n c, t cái ch t c a n c sinh raế ủ ự ờ ủ ướ ừ ế ủ ướ không khí, t cái ch t c a không khí - l a, và ng c l i"ừ ế ủ ử ượ ạ 1. B n thân vũ tr không ph iả ụ ả do chúa Tr i hay m t l c l ng siêu nhiên th n bí nào t o ra. Nó "mãi mãi đã, đang vàờ ộ ự ượ ầ ạ s là ng n l a vĩnh vi n đang không ng ng bùng cháy và tàn l i". Ví toàn b vũ tr t aẽ ọ ử ễ ừ ụ ộ ụ ự nh ng n l a b t di t, Hêraclit đã ti p c n đ c v i quan ni m duy v t nh n m như ọ ử ấ ệ ế ậ ượ ớ ệ ậ ấ ạ tính vĩnh vi n và b t di t c a th gi i. ễ ấ ệ ủ ế ớ D i con m t c a Hêraclit, m i s v t trong th gi i c a chúng ta đ u thay đ i,ướ ắ ủ ọ ự ậ ế ớ ủ ề ổ v n đ ng, phát tri n không ng ng. Lu n đi m b t h c a Hêraclit: "Chúng ta không thậ ộ ể ừ ậ ể ấ ủ ủ ể t m hai l n trên cùng m t dòng sông". ắ ầ ộ Hêraclit th a nh n s t n t i và th ng nh t c a các m t đ i l p nh ng trong cácừ ậ ự ồ ạ ố ấ ủ ặ ố ậ ư m i quan h khác nhau. Ch ng h n, "m t con kh dù đ p đ n đâu nh ng v n là x uố ệ ẳ ạ ộ ỉ ẹ ế ư ẫ ấ n u đem so nó v i con ng i"ế ớ ườ 2. Vũ tr là m t th th ng nh t, nh ng trong lòng nó luônụ ộ ể ố ấ ư luôn di n ra các cu c đ u tranh gi a các s v t, l c l ng đ i l p nhau. Nh các cu cễ ộ ấ ữ ự ậ ự ượ ố ậ ờ ộ đ u tranh đó mà m i có hi n t ng s v t này ch t đi, s v t khác ra đ i. Đi u đó làmấ ớ ệ ượ ự ậ ế ự ậ ờ ề cho vũ tr th ng xuyên phát tri n và tr mãi không ng ng. Vì th đ u tranh là v ngụ ườ ể ẻ ừ ế ấ ươ qu c c a m i cái, là quy lu t phát tri n c a vũ tr . B n thân cu c đ u tranh gi a cácố ủ ọ ậ ể ủ ụ ả ộ ấ ữ m t đ i l p luôn di n ra trong s hài hoà nh t đ nh. ặ ố ậ ễ ự ấ ị b) Đêmôcrít (kho ng 460 - 370 tr. CNả ) Đêmôcrít là đ i bi u xu t s c nh t c a ch nghĩa duy v t c đ i. N i b t trongạ ể ấ ắ ấ ủ ủ ậ ổ ạ ổ ậ tri t h c duy v t c a Đêmôcrít là thuy t nguyên t . ế ọ ậ ủ ế ử Nguyên t là h t v t ch t không th phân chia đ c n a, hoàn toàn nh bé vàử ạ ậ ấ ể ượ ữ ỏ không th c m nh n đ c b ng tr c quan. Nguyên t là vĩnh c u không thay đ i trongể ả ậ ượ ằ ự ử ử ổ lòng nó không có cái gì x y ra n a. Nguyên t có vô vàn hình d ng. Theo quan ni m c aả ữ ử ạ ệ ủ Đêmôcrít, các s v t là do các nguyên t liên k t l i v i nhau t o nên. Tính đa d ng c aự ậ ử ế ạ ớ ạ ạ ủ nguyên t làm nên tính đa d ng c a th gi i các s v t. Nguyên t t thân, không v nử ạ ủ ế ớ ự ậ ử ự ậ đ ng, nh ng khi k t h p v i nhau thành v t th thì làm cho v t th và th gi i v nộ ư ế ợ ớ ậ ể ậ ể ế ớ ậ đ ng không ng ng. ộ ừ Linh h n, theo Đêmôcrít, cũng là m t d ng v t ch t, đ c c u t o t các nguyênồ ộ ạ ậ ấ ượ ấ ạ ừ t đ c bi t có hình c u, linh đ ng nh ng n l a, có v n t c l n, luôn luôn đ ng và sinhử ặ ệ ầ ộ ư ọ ử ậ ố ớ ộ ra nhi t làm cho c th h ng ph n và v n đ ng. Do đó linh h n có m t ch c năng quanệ ơ ể ư ấ ậ ộ ồ ộ ứ tr ng là đem l i cho c th s kh i đ u v n đ ng. Trao đ i ch t v i môi tr ng bênọ ạ ơ ể ự ở ầ ậ ộ ổ ấ ớ ườ ngoài cũng là m t ch c năng c a linh h n và đ c th c hi n thông qua hi n t ng thộ ứ ủ ồ ượ ự ệ ệ ượ ở c a con ng i. Nh v y linh h n là không b t t , nó ch t cùng v i th xác. ủ ườ ư ậ ồ ấ ử ế ớ ể Đêmôcrít phân nh n th c con ng i thành d ng nh n th c do các c quan c mậ ứ ườ ạ ậ ứ ơ ả giác đem l i và nh n th c nh lý tính. ạ ậ ứ ờ Nh n th c đem l i do c quan c m giác là lo i nh n th c m t i, ch a đem l iậ ứ ạ ơ ả ạ ậ ứ ờ ố ư ạ chân lý. Còn nh n th c lý tính là nh n th c thông qua phán đoán và cho phép đ t chân lý,ậ ứ ậ ứ ạ vì nó ch ra cái kh i nguyên c a th gi i là nguyên t , tính đa d ng c a th gi i là do sỉ ở ủ ế ớ ử ạ ủ ế ớ ự s p x p khác nhau c a các nguyên t . ắ ế ủ ử Đêmôcrít đã có nh ng quan đi m ti n b v m t đ o đ c. Theo ông, ph m ch tữ ể ế ộ ề ặ ạ ứ ẩ ấ con ng i không ph i l i nói mà vi c làm. Con ng i c n hành đ ng có đ o đ c.ườ ả ở ờ ở ệ ườ ầ ộ ạ ứ Còn h nh phúc c a con ng i là kh năng trí tu , kh năng tinh th n nói chung, đ nhạ ủ ườ ở ả ệ ả ầ ỉ cao c a h nh phúc là tr thành nhà thông thái, tr thành công dân c a th gi i. ủ ạ ở ở ủ ế ớ c) Platôn (427 - 347 tr. CN) Platôn là nhà tri t h c duy tâm khách quan. Đi m n i b t trong h th ng tri t h cế ọ ể ổ ậ ệ ố ế ọ duy tâm c a Platôn là h c thuy t v ý ni m. Trong h c thuy t này, Platôn đ a ra quanủ ọ ế ề ệ ọ ế ư ni m v hai th gi i: th gi i các s v t c m bi t và th gi i ý ni m. Theo ông, thệ ề ế ớ ế ớ ự ậ ả ế ế ớ ệ ế gi i các s v t c m bi t là không chân th c, không đúng đ n, vì các s v t khôngớ ự ậ ả ế ự ắ ự ậ ng ng sinh ra và m t đi, luôn luôn thay đ i, v n đ ng, trong chúng không có cái gì nừ ấ ổ ậ ộ ổ đ nh, b n v ng, hoàn thi n. Còn th gi i ý ni m là th gi i c a nh ng cái phi c m tính,ị ề ữ ệ ế ớ ệ ế ớ ủ ữ ả phi v t th , là th gi i c a đúng đ n, chân th c và các s v t c m bi t ch là cái bóngậ ể ế ớ ủ ắ ự ự ậ ả ế ỉ c a ý ni m. Nh n th c c a con ng i, theo Platôn không ph i là ph n ánh các s v tủ ệ ậ ứ ủ ườ ả ả ự ậ c m bi t c a th gi i khách quan, mà là nh n th c v ý ni m. Th gi i ý ni m cóả ế ủ ế ớ ậ ứ ề ệ ế ớ ệ tr c th gi i các v t c m bi t, sinh ra th gi i c m bi t. Ví d : cái cây, con ng a,ướ ế ớ ậ ả ế ế ớ ả ế ụ ự n c là do ý ni m siêu t nhiên v cái cây, con ng a, n c sinh ra. Ho c khi nhìn các sướ ệ ự ề ự ướ ặ ự v t th y b ng nhau là vì trong đ u ta đã có s n ý ni m v s b ng nhau. ậ ấ ằ ầ ẵ ệ ề ự ằ T quan ni m trên, Platôn đ a ra khái ni m "t n t i" và "không t n t i". "T n t i"ừ ệ ư ệ ồ ạ ồ ạ ồ ạ theo ông là cái phi v t ch t, cái đ c nh n bi t b ng trí tu siêu nhiên, là cái có tính thậ ấ ượ ậ ế ằ ệ ứ nh t. Còn "không t n t i" là v t ch t, cái có tính th hai so v i cái t n t i phi v t ch t. ấ ồ ạ ậ ấ ứ ớ ồ ạ ậ ấ Nh v y, h c thuy t v ý ni m và t n t i c a Platôn mang tính ch t duy tâmư ậ ọ ế ề ệ ồ ạ ủ ấ khách quan rõ nét. Lý lu n nh n th c c a Platôn cũng có tính ch t duy tâm. Theo ông tri th c, là cáiậ ậ ứ ủ ấ ứ có tr c các s v t c m bi t mà không ph i là s khái quát kinh nghi m trong quá trìnhướ ự ậ ả ế ả ự ệ nh n th c các s v t đó. Do v y nh n th c con ng i không ph i là ph n ánh các sậ ứ ự ậ ậ ậ ứ ườ ả ả ự v t c a th gi i khách quan, mà ch là quá trình nh l i, h i t ng l i c a linh h nậ ủ ế ớ ỉ ớ ạ ồ ưở ạ ủ ồ nh ng cái đã lãng quên trong quá kh . ữ ứ Trên c s đó, Platôn phân hai lo i tri th c: tri th c hoàn toàn đúng đ n, tin c y vàơ ở ạ ứ ứ ắ ậ tri th c m nh t. Lo i th nh t là tri th c ý ni m, tri th c c a linh h n tr c khi nh pứ ờ ạ ạ ứ ấ ứ ệ ứ ủ ồ ướ ậ vào th xác và có đ c nh h i t ng. Lo i th hai l n l n đúng sai, là tri th c nh nể ượ ờ ồ ưở ạ ứ ẫ ộ ứ ậ đ c nh vào nh n th c c m tính, đó không có chân lý. ượ ờ ậ ứ ả ở Nh ng quan ni m v xã h i c a Platôn th hi n t p trung trong quan ni m v nhàữ ệ ề ộ ủ ể ệ ậ ệ ề n c lý t ng. Ông đã phê phán ba hình th c nhà n c trong l ch s và xem đó là nh ngướ ưở ứ ướ ị ử ữ hình th c x u. M t là, nhà n c c a b n vua chúa xây d ng trên s khát v ng giàu có,ứ ấ ộ ướ ủ ọ ự ự ọ ham danh v ng đ a t i s c p đo t. Hai là, nhà n c quân phi t là nhà n c c a s ítọ ư ớ ự ướ ạ ướ ệ ướ ủ ố k giàu có áp b c s đông, nhà n c đ i l p gi a giàu và nghèo đ a t i các t i ác. Baẻ ứ ố ướ ố ậ ữ ư ớ ộ là, nhà n c dân ch là nhà n c t i t , quy n l c thu c v s đông, s đ i l p giàu -ướ ủ ướ ồ ệ ề ự ộ ề ố ự ố ậ nghèo trong nhà n c này h t s c gay g t. ướ ế ứ ắ Còn trong nhà n c lý t ng s t n t i và phát tri n c a nhà n c lý t ng d aướ ưở ự ồ ạ ể ủ ướ ưở ự trên s phát tri n c a s n xu t v t ch t, s phân công hài hoà các ngành ngh và gi iự ể ủ ả ấ ậ ấ ự ề ả quy t mâu thu n gi a các nhu c u xã h i. ế ẫ ữ ầ ộ d) Arixt t (384 - 322 tr. CN) ố Các nhà sáng l p ch nghĩa Mác coi Arixt t là b óc bách khoa nh t trong s cácậ ủ ố ộ ấ ố nhà t t ng c đ i Hy L p. Tri t h c c a ông cùng v i tri t h c c a Đêmôcrít vàư ưở ổ ạ ạ ế ọ ủ ớ ế ọ ủ Platôn làm nên giai đo n phát tri n cao nh t c a tri t h c Hy L p. ạ ể ấ ủ ế ọ ạ Là b óc bách khoa, Arixt t đã nghiên c u nhi u ngành khoa h c: tri t h c, lôgícộ ố ứ ề ọ ế ọ h c, tâm lý h c, khoa h c t nhiên, s h c, chính tr h c, đ o đ c h c, m h c. ọ ọ ọ ự ử ọ ị ọ ạ ứ ọ ỹ ọ S phê phán c a Arixt t đ i v i Platôn là s đóng góp quan tr ng trong l ch sự ủ ố ố ớ ự ọ ị ử tri t h c. Đ c bi t là s phê phán đ i v i h c thuy t ý ni m c a Platôn. ế ọ ặ ệ ự ố ớ ọ ế ệ ủ Theo Arixt t, ý ni m c a Platôn là không có l i cho nh n th c c a con ng i, vìố ệ ủ ợ ậ ứ ủ ườ nó thu c v th gi i bên kia - là cái phi th c th , do đó nó không có l i cho c t nghĩa triộ ề ế ớ ự ể ợ ắ th c v các s v t c a th gi i quanh ta, d a vào nó con ng i không th nh n bi tứ ề ự ậ ủ ế ớ ự ườ ể ậ ế đ c th gi i bên ngoài. ượ ế ớ Giá tr c a tri t h c Arixt t còn th hi n quan đi m v th gi i t nhiên. Tị ủ ế ọ ố ể ệ ở ể ề ế ớ ự ự nhiên là toàn b nh ng s v t có m t b n th v t ch t mãi mãi v n đ ng và bi n đ i.ộ ữ ự ậ ộ ả ể ậ ấ ậ ộ ế ổ Thông qua v n đ ng mà gi i t nhiên đ c bi u hi n ra. V n đ ng không tách r i v tậ ộ ớ ự ượ ể ệ ậ ộ ờ ậ th t nhiên. V n đ ng c a gi i t nhiên có nhi u hình th c: s tăng và gi m; s thayể ự ậ ộ ủ ớ ự ề ứ ự ả ự đ i v ch t hay s chuy n hóa; s ra đ i và tiêu di t; s thay đ i trong không gian, v.v..ổ ề ấ ự ể ự ờ ệ ự ổ Quan ni m v gi i t nhiên c a Arixt t cũng bi u hi n s dao đ ng gi a chệ ề ớ ự ủ ố ể ệ ự ộ ữ ủ nghĩa duy v t và ch nghĩa duy tâm. Gi i t nhiên, theo ông v a là v t ch t đ u tiên, cậ ủ ớ ự ừ ậ ấ ầ ơ s c a m i sinh t n, v a là hình dáng (cái đ a t bên ngoài v t ch t). Nh n th c c aở ủ ọ ồ ừ ư ừ ậ ấ ậ ứ ủ con ng i là thu nh n hình dáng ch không ph i chính s v t. ườ ậ ứ ả ự ậ Nh n th c lu n c a Arixt t có m t vai trò quan tr ng trong l ch s tri t h c Hyậ ứ ậ ủ ố ộ ọ ị ử ế ọ L p c đ i. Lý lu n nh n th c c a ông đ c xây d ng m t ph n trên c s phê phánạ ổ ạ ậ ậ ứ ủ ượ ự ộ ầ ơ ở h c thuy t Platôn v "ý ni m" và "s h i t ng". ọ ế ề ệ ự ồ ưở Trong lý lu n nh n th c c a mình, Arixt t th a nh n th gi i khách quan là đ iậ ậ ứ ủ ố ừ ậ ế ớ ố t ng c a nh n th c, là ngu n g c, kinh nghi m và c m giác. T nhiên là tính thượ ủ ậ ứ ồ ố ệ ả ự ứ nh t, tri th c là tính th hai. C m giác có vai trò quan tr ng trong nh n th c, nh c mấ ứ ứ ả ọ ậ ứ ờ ả giác v đ i t ng mà có tri th c đúng, có kinh nghi m và lý trí hi u bi t đ c v đ iề ố ượ ứ ệ ể ế ượ ề ố t ng. đây, Arixt t đã th a nh n tính khách quan c a th gi i. ượ ở ố ừ ậ ủ ế ớ V các giai đo n c a nh n th c, Arixt t th a nh n giai đo n c m tính là giai đo nề ạ ủ ậ ứ ố ừ ậ ạ ả ạ th nh t; giai đo n nh n th c tr c quan (ví d s quan sát nh t th c, nguy t th c b ngứ ấ ạ ậ ứ ự ụ ự ậ ự ệ ự ằ m t th ng); còn nh n th c lý tính là giai đo n th hai, giai đo n này đòi h i s kháiắ ườ ậ ứ ạ ứ ạ ỏ ự quát hóa, tr u t ng hóa đ rút ra tính t t y u c a hi n t ng. ừ ượ ể ấ ế ủ ệ ượ Sai l m có tính ch t duy tâm c a Arixt t đây là th n thánh hóa nh n th c lý tính,ầ ấ ủ ố ở ầ ậ ứ coi nó nh là ch c năng c a linh h n, c a Th ng đ . ư ứ ủ ồ ủ ượ ế Tuy nhiên, nhìn chung nh n th c lu n c a Arixt t ch a đ ng các y u t c a c mậ ứ ậ ủ ố ứ ự ế ố ủ ả giác lu n và kinh nghi m lu n có khuynh h ng duy v t. ậ ệ ậ ướ ậ Arixt t cũng có nh ng nghiên c u sâu s c v các v n đ c a lôgíc h c và phépố ữ ứ ắ ề ấ ề ủ ọ bi n ch ng. Ông hi u lôgíc h c là khoa h c v ch ng minh, trong đó phân bi t hai lo iệ ứ ể ọ ọ ề ứ ệ ạ lu n đoán t cái riêng đ n cái chung (quy n p) và t cái chung đ n cái riêng (di n d ch).ậ ừ ế ạ ừ ế ễ ị Ông cũng trình bày các quy lu t c a lôgíc: quy lu t đ ng nh t, quy lu t c m mâu thu nậ ủ ậ ồ ấ ậ ấ ẫ trong t duy, quy lu t bài tr cái th ba. Arixt t còn đ a ra ph ng pháp ch ng minh baư ậ ừ ứ ố ư ươ ứ đo n (tam đo n lu n), v.v.. ạ ạ ậ Phép bi n ch ng c a Arixt t ngoài s th hi n các quan ni m v các v t th tệ ứ ủ ố ự ể ệ ở ệ ề ậ ể ự nhiên và s v n đ ng c a chúng, còn th hi n rõ trong s gi i thích v cái riêng và cáiự ậ ộ ủ ể ệ ự ả ề chung. Khi phê phán Platôn tách r i "ý ni m" nh là cái chung kh i các s v t c m bi tờ ệ ư ỏ ự ậ ả ế đ c nh là cái riêng, Arixt t đã c g ng kh o sát cái chung trong s th ng nh t khôngượ ư ố ố ắ ả ự ố ấ tách r i v i cái riêng. Theo ông, nh n th c cái chung trong cái đ n l là th c ch t c aờ ớ ậ ứ ơ ẻ ự ấ ủ nh n th c c m tính. ậ ứ ả Đ o đ c h c đ c Arixt t x p vào lo i khoa h c quan tr ng sau tri t h c. Trongạ ứ ọ ượ ố ế ạ ọ ọ ế ọ đ o đ c h c ông đ c bi t quan tâm đ n v n đ ph m h nh. ạ ứ ọ ặ ệ ế ấ ề ẩ ạ Theo ông ph m h nh là cái t t đ p nh t, là l i ích t i cao mà m i công dân c nẩ ạ ố ẹ ấ ợ ố ọ ầ ph i có. Ph m h nh c a con ng i th hi n quan ni m v h nh phúc. Xã h i cóả ẩ ạ ủ ườ ể ệ ở ệ ề ạ ộ nhi u quan ni m khác nhau v đ o đ c, song, theo Arixt t, h nh phúc ph i g n li nề ệ ề ạ ứ ố ạ ả ắ ề v i ho t đ ng nh n th c, v i c v ng là đi u thi n. ớ ạ ộ ậ ứ ớ ướ ọ ề ệ Tóm l i, tri t h c c a Arixt t tuy còn nh ng h n ch , dao đ ng gi a ch nghĩaạ ế ọ ủ ố ữ ạ ế ộ ữ ủ duy v t và ch nghĩa duy tâm, nh ng ông v n x ng đáng là b óc vĩ đ i nh t trong cácậ ủ ư ẫ ứ ộ ạ ấ b óc vĩ đ i c a tri t h c c đ i Hy L p. ộ ạ ủ ế ọ ổ ạ ạ II- Tri t h c Tây Âu th i Trung c ế ọ ờ ổ 1. Hoàn c nh ra đ i và đ c đi m tri t h c Tây Âu th i trung c ả ờ ặ ể ế ọ ờ ổ Xã h i Tây Âu vào th k II - V là xã h i đánh d u s tan rã c a ch đ nô l vàộ ế ỷ ộ ấ ự ủ ế ộ ệ s ra đ i ch đ phong ki n. N n kinh t c a th i kỳ này n m trong tay nh ng ng iự ờ ế ộ ế ề ế ủ ờ ằ ữ ườ ti u nông, nh ng ng i kh n cùng, ph thu c, nh c nhã v m t cá nhân và t i tăm vể ữ ườ ố ụ ộ ụ ề ặ ố ề trí tu . Th i kỳ đ u trung c là th i kỳ c a s suy đ i toàn b đ i s ng xã h i. nh ngệ ờ ầ ổ ờ ủ ự ồ ộ ờ ố ộ ở ữ th k ti p theo, ch đ phong ki n cũng t o ra đ c m t s phát tri n xã h i cao h nế ỷ ế ế ộ ế ạ ượ ộ ự ể ộ ơ xã h i c đ i: k thu t và ngh th công d n d n đ c phát tri n; dân c tăng nhanh,ộ ổ ạ ỹ ậ ề ủ ầ ầ ượ ể ư các thành th ra đ i, t o ra nh ng ti n đ cho s ph c h ng m i c a khoa h c và vănị ờ ạ ữ ề ề ự ụ ư ớ ủ ọ hóa. Nhà th th i trung c là m t t ch c t p quy n hùng m nh, tôn giáo bao trùm lênờ ờ ổ ộ ổ ứ ậ ề ạ m i lĩnh v c c a đ i s ng xã h i làm cho tri t h c, lu t h c, chính tr h c bi n thànhọ ự ủ ờ ố ộ ế ọ ậ ọ ị ọ ế các b môn c a th n h c. ộ ủ ầ ọ Đ c đi m c a tri t h c th i kỳ này là khuynh h ng phát tri n c a ch nghĩa kinhặ ể ủ ế ọ ờ ướ ể ủ ủ vi n. Ch nghĩa kinh vi n Thiên chúa giáo th hi n t p trung h c thuy t c a Tômátệ ủ ệ ể ệ ậ ở ọ ế ủ Đacanh. Trong lĩnh v c tri t h c, Tômát Đacanh có m u đ làm cho h c thuy t c a Arixt tự ế ọ ư ồ ọ ế ủ ố thích h p v i giáo lý đ o Thiên Chúa, bi n tri t h c c a mình thành c s giáo lý c aợ ớ ạ ế ế ọ ủ ơ ở ủ nhà th . ờ 2. Phái duy danh và phái duy th c ự V n đ quan h gi a ni m tin tôn giáo và trí tu lý trí, gi a cái chung và riêngấ ề ệ ữ ề ệ ữ (gi a khái ni m và các s v t đ n l ) là nh ng v n đ trung tâm c a tri t h c. Cu cữ ệ ự ậ ơ ẻ ữ ấ ề ủ ế ọ ộ đ u tranh gi a ch nghĩa duy th c và ch nghĩa duy danh xung quanh vi c gi i quy tấ ữ ủ ự ủ ệ ả ế các v n đ trung tâm c a tri t h c là bi u hi n đ c thù c a cu c đ u tranh gi a chấ ề ủ ế ọ ể ệ ặ ủ ộ ấ ữ ủ nghĩa duy tâm và ch nghĩa duy v t th i kỳ này. ủ ậ ở ờ Phái duy danh cho r ng, các s v t riêng l , cá bi t là nh ng cái có th c; cònằ ự ậ ẻ ệ ữ ự nh ng cái ph bi n ch là nh ng tên g i do con ng i đ t ra r i gán cho chúng. Ch ngữ ổ ế ỉ ữ ọ ườ ặ ồ ẳ h n, "con ng i" là tên g i dùng đ ch t t c nh ng con ng i riêng l ch không cóạ ườ ọ ể ỉ ấ ả ữ ườ ẻ ứ con ng i nói chung; cái nhà ch là tên g i c a nh ng cái nhà riêng l , không có cái nhàườ ỉ ọ ủ ữ ẻ nói chung. Phái duy th c l i cho r ng, cái chung m i là cái có th c vì nó t n t i đ c l p,ự ạ ằ ớ ự ồ ạ ộ ậ không ph thu c vào cái riêng và sinh ra cái riêng. Cái chung là th c th tinh th n nhụ ộ ự ể ầ ư th ng đ , tinh th n th gi i, là "ý ni m". Cái chung là cái có tr c và t n t i kháchượ ế ầ ế ớ ệ ướ ồ ạ quan trong các s v t riêng l . Đó chính là quan đi m duy tâm, có ngu n g c t thuy t ýự ậ ẻ ể ồ ố ừ ế ni m c a Platôn. ệ ủ Thiên chúa giáo chính th ng nghiêng v phái duy th c. Phái duy danh có xu h ngố ề ự ướ duy v t và ch ng l i s th ng tr c a giáo h i. Song, nó không th y đ c s th ng nh tậ ố ạ ự ố ị ủ ộ ấ ượ ự ố ấ bi n ch ng gi a cái chung và cái riêng. ệ ứ ữ III- Tri t h c Tây Âu th i ph c h ng và c n đ i ế ọ ờ ụ ư ậ ạ 1. Tri t h c Tây Âu th i kỳ ph c h ng th k XV - XVI ế ọ ờ ụ ư ế ỷ Th k XV - XVI Tây Âu đ c g i là th i kỳ Ph c h ng v i ý nghĩa là th i kỳế ỷ ở ượ ọ ờ ụ ư ớ ờ có s khôi ph c l i n n văn hóa c đ i. V m t hình thái kinh t - xã h i đó là th i kỳự ụ ạ ề ổ ạ ề ặ ế ộ ờ quá đ t xã h i phong ki n sang xã h i t b n. ộ ừ ộ ế ộ ư ả Th i kỳ này, s phát tri n c a khoa h c đã d n d n đo n tuy t v i th n h c vàờ ự ể ủ ọ ầ ầ ạ ệ ớ ầ ọ tôn giáo th i kỳ trung c , b c lên con đ ng phát tri n đ c l p. Giai c p t s n m iờ ổ ướ ườ ể ộ ậ ấ ư ả ớ hình thành và là giai c p ti n b , có nhu c u phát tri n khoa h c t nhiên đ t o c sấ ế ộ ầ ể ọ ự ể ạ ơ ở cho s phát tri n k thu t và s n xu t. S phát tri n c a khoa h c, v khách quan đãự ể ỹ ậ ả ấ ự ể ủ ọ ề tr thành vũ khí m nh m ch ng th gi i quan duy tâm tôn giáo. ở ạ ẽ ố ế ớ S phát tri n khoa h c t nhiên đã đòi h i có s khái quát tri t h c, rút ra nh ngự ể ọ ự ỏ ự ế ọ ữ k t lu n có tính ch t duy v t t các tri th c khoa h c c th . ế ậ ấ ậ ừ ứ ọ ụ ể Th i kỳ này đã có nh ng nhà khoa h c và tri t h c tiêu bi u nh : Nicôlaiờ ữ ọ ế ọ ể ư Côpécních, Brunô, Galilê, Nicôlai Kuzan, Tômát Mor , v.v.. ơ Trong các nhà t t ng đó thì Côpécních (1475 - 1543), ng i Ba Lan, có như ưở ườ ả h ng l n lao đ n s phát tri n c a tri t h c và khoa h c th i kỳ ph c h ng sau này.ưở ớ ế ự ể ủ ế ọ ọ ờ ụ ư Thuy t m t tr i là trung tâm do ông xây d ng đã giáng m t đòn r t n ng vào tôn giáo vàế ặ ờ ự ộ ấ ặ nhà th , bác b quan đi m c a kinh thánh đ o C đ c v Th ng đ sáng t o ra thờ ỏ ể ủ ạ ơ ố ề ượ ế ạ ế gi i trong vài ngày. Thuy t này đã đánh đ thuy t "trái đ t là trung tâm" c a Ptôlêmêớ ế ổ ế ấ ủ (ng i Hy L p, th k II) cho r ng, trái đ t là b t đ ng và trung tâm vũ tr , còn vũườ ạ ế ỷ ằ ấ ấ ộ ở ụ tr xoay xung quanh trái đ t. Côpécních đã ch ng minh r ng, m t tr i trung tâm vũụ ấ ứ ằ ặ ờ ở tr , các hành tinh (k c trái đ t) di chuy n xung quanh m t tr i. Thuy t nh t tâm đã đụ ể ả ấ ể ặ ờ ế ậ ả kích vào chính n n t ng c a th gi i quan tôn giáo và đánh d u s gi i phóng khoa h cề ả ủ ế ớ ấ ự ả ọ t nhiên kh i th n h c và tôn giáo. Phát minh c a Côpécních là "m t cu c cách m ngự ỏ ầ ọ ủ ộ ộ ạ trên tr i", báo tr c m t cu c cách m ng trong các quan h xã h i. ờ ướ ộ ộ ạ ệ ộ Brunô (1548 - 1600), nhà tri t h c Italia, ng i k t c và phát tri n h c thuy t c aế ọ ườ ế ụ ể ọ ế ủ Côpécních. Khi tán thành quan ni m c a Côpécních "m t tr i là trung tâm", Brunô đã bệ ủ ặ ờ ổ sung thêm r ng, có vô s th gi i, xung quanh trái đ t có m t b u không khí cùng xoayằ ố ế ớ ấ ộ ầ v i trái đ t và m t tr i cũng đ i ch v i các vì sao. Ông đã ch ng minh v tính th ngớ ấ ặ ờ ổ ỗ ớ ứ ề ố nh t v t ch t c a th gi i (vũ tr ). Theo ông có vô vàn th gi i gi ng thái d ng hấ ậ ấ ủ ế ớ ụ ế ớ ố ươ ệ c a chúng ta. V i h c thuy t đó, Brunô đã bác b m t quan đi m c b n c a tôn giáoủ ớ ọ ế ỏ ộ ể ơ ả ủ v s t n t i c a th gi i bên kia, th gi i th n linh. Ông còn cho r ng, th gi i v tề ự ồ ạ ủ ế ớ ế ớ ầ ằ ế ớ ậ ch t v n đ ng không ng ng. ấ ậ ộ ừ Tri t h c c a Brunô cũng nh các nhà tri t h c ti n b khác th i kỳ ph c h ng đãế ọ ủ ư ế ọ ế ộ ờ ụ ư b nhà th lên án; b n thân Brunô đã b toà án tôn giáo k t án t hình và thiêu s ng t i Laị ờ ả ị ế ử ố ạ Mã. Đi u đó ph n ánh l ch s vào th i kỳ này, cu c đ u tranh gi a ch nghĩa duy v tề ả ị ử ờ ộ ấ ữ ủ ậ v i ch nghĩa duy tâm và tôn giáo di n ra gay g t. ớ ủ ễ ắ Tuy nhiên cũng c n th y r ng, tri t h c c a h u h t các nhà t t ng th i kỳ nàyầ ấ ằ ế ọ ủ ầ ế ư ưở ờ còn l n l n các y u t duy v t v i duy tâm và có tính ch t phi m th n lu n (ch ng h n,ẫ ộ ế ố ậ ớ ấ ế ầ ậ ẳ ạ Brunô cho r ng Th ng đ và t nhiên ch là m t). ằ ượ ế ự ỉ ộ Cùng v i Côpécních và Brunô, các nhà tri t h c và khoa h c khác nh Galilê,ớ ế ọ ọ ư Kuzan, Tômát Mor ... cũng đã có nh ng đóng góp quan tr ng cho s ph c h ng n n vănơ ữ ọ ự ụ ư ề hóa c đ i. ổ ạ 2. Tri t h c Tây Âu c n đ i th k XVII - XVIII ế ọ ậ ạ ế ỷ T cu i th k XVI đ n th k XVIII là th i kỳ c a nh ng cu c cách m ng từ ố ế ỷ ế ế ỷ ờ ủ ữ ộ ạ ư s n b t đ u Hà Lan, sau đ n Anh, Pháp, ý, áo, v.v. và đây cũng là th i kỳ phát tri nả ắ ầ ở ế ờ ể r c r c a tri t h c Tây Âu. S phát tri n c a l c l ng s n xu t m i làm cho quan hự ỡ ủ ế ọ ự ể ủ ự ượ ả ấ ớ ệ s n xu t phong ki n tr nên l i th i và mâu thu n gi a l c l ng s n xu t và quan hả ấ ế ở ỗ ờ ẫ ữ ự ượ ả ấ ệ s n xu t tr nên gay g t là nguyên nhân kinh t c a nh ng cu c cách m ng th i kỳ này.ả ấ ở ắ ế ủ ữ ộ ạ ờ Nh ng đòn giáng m nh nh t vào ch đ phong ki n Tây Âu là cu c cách m ng t s nư ạ ấ ế ộ ế ộ ạ ư ả Anh (gi a th k XVII) và cách m ng t s n Pháp (cu i th k XVIII). Theo l i Mác,ữ ế ỷ ạ ư ả ố ế ỷ ờ đó là nh ng cu c cách m ng có quy mô toàn châu Âu, đánh d u th ng l i c a tr t t tữ ộ ạ ấ ắ ợ ủ ậ ự ư s n m i đ i v i tr t t phong ki n cũ. Th i kỳ này cũng là th i kỳ phát tri n m nh c aả ớ ố ớ ậ ự ế ờ ờ ể ạ ủ khoa h c k thu t do nhu c u c a s phát tri n s n xu t; th k XVII - XVIII c h cọ ỹ ậ ầ ủ ự ể ả ấ ế ỷ ơ ọ phát tri n, th k XVIII - XIX, v t lý h c, hóa h c, sinh h c, kinh t h c ra đ i. T t cể ế ỷ ậ ọ ọ ọ ế ọ ờ ấ ả cái đó làm ti n đ cho s phát tri n tri t h c m i v i nhi u đ i bi u n i ti ng. ề ề ự ể ế ọ ớ ớ ề ạ ể ổ ế Phranxi Bêc n (1561 - 1626) là nhà tri t h c Anh, s ng vào th i kỳ tích lũy ti n tơ ế ọ ố ờ ề ư b n. V l p tr ng chính tr , ông là nhà t t ng c a giai c p t s n và t ng l p quýả ề ậ ườ ị ư ưở ủ ấ ư ả ầ ớ t c m i, là t ng l p quan tâm đ n s phát tri n c a công nghi p và th ng nghi p. ộ ớ ầ ớ ế ự ể ủ ệ ươ ệ Bêc n đ t cho tri t h c c a mình nhi m v tìm ki m con đ ng nh n th c sâuơ ặ ế ọ ủ ệ ụ ế ườ ậ ứ s c gi i t nhiên. Ông đ c bi t đ cao vai trò c a tri th c. Ông nói: Tri th c là s cắ ớ ự ặ ệ ề ủ ứ ứ ứ m nh mà thi u nó, con ng i không th chi m lĩnh đ c c a c i c a gi i t nhiên. ạ ế ườ ể ế ượ ủ ả ủ ớ ự Ông phê phán ph ng pháp tri t h c c a các nhà t t ng trung c ch bi t ng iươ ế ọ ủ ư ưở ổ ỉ ế ồ rút ra s thông thái c a mình t chính b n thân mình, mu n thay th vi c nghiên c uự ủ ừ ả ố ế ệ ứ gi i t nhiên và nh ng quy lu t c a nó b ng nh ng lu n đi m tr u t ng, b ng vi cớ ự ữ ậ ủ ằ ữ ậ ể ừ ượ ằ ệ rút ra k t qu riêng t nh ng k t lu n chung chung, không tính đ n s t n t i th c tế ả ừ ữ ế ậ ế ự ồ ạ ự ế c a chúng. Ông g i ph ng pháp y c a h là ph ng pháp "con nh n". ủ ọ ươ ấ ủ ọ ươ ệ Bêc n cũng phê phán ph ng pháp nghiên c u c a các nhà kinh nghi m ch nghĩa.ơ ươ ứ ủ ệ ủ Ông ví h nh nh ng con ki n tha m i, không bi t ch bi n, không hi u gì c . ọ ư ữ ế ồ ế ế ế ể ả Tri t h c c a Bêc n đã đ t n n móng cho s phát tri n c a ch nghĩa duy v tế ọ ủ ơ ặ ề ự ể ủ ủ ậ siêu hình, máy móc th k XVII - XVIII Tây Âu. ế ỷ ở Tômát H px (1588 - 1679) là nhà tri t h c duy v t Anh n i ti ng, ng i k t cố ơ ế ọ ậ ổ ế ườ ế ụ và h th ng hóa tri t h c c a Bêc n. Ông là ng i sáng t o ra h th ng đ u tiên c aệ ố ế ọ ủ ơ ườ ạ ệ ố ầ ủ ch nghĩa duy v t siêu hình trong l ch s tri t h c. Ch nghĩa duy v t trong tri t h củ ậ ị ử ế ọ ủ ậ ế ọ c a ông có m t hình th c phù h p v i đ c tr ng và yêu c u c a khoa h c t nhiên th iủ ộ ứ ợ ớ ặ ư ầ ủ ọ ự ờ đó. Nhìn chung quan ni m c a H px v con ng i nh m t c th s ng cũng mangệ ủ ố ơ ề ườ ư ộ ơ ể ố tính siêu hình rõ r t. D i con m t c a ông, trái tim con ng i ch nh lò xo, dây th nệ ướ ắ ủ ườ ỉ ư ầ kinh là nh ng s i ch , còn kh p x ng là các bánh xe làm cho c th chuy n đ ng. ữ ợ ỉ ớ ươ ơ ể ể ộ R nê Đêcáct (1596 - 1654) là nhà tri t h c và khoa h c n i ti ng ng i Pháp.ơ ơ ế ọ ọ ổ ế ườ Ông đã đ c các nhà kinh đi n c a ch nghĩa Mác đánh giá là m t trong nh ng ng iượ ể ủ ủ ộ ữ ườ sáng l p nên khoa h c và tri t h c c a m t th i đ i m i ch ng l i tôn giáo, ch ng l iậ ọ ế ọ ủ ộ ờ ạ ớ ố ạ ố ạ ch nghĩa kinh vi n, xây d ng nên m t t duy m i có th giúp cho vi c nghiên c uủ ệ ự ộ ư ớ ể ệ ứ khoa h c. ọ Khi gi i quy t v n đ c b n c a tri t h c, Đêcáct đ ng trên l p tr ng nhả ế ấ ề ơ ả ủ ế ọ ơ ứ ậ ườ ị nguyên lu n (thuy t v hai ngu n g c). Ông th a nh n có hai th c th v t ch t và tinhậ ế ề ồ ố ừ ậ ự ể ậ ấ th n t n t i đ c l p v i nhau. Ông c g ng đ ng trên c ch nghĩa duy v t và chầ ồ ạ ộ ậ ớ ố ắ ứ ả ủ ậ ủ nghĩa duy tâm đ gi i quy t v n đ m i quan h gi a v t ch t và tinh th n, gi a t nể ả ế ấ ề ố ệ ữ ậ ấ ầ ữ ồ t i và t duy, song cu i cùng đã r i vào ch nghĩa duy tâm, vì ông th a nh n r ng haiạ ư ố ơ ủ ừ ậ ằ th c th v t ch t và tinh th n tuy đ c l p nh ng đ u ph thu c vào th c th th ba, doự ể ậ ấ ầ ộ ậ ư ề ụ ộ ự ể ứ th c th th ba quy t đ nh, đó là Th ng đ . ự ể ứ ế ị ượ ế Đêcáct đã đ u tranh ch ng l i tri t h c kinh vi n th i trung c , ph nh n uyơ ấ ố ạ ế ọ ệ ờ ổ ủ ậ quy n c a nhà th và tôn giáo. Ông mu n sáng t o m t ph ng pháp khoa h c m iề ủ ờ ố ạ ộ ươ ọ ớ nh m đ cao s c m nh lý t ng c a con ng i, đem lý tính khoa h c thay th choằ ề ứ ạ ưở ủ ườ ọ ế ni m tin tôn giáo mù quáng. Theo ông, nghi ng là đi m xu t phát c a ph ng phápề ờ ể ấ ủ ươ khoa h c. Nghi ng có th giúp con ng i tránh đ c nh ng ý ki n thiên l ch, xác đ nhọ ờ ể ườ ượ ữ ế ệ ị đ c chân lý. Đêcáct nh n m nh r ng, dù anh nghi ng m i cái nh ng không th nghiượ ơ ấ ạ ằ ờ ọ ư ể ng r ng anh đang nghi ng . Và ông đã đi đ n m t k t lu n n i ti ng: "Tôi suy nghĩờ ằ ờ ế ộ ế ậ ổ ế v y tôi t n t i". ậ ồ ạ Đi m ti