Nhân vật chấn thương trong tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn 1986-1995: Nhìn từ hệ chủ đề và một số cảm hứng - Trần Phượng Linh

K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦29 Múã àêìu Khaái niïåm vùn hoåc chêën thûúng khaá phöí biïën trïn thïë giúái, àïì cêåp àïën tònh traång va chaåm cuãa con ngûúâi vúái nhûäng xung lûåc tûâ thúâi àaåi, tûâ àoá phaãi gaánh chõu di chûáng nùång nïì. Khaái niïåm naây múái xuêët hiïån úã Viïåt Nam nhûäng nùm gêìn àêy, tuy chûa àûúåc àõnh hònh vaâ giúái thuyïët cuå thïí, gùæn vúái trûúâng húåp riïng cuãa àêët nûúác, dên töåc, nhûng àaä àûúåc ûáng duång raãi raác vaâo möåt söë trûúâng húåp nghïå thuêåt. Trong àêëy, giai àoaån 1986-1995, tûác 10 nùm àêìu sau Àöíi múái àaánh dêëu nhûäng tòm hiïíu coá tñnh chêët khai phaá, àõnh hûúáng vïì lônh vûåc tiïíu thuyïët. Viïåc khaám phaá daång thûác nhên vêåt àûúåc xem nhû mang kinh nghiïåm chêën thûúng trong nhûäng tiïíu thuyïët giai NHÊN VÊÅT CHÊËN THÛÚNG TRONG TIÏÍU THUYÏËT VIÏåT NAM GIAI ÀOAÅN 1986 - 1995: NHÒN TÛÂ HÏå CHUÃ ÀÏÌ VAÂ MÖÅT SÖË CAÃM HÛÁNG. Trêìn Phûúång Linh* TOÁM TÙÆT Cuâng vúái cöåt möëc Àöíi múái cuãa hoaân caãnh àêët nûúác vaâ nhûäng biïën chuyïín lõch sûã xung quanh noá, vùn hoåc Viïåt Nam giai àoaån 1986 - 1995 àaä àaåt àûúåc nhûäng bûúác tiïën quan troång vïì nhêån thûác saáng taåo, àùåc biïåt trong lônh vûåc tiïíu thuyïët. ÚÃ àoá, hònh mêîu nhên vêåt chêën thûúng xuêët hiïån nhû möåt sûå phaãn aánh vaâ thêëu caãm sêu sùæc vïì baãn thïí con ngûúâi, àùåt trong hoaân caãnh àêìy tñnh vêën àïì cuãa bêëy giúâ. Thöng qua 5 tiïíu thuyïët nöíi bêåt giai àoaån 1986 - 1995 (“Thúâi xa vùæng” - Lï Lûåu, “Nöîi buöìn chiïën tranh” - Baão Ninh, “Bïën khöng chöìng” - Dûúng Hûúáng, “Maãnh àêët lùæm ngûúâi nhiïìu ma” - Nguyïîn Khùæc Trûúâng, “Ùn maây dô vaäng” - Chu Lai), baâi viïët ài vaâo phên tñch sêu vïì daång thûác nhên vêåt chêën thûúng úã thúâi kyâ naây, nhòn tûâ hïå chuã àïì vaâ möåt söë caãm hûáng chñnh. àoaån àoá chñnh laâ hûúáng tiïëp cêån tûâ goác àöå bi kõch con ngûúâi. Noá cho thêëy quaá trònh hònh thaânh, phaát triïín vaâ nhûäng diïîn ngön chuã yïëu cuãa chuã thïí chêën thûúng trong möåt giai àoaån giao thúâi nhiïìu biïën àöång. 1. Chuã àïì vïì “hiïån thûåc khaác” cuãa àúâi söëng Trong sûå chuyïín àöíi cuãa nhaän quan nghïå thuêåt sau Àöíi múái, laâ viïåc hûúáng àïën nguöìn caãm hûáng múái vaâ vuâng chuã àïì múái. ÚÃ àêy, caãm hûáng anh huâng, khuynh hûúáng laäng maån giai àoaån trûúác àûúåc thay thïë bùçng caãm hûáng thïë sûå, theo àêëy, chuã àïì cuäng thay àöíi phaåm vi sang vuâng “nhûäng hiïån thûåc khaác”. Noái roä hún, àêëy laâ toaân böå dung maåo xaä höåi, àúâi söëng, bao quaát bïì röång lêîn khaám phaá bïì sêu. Do vêåy, hiïån thûåc êëy àaä * Khoa VN-NN, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG-TP.HCM. 30♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N àûúåc caá nhên hoáa vaâ caá tñnh hoáa. 1.1. Con ngûúâi vaâ möëi quan hïå phûác taåp cuãa àúâi söëng Vúái sûå thay àöíi hoaân caãnh lõch sûã, laâ sûå biïën àöång maånh meä cuãa cú cêëu xaä höåi. Trong àêëy, nhiïìu möëi quan hïå múái, nhiïìu phong caách söëng vaâ nhûäng hïå giaá trõ khaác àaä xuêët hiïån, thay thïë caái cuä vaâ àan chöìng vaâo nhau. Tiïíu thuyïët Viïåt Nam giai àoaån 1986-1995, trong bûúác chuyïín mònh, cuäng àaä chuåp laåi nhên vêåt trong nhûäng möëi quan hïå phûác taåp cuãa àúâi söëng. Àoá laâ chên dung con ngûúâi múái hiïån lïn trong traång thaái luön vêån àöång, luön coá sûå va chaåm vúái caác thaânh töë, caác liïn kïët cêëu thaânh xaä höåi. Coá thïí noái, hiïån thûåc múái nhêån thêëy caác möëi quan hïå trong àúâi söëng biïíu hiïån àa daång hún vaâ cuäng phûác taåp hún. Trûúác hïët, böåc löå ra bïn ngoaâi, laâ quan hïå giûäa con ngûúâi vúái xaä höåi. Àêy laâ möëi quan hïå gùæn vúái tñnh chêët cuãa möi trûúâng sinh hoaåt. Vúái tiïën trònh vùn hoåc hiïån thúâi, noá cho thêëy möåt khuön mùåt khaá àa chiïìu vaâ thûúâng trûåc biïën àöång. Xaä höåi khöng ngûâng phên têìng, vúái sûå phuã àõnh nhûäng giaá trõ cuä vaâ naãy sinh nhûäng hïå quy chiïëu múái, têët yïëu, con ngûúâi khöng thïí nùçm ngoaâi doâng chaãy. Mùåt khaác, coân àoá laâ quan hïå giûäa con ngûúâi vúái con ngûúâi. Trong sûå thay àöíi cú cêëu xaä höåi, caác têìng lúáp ngûúâi khaác nhau bùæt àêìu phên nhaánh, hònh thaânh tûúng liïn àan löìng, chöìng cheáo. Cuäng vúái hïå hònh xaä höåi múái, laâ tònh traång “gùåp thúâi” cuãa lúáp ngûúâi naây vaâ “thêët thïë” cuãa lúáp ngûúâi khaác, keáo theo sûå chiïëm lônh nhûäng loaåi giaá trõ tûúng ûáng. Quan hïå giûäa ngûúâi vúái ngûúâi bùæt buöåc phaãi ài vaâo phaãn aánh trïn moåi bònh diïån, moåi khña caånh vaâ caã bïì sêu kñn. Ngoaâi ra, àêëy coân laâ quan hïå giûäa con ngûúâi vúái chñnh mònh, vúái baãn thïí töìn taåi vaâ nöåi têm phûác húåp, keáo theo quan hïå giûäa con ngûúâi vúái nhûäng goác nhòn thïë giúái àa chiïìu. Noá àûúåc biïíu hiïån ngaây caâng phong phuá, phûác taåp vaâ khoá nùæm bùæt, gùæn liïìn vúái nhûäng yïëu töë cuãa àúâi söëng têm lyá, thêåm chñ têm linh, nhû yá thûác, tiïìm thûác vaâ caã vö thûác. Nhû vêåy, vúái khuön mùåt trûâu tûúång, àa chiïìu, àa diïån cuãa quan hïå àúâi söëng, con ngûúâi buöåc phaãi chuyïín mònh àïí thñch ûáng, nhên vêåt vùn hoåc cuäng thay àöíi àïí böìi àùæp sûác söëng. Noá àoâi hoãi têìm nhêån thûác àïí thêëu hiïíu thïë giúái, têm thïë ûáng xûã vûäng vaâng àïí khöng àaánh mêët mònh, nhûng cuäng chûáa àûång nhiïìu thûá duåc voång, àöång nùng thûúâng xuyïn va chaåm vúái têm höìn con ngûúâi. 1.2. Con ngûúâi trong sûå thùng trêìm cuãa lõch sûã vaâ ngöín ngang àúâi thûúâng Lõch sûã vúái caác biïën àöång, caác cuöåc chiïën tranh vaâ nhûäng ly biïåt hay àoaân tuå àaä àïí laåi trïn gûúng mùåt dên töåc nhiïìu dêëu vïët. Àoá coá thïí laâ vinh quang hay hy sinh àeåp àeä nhûng cuäng coá thïí laâ nhûäng mêët maát vaâ nhûäng nöîi àau khöng noái thaânh lúâi. Duâ thïë naâo, thò thúâi thïë thùng trêìm àaä àùåt con ngûúâi vaâo nhiïìu traång thaái khaác nhau, têët yïëu phaãi coá sûå va chaåm, giùçng xeá. Tiïíu thuyïët Viïåt Nam giai àoaån 1986-1995, vúái sûå thñch ûáng linh hoaåt vaâ nùng lûåc phaãn aánh röång lúán, àaä phaãn aánh kïët quaã cuãa nhûäng cuöåc va chaåm tinh thêìn naây. Haâng loaåt taác phêím ra àúâi vúái caãm hûáng phong tuåc, laâng xaä, hay thûåc hiïån caác cuöåc ngûúåc doâng àïí tûâ àoá àöëi thoaåi vúái truyïìn thöëng, vúái lõch sûã vaâ quaá khûá. Song haânh vúái doâng chaãy lõch sûã, laâ böëi caãnh àúâi thûúâng vûâa quay laåi, vêîn coân nhiïìu bûâa böån vaâ dang dúã. ÚÃ têm thïë trúã laåi hoâa bònh sau 1975, con ngûúâi bûúác vaâo haânh trònh taái hoâa nhêåp xaä höåi bònh thûúâng, cuäng nhû bùæt tay xêy dûång hiïån taåi. Àùåt trong böëi caãnh àúâi thûúâng, caác cêu chuyïån giai àoaån 1986-1995 chûáa àûång caãm thûác ngöín ngang cuãa möåt thúâi kyâ ngûúâi ta phaãi loay hoay àïí vûúåt lïn khöën khoá. Àêëy laâ sûå ngöín ngang trong möi trûúâng, trong caác möëi quan hïå, cho àïën ngöín ngang vïì têm tû, tònh caãm vaâ lûåa choån. Do vêåy, nöíi lïn giûäa hai doâng chaãy hiïån taåi vaâ quaá khûá êëy, laâ nhûäng gûúng mùåt trêìm ngêm, khùæc khoaãi cuãa thên phêån ngûúâi. Caác nhên vêåt tiïíu thuyïët cuäng nùçm trong àõnh mïånh chung cuãa giai àoaån giao thúâi chuyïín dõch àoá. ÚÃ àêy, con ngûúâi noái chung, nhên vêåt tiïíu thuyïët Viïåt Nam noái riïng, ài qua hêìu hïët khöën khoá vaâ thûã thaách, àaä mang trong mònh tñnh chêët keáp: tñnh anh huâng vaâ tñnh “naån nhên”. Chñnh sûå song truâng cuãa hai àùåc àiïím laâm xuêët hiïån caác vêën àïì sêu sùæc vïì thên phêån con ngûúâi trong vùn hoåc. Ngûúâi ta vûâa laâ nhûäng anh huâng àaánh giùåc cûáu quöëc, laâ ngûúâi vúå - ngûúâi meå Viïåt Nam bêët khuêët, nhûng àöìng thúâi, khi trúã vïì vúái caãm quan àúâi thûúâng, chñnh hoå, lùæm khi, cuäng laâ naån nhên cuãa chiïën tranh, khi mang trong thïí xaác vaâ têm höìn nhûäng vïët thûúng cuãa mêët maát, nhûäng cö àún cuãa haânh trònh tiïëp tuåc söëng. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦31 1.3. Caãm hûáng vïì möåt “xaä höåi thûúng töín” Nhû àaä àïì cêåp úã caác phêìn trïn, möåt trong nhûäng àùåc trûng cuãa loaåi hònh nhên vêåt tiïíu thuyïët giai àoaån 1986-1995 laâ sûå gaánh chõu vaâ nhêån thûác nhûäng vïët thûúng tinh thêìn, úã caác sùæc thaái khaác nhau. Vúái sûå löìng húåp cuãa thaânh töë con ngûúâi trong böëi caãnh àúâi söëng, bûác tranh xaä höåi toaân cuåc, úã àêy, àa phêìn àûúåc nhòn nhêån dûúái caãm hûáng “thûúng töín”, nhùçm ài vaâo phên tñch, àöìng caãm vaâ xoa dõu noá. Vïì phûúng diïån thïë giúái nghïå thuêåt, tiïíu thuyïët Viïåt Nam sau Àöíi múái têåp trung phaãn aánh möåt böëi caãnh bêët toaân, chûáa àûång nhiïìu thaách thûác vaâ êín chûáa lùæm hiïím nguy cho sûå töìn taåi. Nïëu nhû Hai Huâng, Ba Thaânh (Ùn maây dô vaäng) tûâ chöëi, tröën traánh khoãi noá, thò Ba Sûúng laåi bõ voâng xoaáy xaä höåi nghiïåt ngaä êëy cuöën tröi, sa vaâo nhûäng tham voång thaânh àaåt. Hoùåc nhû Kiïn vaâ Phûúng (Nöîi buöìn chiïën tranh), àöi baån ngaây naâo 17 tuöíi, heån: “Anh muöën hiïën àúâi mònh cho sûå nghiïåp gò àoá, coân em thò quyïët àõnh seä phung phñ àúâi mònh, seä huãy diïåt noá trong cuöåc loaån ly naây. Xem thûã sau naây em vaâ anh coá gùåp laåi nhau úã möåt àiïím khöng?”1. Khi quay vïì, hoå àaä trúã thaânh nhûäng con ngûúâi khaác, bõ chiïën tranh xö daåt theo nhûäng caách khaác nhau vaâ thúâi thïë thò hoaân toaân thay àöíi. Mûác àöå huãy hoaåi cuãa xaä höåi noái chung vaâ hoaân caãnh noái riïng lïn caác nhên vêåt naây thïí hiïån caác traång thaái khaác nhau. Song, chuáng mang laåi dû võ ngêåm nguâi vúái möåt caái gò phi lyá, cay àùæng phaãng phêët cho thên phêån. Keâm theo àoá, laâ sûå biïën àöång hoùåc xaáo tröån trong cêëu truác xaä höåi. Cöång àöìng ngûúâi xuêët hiïån trong möåt söë cêu chuyïån khaá rúâi raåc, chùæp vaá, hoùåc àaä khu biïåt laåi thaânh nhûäng mö hònh töìn taåi cö àöåc, àún leã trong nhau. Con ngûúâi trong möëi tûúng quan vúái nhau vaâ vúái chñnh mònh, naãy sinh nhiïìu biïíu hiïån àûát gaäy quan hïå. Trûúác tiïn, úã goác àöå gia àònh, vöën laâ thaânh töë cùn baãn cuãa xaä höåi, xuêët hiïån nhûäng biïíu hiïån ly taán, dang dúã. Trong àoá, ly hön laâ möåt trong nhûäng dêëu hiïåu bïì nöíi cuãa cêu chuyïån. Vúái Bïën khöng chöìng hay Thúâi xa vùæng, caác cuöåc ly hön xaãy àïën trong àúâi nhên vêåt nhû möåt sûå thêët baåi trong viïåc nöëi daâi vaâ baão chûáng tònh yïu. Mùåt khaác, caãm thûác vïì sûå thûúng töín êëy, coân gùæn vúái nhûäng cuöåc ly tan giûäa ngûúâi vaâ ngûúâi. Àêëy laâ sûå giùçng xeá cuãa biïën àöång thúâi àaåi trong möëi quan hïå cuãa caác cùåp hoùåc caác töí húåp nhên vêåt. Kiïn vaâ Phûúng, Kiïn vaâ àöìng àöåi (Nöîi buöìn chiïën tranh), Hai Huâng vaâ Ba Sûúng (Ùn maây dô vaäng), Saâi vaâ Hûúng (Thúâi xa vùæng), Haånh vaâ Nghôa (Bïën khöng chöìng), àïìu nùçm trong guöìng quay cuãa àûát vúä khùæc nghiïåt. Àoá laâ caãm quan thiïëu vùæng con ngûúâi sêu sùæc, khi sûå tûúng taác hoâa àöìng giûäa chuáng àaä bõ àöí vúä trêìm troång, trong traång thaái bõ taách biïåt tinh thêìn. Nhûäng tiïëng àöìng voång àan xen, chi phöëi àúâi söëng têm lyá nhên vêåt, chñnh laâ tiïëng noái cuãa caái töi bõ chêën thûúng vaâ tiïëng voång cuãa chñnh vïët thûúng hùçn lïn trïn tinh thêìn con ngûúâi. Xuyïn suöët caác trang tiïíu thuyïët giai àoaån 1986-1995, laâ êm vang cuãa nhûäng nöîi nhûác nhöëi cho thên phêån ngûúâi. Caãm quan vïì möåt xaä höåi thûúng töín, theo àêëy, trúã thaânh nöîi aám aãnh chi phöëi nhaän quan saáng taác thúâi bêëy giúâ. Búãi noái cho cuâng, con ngûúâi chñnh laâ cùn cöët cho hiïån thên xaä höåi. 2. Sûå hònh thaânh kiïíu nhên vêåt chêën thûúng Cuâng vúái nhûäng biïën àöíi vïì caãm quan hiïån thûåc vaâ chuã àïì saáng taåo, vêën àïì nhên vêåt cuäng xoay chuyïín quanh truåc nhòn nhêån khaác. Trong yá thûác vïì tònh traång thûúng töín cuãa xaä höåi hiïån thúâi, caác nhaâ tiïíu thuyïët giai àoaån múái àaä thûåc hiïån cuöåc taái khaám phaá baãn ngaä nhùçm soi chiïëu, boác taách vaâ cuöëi cuâng, cuäng laâ àïí thêëu hiïíu, xoa dõu nöîi àau. Nhûäng vïët thûúng thúâi àaåi, nhû vêåy, àaä hiïån hònh trong sûå chên thêåt lêîn àùåc trûng cuãa hònh tûúång vùn hoåc. Tònh traång chêën thûúng, coá thïí àûúåc ghi nhêån caã vïì thïí chêët vaâ tinh thêìn. Trong vùn hoåc, chêën thûúng àûúåc xem nhû möåt tñnh chêët lêîn möåt xu hûúáng. Gùæn vúái tñnh chêët, noá laâ dêëu êën biïíu hiïån lïn diïån maåo cuãa möåt nïìn vùn hoåc, hoùåc möåt giai àoaån vùn hoåc mang di chûáng cuãa nöîi àau vaâ sûå thûúng töín. Coân thuöåc xu hûúáng, thò vùn hoåc chêën thûúng2 (traumatic literature) laâ möåt trong nhûäng doâng chaãy nghïå thuêåt naãy sinh vaâo böëi 1. Baão Ninh (2008), Nöîi buöìn chiïën tranh, Nxb. Vùn hoåc, Haâ Nöåi, tr. 153. 2. "Vùn hoåc chêën thûúng" laâ khaái niïåm àûúåc lêëy tûâ hai nguöìn cú baãn. Möåt mùåt, noá xuêët hiïån trong vùn hoåc Trung Quöëc giai àoaån sau Caách maång vùn hoáa dûúái daång möåt traâo lûu vùn hoåc. Noá phaãn aánh nöîi àau con ngûúâi trong cuöåc loaån ly, chia cùæt vaâ nhûäng va chaåm, xung àöåt vúái lõch sûã, thúâi àaåi. Mùåt khaác, quan niïåm vïì vùn hoåc chêën thûúng àaä 32♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N caãnh cuöëi thïë kyã XX, khi àúâi söëng vaâ xaä höåi nhên loaåi xuêët hiïån caác tònh traång biïën àöång, loaån ly àêìy mêët maát. Trong tònh hònh àoá, vùn hoåc àûáng vïì phña nhûäng con ngûúâi – naån nhên cuãa caác cuöåc sinh saát, tranh àoaåt vaâ töåi löîi, àïí phaãn aánh nöîi àau truyïìn àúâi maâ caác thïë hïå phaãi gaánh chõu, phaãi vong thên trong baäo taáp lõch sûã. Gùæn vúái vùn hoåc chêën thûúng, laâ sûå nhòn nhêån “höåi chûáng sau chêën thûúng” (post traumatic literature3) xaãy ra trïn bònh diïån tinh thêìn röång, àaä àïí laåi nhûäng di chûáng sêu xa lïn nhiïìu lúáp ngûúâi, nhiïìu cêëu truác gia àònh, xaä höåi. Vúái tinh thêìn tòm àïí hiïíu, thêëy àïí nguöi ngoai, löåt trêìn àïí tûå thûác tónh, nöîi àau vûâa laâ caái bi, vûâa laâ caái àeåp taåo nïn myä caãm chñnh cho têm thûác vùn hoåc naây. Theo Cathy Caruth, vêën àïì chêën thûúng, khi ài vaâo vùn hoåc, phaãi àûúåc xem xeát nhû möåt “sûå kiïån khöng àûúåc àöìng nhêët hoáa hay àûúåc traãi nghiïåm trong quaá khûá möåt caách àêìy àuã, maâ vïì sau, noá àûúåc taái chiïëm lônh liïn tuåc trong ngûúâi traãi nghiïåm noá.”4 Búãi vêåy, chêën thûúng thûúâng àûúåc biïíu hiïån nhû nhûäng caãnh huöëng taác àöång dûä döåi vaâ àïí laåi di chûáng nùång nïì lïn chuã thïíí hûáng chõu. Noái caách khaác, noá laâ nhûäng va chaåm vûúåt ngûúäng giûäa con ngûúâi vúái thúâi àaåi, khiïën hoå duâ vûúåt qua noá nhûng khöng bao giúâ thoaát khoãi noá, phaãi trúã ài trúã vïì trong noá àïí tòm laåi mònh, tòm laåi nguöìn söëng vaâ baãn ngaä. Cûá thïë, êm voång cuãa chêën thûúng dêìn lan toãa, lùæng tuå vaâo tiïìm thûác, thêåm chñ vö thûác, àïí döìn tuå thaânh àöång lûåc saáng taåo àöëi vúái nhaâ vùn, buöåc hoå phaãi thoaát thai nöîi àau ra trang giêëy. Vïì vêën àïì naây, coá yá kiïën cho rùçng, haânh àöång viïët laåi nöîi àau trong tiïíu thuyïët chñnh laâ biïíu hiïån cuãa löëi tûå sûå chêën thûúng. Nhû vêåy, löëi viïët mang dêëu vïët cuãa di chûáng chêën thûúng bùæt nguöìn tûâ sûå traãi nghiïåm vaâ thêëu hiïíu sêu sùæc hoaân caãnh àoá. Àoá laâ thûá diïîn ngön mang àêåm sùæc thaái chêën thûúng trong nhaän quan hiïån chûáng vaâ tñnh chuã thïí trong viïåc xaác lêåp àiïím nhòn trêìn thuêåt. Chuáng àûúåc biïíu àaåt, khöng phaãi bùçng lúâi minh àõnh cuå thïí, roä raâng, maâ hiïån diïån thöng qua hònh tûúång vùn hoåc. Baâi viïët seä ài laâm roä möåt trong caác daång thûác nhên vêåt chêën thûúng: nhên vêåt chõu nhiïìu töín thûúng vïì tinh thêìn, thïí xaác. 3. Nhên vêåt chõu nhiïìu töín thûúng tinh thêìn, thïí xaác Nöîi àau vïì tinh thêìn, thïí xaác laâ nhûäng dêëu hiïåu roä rïåt nhêët cuãa chêën thûúng vaâ nhûäng di chûáng cuãa noá àaä hùçn lïn sûå töìn taåi con ngûúâi. Chuáng coá thïí hûäu thûác hoùåc vö thûác, nhûng àaä àûúåc nhaâ vùn thêëu hiïíu, nhêån thêëy vaâ àûa noá thaânh caác hònh tûúång vùn hoåc trong sûå döìn neán, lùæng tuå cuãa xuác caãm. Vêën àïì nhên vêåt mang nhûäng töín thûúng vïì thïí xaác hay tinh thêìn vöën khöng múái trong nghïå thuêåt vaâ vùn chûúng. Tuy nhiïn, úã möîi giai àoaån, vúái möîi chuã thïí, noá laåi mang nhûäng sùæc thaái vaâ biïíu hiïån khaác nhau. Búãi töín thûúng, tûå thên noá, àaä cêët lïn tiïëng noái cho thúâi àaåi vaâ dên töåc mònh, cho vêån mïånh vaâ thên phêån cuãa keã phaãi gaánh chõu. Hún nûäa, trong vùn hoåc giai àoaån 1986-1995, caác tiïíu thuyïët gia vúái àùåc trûng dên chuã cuãa thïí loaåi, àaä laâ möåt trong nhûäng nhên töë thûåc hiïån cuöåc taái khaám phaá vïì bi kõch con ngûúâi, trong möëi tûúng quan vúái tiïën trònh lõch sûã. Trûúác hïët, àoá laâ nöîi àau cuãa caá nhên trong nhûäng xung lûåc, nhûäng voâng vêy cuãa hoaân caãnh vaâ cöång àöìng. Nhên vêåt Giang Minh Saâi trong Thúâi xa vùæng laâ hònh mêîu àùåc trûng nhû vêåy. Coá thïí thêëy, hêìu hïët nhûäng va vêëp, nhûäng lêìm lêîn vaâ buöìn àau trong suöët àúâi Saâi, àïìu bùæt nguöìn tûâ bi kõch bõ tûúác àoaåt quyïìn choån lûåa. Thuúã beá vò gia àònh nïn lêëy vúå, lúán lïn vò töí chûác, vò danh dûå maâ phaãi cöë gùæng “yïu” vúå vaâ tûâ boã tònh bùæt àêìu xuêët hiïån trong hïå thöëng saáng taác vaâ lyá luêån, phï bònh vùn hoåc phûúng Têy vaâo giai àoaån cuöëi thïë kyã XX, sau khi chûáng kiïën nhûäng àau thûúng, di chûáng maâ con ngûúâi phaãi gaánh chõu tûâ nhûäng cuöåc chiïën tranh, nhûäng cún baäo taáp vaâ biïën loaån khöng ngûãng trong caác sûå kiïån bi thaãm, lêìm lêîn xaãy ra trûúác àoá. Tïn goåi cho khaái niïåm naây trong tiïëng Anh laâ "traumatic literature". ÚÃ Viïåt Nam, khaái niïåm naây coân àûúåc möåt söë taâi liïåu dõch laâ "vùn hoåc vïët thûúng".Sûå nhòn nhêån caác tñn hiïåu cuãa nöåi haâm vêën àïì naây bùæt àêìu xuêët hiïån trong vùn hoåc Viïåt Nam khoaãng thúâi gian gêìn àêy. 3. Khaái niïåm do Cathy Caruth sûã duång trong cöng trònh Trauma: Explorations in Memory (Chêën thûúng: nhûäng khaão saát kñ ûác) àïí chó nhûäng di chêën, dû êm maâ con ngûúâi tiïëp tuåc êm thêìm chõu àûång sau khi àaä ài qua sûå kiïån gêy chêën thûúng. Hoaâng Phong Tuêën àaä dõch laåi thaânh "höåi chûáng sau chêën thûúng" trong baâi viïët Nhûäng nöîi àau thûác tónh. 4. Theo Hoaâng Phong Tuêën (2011), Nhûäng nöîi àau thûác tónh, Website Nhaâ vùn TP.HCM. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦33 yïu chên thaânh khaác, àïí röìi khi àaä àûáng tuöíi, khi àûúåc trao traã caái quyïìn àõnh àoaåt röìi, anh múái baâng hoaâng nhêån ra mònh khöng coân kyä nùng hay khaã nùng choån lûåa àuáng àùæn nûäa. Chñnh sûå kòm haäm lêu dêìn àaä trúã thaânh möëi dêy quêën lêëy àúâi anh, laâm moân ài caá tñnh vaâ sûå thêëu suöët roä rïåt trong anh röìi. Cûá nhû vêåy, àúâi Saâi laåi tiïëp nöëi nhûäng lêìm lêîn, nhûäng döìn neán hay tröën traánh, àïí cuöëi cuâng nhêån ra baãn thên vêîn hoaâi cö àöåc, àún leã khöng thïí hoâa nhêåp vaâ tòm thêëy haånh phuác trong cöång àöìng. Röìi cûá vêåy, vêën àïì cuãa Saâi coân thïí hiïån àau àúán thöng qua daång thûác cuãa nhûäng bi kõch àúâi thûúâng. ÚÃ àoá, con ngûúâi àaä thoaát khoãi bêìu khöng khñ vö truâng vaâ haâo quang löång lêîy cuãa chiïën tñch anh huâng àïí trúã vïì àúâi thûúâng, trùn trúã trong nhûäng khöën khoá vaâ êu lo àúâi thûúâng. Nöîi àau cuãa Saâi, ài qua chiïën tranh, qua sûå kòm haäm cuãa xaä höåi, laåi trúã thaânh töín thûúng àïën tûâ nhûäng thûá nhoã nhoi, vuån vùåt, nhûäng àiïìu tûúãng chûâng têìm thûúâng trong àúâi söëng thïë tuåc. Bi kõch àúâi thûúâng, nhoã beá, chó tûâ caách ùn caách uöëng, caách thïí hiïån tònh caãm, caách chùm soác con hay caách ûáng xûã kheáo leáo, nhûng àaä tñch tuå dêìn thaânh baäo taáp cuöån xoaáy trong àúâi Saâi vaâ maäi maäi àïí laåi vïët thûúng sêu hoùæm cho lêìn tòm kiïëm haånh phuác àoá. Nöîi àau caá nhên, trúã thaânh möëi aám aãnh lúán khi suy tû vïì thên phêån ngûúâi trong hoaân caãnh bònh thûúâng. Búãi noái cho cuâng, khi hoâa bònh trúã vïì, thò laåi xuêët hiïån nhûäng trúã lûåc khaác gêy nïn bi kõch cho con ngûúâi, vaâ sûá mïånh cuãa vùn chûúng maäi maäi laâ möåt quaá trònh nhên baãn tiïëp nöëi. Mùåt khaác, nöîi àau caá nhên lùæng sêu trong têm thûác Giang Minh Saâi, coân gùæn liïìn vúái Hûúng, tònh yïu àêìu vaâ cuäng laâ möëi tònh nöìng àûúåm theo anh suöët quaäng àúâi coân laåi. ÚÃ hai nhên vêåt naây xuêët hiïån bi kõch bûác tûã tònh yïu, vò nhiïìu lyá do khaách quan lêîn chuã quan, vò àõnh kiïën cöång àöìng vaâ cuäng vò nhûäng súå sïåt, nhêìm lêîn cuãa tuöíi treã. Bi kõch naây gùæn liïìn vúái caãm thûác vïì sûå ly taán cuãa tònh yïu, cuãa haånh phuác, khi coá quaá nhiïìu sûác eáp àeâ neán lïn cuöåc söëng con ngûúâi. ÚÃ möåt khña caånh khaác, caãm hûáng chêën thûúng àoá coân gùæn liïìn vúái hònh tûúång ngûúâi lñnh trúã vïì sau chiïën tranh, mang trïn mònh nhiïìu di chûáng vônh viïîn coân gêy àau nhûác, nhûäng möëi aám aãnh khoá laânh lùån. Hai Huâng trong Ùn maây dô vaäng laâ mêîu hònh mang chêën thûúng keáp nhû vêåy: caã thïí xaác lêîn tinh thêìn. Àoá laâ hiïån thên cho nöîi nhûác nhöëi cuãa thên phêån con ngûúâi ài ra tûâ chiïën tranh, boã laåi nhûäng khu rûâng coân nguân nguåt lûãa chaáy sau lûng àïí höëi haã trúã laåi àúâi thûúâng vaâ àuöíi bùæt nhõp söëng “àaão àiïn” múái. Hún nûäa, Hai Huâng, nhû nhiïìu thên phêån khaác, coân laâ möåt ngûúâi lñnh, mang “söë phêån con sêu caái kiïën”, “sùén saâng chõu moåi tai hoåa cuãa chiïën tranh”5. Tûâ chiïën trûúâng trúã vïì, anh chó coân möåt thïí xaác taân taå, rúâi raä theo nùm thaáng búãi nhûäng dêëu vïët cuãa suáng àaån, cuãa chêët àöåc vaâ cuäng cuãa thúâi gian. Hún nûäa, chñnh anh, ngûúâi chó huy lûâng lêîy ngaây naâo, khi quay laåi àúâi thûúâng cuäng phaãi bùæt àêìu tûâ nhûäng bûúác ài gian nan nhêët. Vaâ nhû thïë, chñnh hoå, àaä àêíy mònh vaâo caãm thûác “ngûúåc doâng”, khi tiïëp tuåc keáo luâi thúâi gian, ài ngûúåc quaá khûá maâ tiïëp tuåc nguåp chòm trong dô vaäng ïm àeåp, duâ coá àau thûúng, mêët maát nhûng àoá laâ thûá àau thûúng bi traáng, haâo huâng vaâ àêìy tònh nghôa, hy sinh. Búãi vêåy, trong Hai Huâng, laâ nhûäng vïët thûúng baãi hoaãi cuãa tònh traång àöëi nghõch, mêu thuêîn. Tûâ quaá khûá àïën hiïån taåi laâ möåt sûå huåt hêîng, tûâ hiïån taåi vïì quaá khûá laâ nöîi cay àùæng vaâ tiïëc nuöëi. Mêu thuêîn vò thïë naãy sinh gêy nïn nöîi àau, gêy nïn nhûäng nïëp nhùn, vïët raách hùçn lïn thên xaác vaâ têm höìn. Cûá thïë, úã giûäa chuöîi àöëi nghõch trong hiïån taåi vaâ quaá khûá êëy, laâ vuâng chêën thûúng töìn taåi vaâ khuêëy àaão liïn höìi. Àêìu tiïn, àêëy laâ chêën thûúng naãy sinh trong chiïën tranh, tûâ bom àaån, chêët àöåc vaâ sûå cûåc khöí. Têët caã chuáng vêån vaâo thïí chêët ngûúâi lñnh, lêëy ài hònh haâi vaâ sûác voác möåt thúâi trai treã, àïí laåi àoá sûå giaâ nua vaâ taân luåi cho möåt maái àêìu u buöìn. Hún nûäa, vúái Hai Huâng, àêëy coân laâ sang chêën àïën tûâ sûå thêët baåi trong quaá trònh dêën thên vaâo àúâi söëng thïë sûå vúái bao àiïìu traái ngang, búä ngúä, vaâ caã sûå thêët voång khi àöëi diïån vúái nhûäng àiïìu mùæt thêëy tai nghe maâ bêët lûåc, maâ giaã döëi xung quanh. Thïm vaâo àoá, tûâ chñnh àúâi söëng tinh thêìn cuãa anh, coân mang nöîi ngêåm nguâi tûâ caãm quan vïì hònh boáng “ngûúâi tònh phaãn böåi”. Khi nhêån ra Sûúng chûa hïì chïët maâ chó àang tröën traánh mònh, tröën traánh quaá khûá nhùçm xêy dûång àúâi söëng khaác, anh vûâa thêëy nhû bõ böåi baåc, vûâa thûúng caãm vaâ tiïëc nuöëi cho àúâi 5. Baão Ninh, Sàd, tr. 20. 34♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N mònh lêîn àúâi cö êëy. Noái cho cuâng, caã anh lêîn cö, àaä tûâng söëng nhûäng cuöåc àúâi hïët mònh, nhûng phaãi gaánh chõu sûå dang dúã vaâ nhûäng vïët thûúng vûúåt ngûúäng tha thûá àïí chó coá thïí vônh viïîn lòa xa nhau trong àúâi. Tûúng tûå trong doâng chaãy caãm thûác àoá, laâ Kiïn, ngûúâi cûåu chiïën binh u uêín cuãa Nöîi buöìn chiïën tranh. Mang biïíu trûng cho hònh tûúång ngûúâi lñnh thêët thïë, Kiïn, cuäng nhû Hai Huâng, nhû nhiïìu caá nhên ài qua chiïën tranh, hêìu nhû àaánh mêët khaã nùng thñch nghi vúái thúâi cuöåc múái. Trong chiïën tranh, Kiïn àaä êm thêìm caãm nhêån nhûäng vïët thûúng, nhûäng sa suát vaâ raách naát trong têm höìn lêîn thïí xaác. YÁ thûác vïì sûå huãy hoaåi lïn nhên daång vaâ nhên tñnh dêìn àûúåc hònh thaânh nhû möåt sûå xaác lêåp baãn thïí. Àïí röìi, khi hoâa bònh êåp àïën, àöåt ngöåt quay laåi àúâi thûúâng, di chûáng tinh thêìn êëy caâng nöëi daâi vaâ hiïån hònh roä rïåt nhû chûáng àau buâng phaát dûä döåi luác traái gioá trúã trúâi. Möåt mùåt, anh dêìn laánh mònh khoãi caác hoaåt àöång cöång àöìng, tûâ chöëi nhêåp cuöåc vaâo guöìng quay cuãa hïå hònh xaä höåi múái, mùåt khaác, vïì phña ngûúåc laåi, chñnh anh cuäng yá thûác roä thûåc chêët mònh àaä bõ bêåt khoãi thïë hïå àoá, àaä bõ nhõp àöå àoá boã laåi vaâ phên taách vúái nhûäng ngûúâi xung quanh. Hún nûäa, vúái Kiïn, caãm thûác bõ khûúác tûâ coân gùæn vúái mêîu hònh “ngûúâi tònh lòa boã”, khi Phûúng, möëi tònh duy nhêët, chöî dûåa tinh thêìn duy nhêët coân laåi trong Kiïn, cuäng phaãi rúâi xa. “Coân vaâ maäi maäi coân. Àúâi anh chó coá hai tònh yïu thöi. Möåt laâ möëi tònh cuãa anh vaâ Phûúng höìi trûúác chiïën tranh. Vaâ sau chiïën tranh laâ möëi tònh khaác, cuäng giûäa anh vúái naâng”6 - Kiïn àaä ngêåm nguâi thöët lïn nhû vêåy. Àoá laâ möåt caách noái, maâ cuäng laâ sûå thûâa nhêån cay àùæng rùçng, khi chiïën tranh qua ài, con ngûúâi seä khaác vaâ tònh yïu cuäng khaác, khöng gò coân laåi àïí nêng niu, hay giûä gòn. Àiïìu àau àúán úã àêy laâ, trong caái khaác êëy êín chûáa sûå phaãn böåi cuãa hoaân caãnh, sûå taân taå cuãa loâng ngûúâi, sûå tröëng röîng cuãa hy voång. Búãi vêåy, möåt àùåc trûng khaác cuãa nhên vêåt Kiïn, laâ hònh tûúång “nhaâ vùn mêët nguã”. Chûáng bïånh mêët nguã kinh niïn vûâa laâ möåt vïët thûúng têm lyá - thïí chêët hùçn sêu trong Kiïn, vûâa laâ êín duå cho sûå tûå thûác sêu xa àïën kinh khiïëp cuãa höìn ngûúâi, khi hoå khöng thïí bònh thaãn nhùæm mùæt trong loâng vïët thûúng coân xung àöång. Hún nûäa, vai troâ “nhaâ vùn mêët nguã” êëy, coân cho thêëy traách nhiïåm vaâ sûá mïånh cuãa con ngûúâi trûúác thúâi cuöåc, àöìng thúâi gùæn vúái àùåc trûng àiïím nhòn trêìn thuêåt cuãa daång tûå sûå chêën thûúng. Noái caách khaác, hai vêën àïì trïn cuâng thïí hiïån möåt quan niïåm: chûáng nhên/naån nhên cuãa chêën thûúng seä trúã thaânh chuã thïí àûúåc söëng àïí viïët laåi, kïí laåi nhûäng nöîi àau cuãa thïë hïå mònh. Àïí röìi, xuyïn suöët, àan löìng trong maåch truyïån, laâ sûå xuêët hiïån cuãa têåp baãn thaão maâ nhên vêåt chñnh, nhaâ vùn Kiïn àïí laåi, àïí ngûúâi kïí chuyïån giêëu mònh – cuäng laâ möåt nhaâ vùn, thu thêåp àûúåc. Nhû vêåy, cêu chuyïån laâ ba lúáp baãn thaão chöìng xïëp lïn nhau, baãn thaão cuãa Kiïn (nhên vêåt trong tiïíu thuyïët cuãa “tay nhaâ vùn phûúâng”), baãn thaão cuãa “tay nhaâ vùn phûúâng” (chuã thïí ngoaâi àúâi cuãa Kiïn) vaâ baãn thaão àaä àûúåc sùæp xïëp laåi, keâm theo lúâi trûä tònh ngoaåi àïì cuãa ngûúâi cuöëi cuâng xûng “töi”. Têët caã chuáng, tröån lêîn, hoâa quyïån trong nhau, vúái sûå höîn àöån cuãa doâng yá thûác, doâng thúâi gian vaâ sûå àaão chiïìu, va àêåp cuãa kyá ûác, hiïån taåi, tûúng lai. Noái caách khaác, àêëy laâ tñn hiïåu cuãa möåt têåp baãn thaão bõ thûúng, cuäng raách naát, giùçng xeá vaâ phûác húåp nhû chñnh têm höìn keã àaä viïët nïn chuáng. Döìn tuå trong noá, laâ tiïëng voång cuãa nhûäng nöîi àau miïn man, luön thao thûác, trùn trúã àïí tòm kiïëm sûå thêëu hiïíu, luön cêìn àûúåc viïët ra, àûúåc lïn tiïëng àïí coá thïí xoa dõu, nguöi ngoai. Do vêåy, haânh àöång viïët, àöëi vúái Kiïn, vûâa laâ möåt sûå tûå àaây aãi vaâ nöëi daâi nöîi àau, vûâa laâ cöng cuöåc thûåc hiïån sûá mïånh cûáu röîi, khöng chó àïí taái sinh cho thïë hïå mònh, cho nhûäng dêëu vïët mònh àaä chûáng kiïën, maâ coân àïí phuåc sinh cho chñnh mònh vaâ baám vñu vaâo àöång lûåc söëng tiïëp. Noái nhû Nguyïîn Thaânh Thi: “Cêy buát khöng chó laâ phûúng tiïån àïí viïët maâ trûúác tiïn vaâ trïn hïët, noá laâ möåt vêåt thïí cho pheáp ngûúâi ta bùçng caách naâo àoá coá thïí nùæm bùæt àûúåc caái nöîi àau khöng thïí chaåm àïën cuãa mònh.”7 Nhòn chung, úã daång thûác nhên vêåt naây, mùåc caãm “taân phïë” xuêët hiïån nhû möåt hïå quaã sêu xa cuãa chêën thûúng, duâ vïì thïí xaác hay tinh thêìn. Trong àoá, nhûäng Saâi, Huâng hay Kiïn, àïìu trúã 6. Baão Ninh, Sàd, tr. 165. 7. Nguyïîn Thaânh Thi (2011), Tiïëng noái cuãa "Caái töi bõ chêën thûúng" vaâ tñnh khaã duång cuãa yïëu töë nhêåt kyá, trinh thaám trong tiïíu thuyïët, Website Vanvn. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦35 thaânh “phïë nhên” theo phûúng diïån naâo àoá. Noái laâ “phïë nhên”, búãi di chûáng cuãa nhûäng vïët thûúng, àaä àïí laåi trong hoå nhûäng dêëu êën nùång nïì, àaä hoaân toaân àûa cuöåc àúâi hoå ngoùåt sang nhûäng hûúáng khaác. Trûúác chiïën tranh vaâ sau chiïën tranh, trûúác quyïët àõnh vaâ sau quyïët àõnh, dûúâng nhû chñnh hoå àaä bõ cùæt lòa thaânh hai nûãa khaác nhau, maäi maäi khöng tòm thêëy laåi, thêëy baãn thïí vaâ caã tònh yïu cuãa mònh. Àïí röìi, khi trúã vïì vúái àúâi thûúâng, huyïn naáo, haänh tiïën nhûng cuäng àêìy chêåt chöåi, tham voång, caái haâo hoa, haâo huâng, möåc maåc trong hoå hoaân toaân trúã nïn laåc àiïåu. ÚÃ khña caånh thïë sûå, hoå chñnh laâ ngûúâi anh huâng thêët baåi giûäa àúâi thûúâng nghiïåt ngaä. Vêåy nïn, phaãng phêët trïn diïån maåo naây, laâ thûá mùåc caãm thêët baåi chua chaát. Khi àúâi söëng biïën chiïìu, thay àöíi daång thûác, thò têët yïëu seä coá sûå gùåp thúâi cuãa keã naây vaâ thêët thïë cuãa keã khaác. Àau àúán laâ, nhûäng keã thêët thïë êëy, laâ nhûäng “con ngûúâi àaä tûâng vaâo sinh ra tûã khöng keám caånh ai”, cuäng bõ “chòm nghóm ài”8 trong sûå xoáa nhoâa cuãa gioá buåi thúâi gian vaâ àöång lûåc thúâi cuöåc. Sûå thêët baåi, úã àêy, àûúåc nhòn nhêån nhû möåt thûá mùåc caãm cuãa lúáp ngûúâi àaä hïët thúâi, öm trong mònh 8. Baão Ninh, Sàd, tr. 26. nhûäng nöîi àau chûa àûúåc thêëu hiïíu àêìy àuã àïí nhûúâng sên khêëu cho nhûäng giaá trõ haäy coân xa laå, non yïëu. Nöîi àau cuãa hoå, vò thïë maâ àong àêìy, trùn trúã, thiïët tha. Kïët luêån Tûåu trung laåi, vêën àïì nhên vêåt chêën thûúng vöën laâ möåt hûúáng tòm hiïíu khaá múái meã úã Viïåt Nam, xuêët hiïån phöí biïën vaâo böëi caãnh vùn hoåc hiïån nay. Trong àoá, daång thûác nhên vêåt chõu vïët thûúng vïì tinh thêìn, thïí xaác mang dêëu êën sêu sùæc lïn diïån maåo tiïíu thuyïët thúâi kyâ 1986-1995 àaä thöíi möåt luöìng sinh khñ múái vaâo phûúng diïån khaám phaá con ngûúâi, vaâ àïí laåi dû êm laâ nhûäng nhaän quan saáng taåo múái, giaâu tñnh nhên vùn vaâ vai troâ khai múã. Àïí nhêån thûác thêëu àaáo àûúåc noá, caã ngûúâi viïët lêîn ngûúâi àoåc phaãi tûå böìi àùæp möåt têm thïë dêën thên, tinh thêìn thêëu hiïíu vaâ khaã nùng nhaåy caãm trûúác têm höìn. Hònh tûúång vïët thûúng, laâ nöîi bùn khoùn muön àúâi cuãa nhên loaåi, trïn haânh trònh hiïån sinh, tòm kiïëm vaâ xaác thûåc chñnh mònh. Haânh àöång viïët vaâ caãm thûác vïët thûúng, luön song haânh cuâng nhau nhû möåt àõnh mïånh buâ àùæp, àïí tiïëng voång cuãa caái töåi mang nöîi àau coá thïí àûúåc thuå caãm, àûúåc ghi nhúá vaâ hoáa giaãi lêìn höìi. TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO Saách 1. Baão Ninh (2008), Nöîi buöìn chiïën tranh, Nxb. Vùn hoåc, Haâ Nöåi. 2. Chu Lai (2006), Ùn maây dô vaäng, Nxb. Haâ Nöåi, Haâ Nöåi. 3. Dûúng Hûúáng (2004), Bïën khöng chöìng, Nxb. Höåi nhaâ vùn, Haâ Nöåi. 4. Àöî Àûác Hiïíu (2000), Thi phaáp hiïån àaåi, Nxb. Höåi nhaâ vùn, Haâ Nöåi. 5. Lï Lûåu (2010), Thúâi xa vùæng, Nxb. Thúâi àaåi, Haâ Nöåi. 6. Milan Kundera - Nguyïn Ngoåc dõch (1988), Nghïå thuêåt tiïíu thuyïët, Nxb. Àaâ Nùéng, Haâ Nöåi. 7. Nguyïîn Minh Chêu (2002), Trang giêëy trûúác àeân, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi. 8. Nguyïîn Vùn Long - Laä Nhêm Thòn (Àöìng Chuã biïn) (2006), Vùn hoåc Viïåt Nam sau 1975 - Nhûäng vêën àïì nghiïn cûáu vaâ giaãng daåy, Nxb. Giaáo duåc, Haâ Nöåi. 9. Nguyïîn Khùæc Trûúâng (2006), Maãnh àêët lùæm ngûúâi nhiïìu ma, Nxb. Höåi nhaâ vùn, Haâ Nöåi. 10. Nhiïìu taác giaã (2004), Tûâ àiïín vùn hoåc (böå múái), Nxb. Thïë giúái, Haâ Nöåi. 11. Phaåm Thõ Hoaâi (1995), Thiïn Sûá, Nxb. Höåi nhaâ vùn, Haâ Nöåi. 12. Phûúng Lûåu (2011), Lyá thuyïët vùn hoåc hêåu hiïån àaåi, Nxb. Àaåi hoåc Sû phaåm, Haâ Nöåi. 13. Roland Barthes - Nguyïn Ngoåc dõch (1997), Àöå khöng cuãa löëi viïët, Nxb. Höåi nhaâ vùn, Haâ Nöåi. Trang web 14. Hoaâng Phong Tuêën (2011), Nhûäng nöîi àau thûác tónh, Website Nhaâ vùn TP.HCM, Àõa chó truy cêåp: http:// nhavantphcm.com.vn/tac-pham-chon-loc/nghien-cuu-phe-binh/hoang-phong-tuan-nhung-noi-dau-thuc-tinh.html 15. Nguyïîn Thaânh Thi (2011), Tiïëng noái cuãa “Caái töi bõ chêën thûúng” vaâ tñnh khaã duång cuãa yïëu töë nhêåt kyá, trinh thaám trong tiïíu thuyïët, Website Vanvn, Àõa chó truy cêåp: thuong-va-tinh-kha-dung-cua-yeu-to-nhat-ki-trinh-tham-trong-tieu-thuyet.html 36♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N SUMMARY Traumatic Characters in Vietnamese Novels from 1986 to 1995: A Perspective from the Theme Systems and Various Sources of Inspiration. Tran Phuong Linh Along with the nation’s Reformation and various historical movements revolving around the concurrent time period, Vietnamese literature, from 1986 to 1995, achieved significant progress regarding creative expression and humanitarian awareness, especially in novels. Within this area, a new type of character, referred as ”the traumatic character,” emerged as a genuine reflection and empathetic interpretation of the human identity in this chaotic period. From the perspective of the theme systems and other sources of inspiration, this article provides an identification and thorough analysis of the traumatic characters in a number of literary works, namely “Thúâi xa vùæng” by Lï Lûåu, “Nöîi buöìn chiïën tranh” by Baão Ninh, “Bïën khöng chöìng” by Dûúng Hûúáng, “Maãnh àêët lùæm ngûúâi nhiïìu ma” by Nguyïîn Khùæc Trûúâng and ”Ùn maây dô vaäng” by Chu Lai.