Luận văn Chính sách của các vương triều Việt Nam đối với người Hoa

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN HUYØNH NGOÏC ÑAÙNG CHÍNH SAÙCH CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ LÒCH SÖÛ Thaønh phoá Hoà Chí Minh-2005 ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN HUYØNH NGOÏC ÑAÙNG CHÍNH SAÙCH CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA Chuyeân ngaønh Lòch söû Vieät Nam Maõ soá: 62 22 54 01 LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ LÒCH SÖÛ Thaønh phoá Hoà Chí Minh-2005 MUÏC LUÏC Trang phuï bìa Lôøi cam ñoan MUÏC LUÏC DAÃN LUAÄN trang 01 CHÖÔNG 1: CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM TÖØ THÔØI LYÙ, TRAÀN TRÔÛ VEÀ TRÖÔÙC 17 1.1 KIEÅM SOAÙT VAØ HAÏN CHEÁ NHAÄP CAÛNH NHÖNG COÙ ÖU TIEÂN NÔÙI LOÛNG VÔÙI NHÖÕNG ÑOÁI TÖÔÏNG ÑAËC BIEÄT 19 1.2. TUYØ VAØO TÖØNG ÑOÁI TÖÔÏNG MAØ TAÄP TRUNG HAY KHOÂNG TAÄP TRUNG CÖ TRUÙ 23 1.3. TRAÂN TROÏNG ÖU ÑAÕI CAÙC TRÍ THÖÙC NHO GIAÙO VAØ PHAÄT GIAÙO 25 1.4. KHOÂNG KYØ THÒ, AÙP CHEÁ VEÀ VAÊN HOAÙ 31 1.5. AN NINH QUOÁC GIA LAØ TOÁI THÖÔÏNG 32 CHÖÔNG 2: CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM THÔØI KYØ TÖØ SAU MINH THUOÄC ÑEÁN ÑAÀU TRIEÀU NGUYEÃN 39 2.1. CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CHÍNH QUYEÀN LEÂ-TRÒNH ÔÛ ÑAØNG NGOAØI 40 2.2. CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CHÍNH QUYEÀN BAÉC TRIEÀU HOÏ MAÏC 2.3. CHÍNH SAÙCH CUÛA CHÍNH QUYEÀN ÑAØNG TRONG ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA 53 57 2.4. CHÍNH SAÙCH CUÛA CHÍNH QUYEÀN TAÂY SÔN ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA 75 CHÖÔNG 3: CHÍNH SAÙCH CUÛA TRIEÀU NGUYEÃN ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA 89 3.1. KIEÅM SOAÙT CHAËT CHEÕ VEÀ NHAÄP CAÛNH VAØ CÖ TRUÙ 91 3.2. VEÀ TOÅ CHÖÙC BANG VAØ MINH HÖÔNG XAÕ 99 3.3. PHAÂN ÑÒNH RIEÂNG BIEÄT VEÀ LEÄ THUEÁ 106 3.4. NHÖÕNG ÖU ÑAÕI VAØ CAÂM ÑOAÙN VEÀ KINH TEÁ 125 3.5. NHU VIEÃN 139 3.6. NHÖÕNG THEÁ HEÄ NGÖÔØI MINH HÖÔNG 148 3.7. ÑOÁI PHOÙ VÔÙI CAÙC HOAÏT ÑOÄNG XAÂM PHAÏM AN NINH QUOÁC GIA 161 KEÁT LUAÄN 179 CHUÙ GIAÛI 190 DANH MUÏC TAØI LIEÄU THAM KHAÛO PHUÏ LUÏC DAÃN LUAÄN Ngöôøi Hoa laø moät thaønh phaàn trong coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Trong lòch söû, chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø yeáu toá quan troïng goùp phaàn laøm cho ngöôøi Hoa luoân gaén boù vôùi coäng ñoàng caùc daân toäc vaø coù nhöõng coáng hieán quan troïng trong lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc Vieät Nam. Luaän aùn "Chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa" khaûo saùt veà caùc noäi dung, ñaëc ñieåm, tính chaát cuõng nhö nhöõng taùc ñoäng nhieàu maët cuûa chính saùch aáy trong tieán trình phaùt trieån cuûa lòch söû, döôùi thôøi caùc vöông trieàu Vieät Nam. 1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu 1.1. Veà thöïc tieãn: Söï nghieäp coâng nghieäp hoùa hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc ñoøi hoûi huy ñoäng taát caû caùc nguoàn löïc quoác gia, caû trong nöôùc vaø ngoaøi nöôùc. Ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam vôùi beà daøy vaø söï ña daïng veà vaên hoùa, vôùi caùc tieàm naêng vaø theá maïnh veà kinh teá luoân laø moät nguoàn löïc phaùt trieån quan troïng. Ngöôøi Hoa coù khieáu veà kinh doanh. Caùc quan heä kinh teá cuûa hoï caøng ñaùng löu yù. Ngay töø theá kyû thöù XVII, ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaõ coù nhöõng quan heä kinh teá vôùi caùc trung taâm thöông maïi lôùn ôû caùc nöôùc Nam ñaûo, caû Thaùi Lan, Nhaät Baûn vaø caùc ñoâ thò lôùn vuøng duyeân haûi ñoâng Nam Trung Quoác. Nhöõng quan heä kinh teá ñoù vaãn tieáp tuïc döôùi thôøi trieàu Nguyeãn, cho duø luùc ñoù chính saùch troïng noâng öùc thöông vaø beá quan toûa caûng chi phoái naëng neà. Döôùi thôøi thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp vaø mieàn Nam thuoäc chính quyeàn Saøi Goøn, quan heä kinh teá giöõa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam vaø caùc taäp ñoaøn kinh teá Hoa kieàu trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ ñaëc bieät khaêng khít, nhaát laø treân caùc lónh vöïc xuaát nhaäp khaåu, ñaàu tö phaùt trieån coâng nghieäp, hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng…Trong nhöõng naêm qua, theo ñöôøng loái ñoåi môùi cuûa ñaát nöôùc, caùc quan heä kinh teá, taøi chính giöõa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam vôùi thaân nhaân cuûa hoï vaø vôùi caùc taäp ñoaøn kinh teá lôùn ôû Ñaøi Loan, Singapore, Thaùi Lan vaø caùc nöôùc khaùc chaúng nhöõng ñaõ noái laïi maø coøn phaùt trieån khaù ña daïng, phong phuù vaø nhieàu tieàm naêng veà voán , coâng ngheä hieän ñaïi, thò tröôøng vaø quan heä hôïp taùc. Tieàm naêng phaùt trieån cuûa ngöôøi Hoa khoâng chæ treân laõnh vöïc kinh teá. Beà daøy vaø söï ña daïng veà vaên hoùa cuûa hoï cuõng raát ñaùng löu yù. Trong lòch söû Vieät Nam, caùc tieàm naêng theá maïnh ñoù cuûa ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc caùc vöông trieàu Vieät Nam töøng böôùc phaùt huy vaø ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh quaû nhaát ñònh. Traûi qua caùc thôøi kyø lòch söû, caùc theá heä ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaõ soáng, traên trôû, haønh ñoäng vì moät töông lai phoàn vinh, toát ñeïp cho ngay chính vuøng ñaát maø hoï ñang soáng. Caùc hoaït ñoäng thöông maïi cuûa hoï goùp phaàn hình thaønh caùc trung taâm kinh teá vaø nhöõng ñoâ thò ñaàu tieân cuûa Vieät Nam. Ngöôøi Hoa cuõng ñaõ coù nhöõng coáng hieán nhaát ñònh trong buoåi ñaàu hình thaønh vaên hoùa Ñaïi Vieät. Nhöõng tröôùc taùc coù giaù trò nhieàu maët cuûa caùc taùc giaû ngöôøi Hoa xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu trong lòch söû Vieät Nam; taát caû ñeàu mang hôi thôû vaø maøu saéc cuoäc soáng cuûa Vieät Nam. Maët khaùc, trong kyù öùc lòch söû cuûa haøng haøng lôùp lôùp caùc theá heä ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam luoân ñaày aép nhöõng kyû nieäm vaø bieåu töôïng toát ñeïp veà tình ñoaøn keát, cuøng chung vai saùt caùnh lao ñoäng vaø chieán ñaáu ñeå xaây döïng vaø baûo veä cuoäc soáng yeân bình. Trong thöïc teá, caùc vöông trieàu Vieät Nam trong lòch söû ñaõ thöïc thi nhöõng noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa maø giaù trò kinh nghieäm cuûa noù raát ñaùng löu yù ñeå tham khaûo trong vieäc xaây döïng vaø hoaøn thieän ñöôøng loái chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa hieän nay. Trong nhöõng naêm qua, thöïc hieän ñöôøng loái ñoaøn keát daân toäc cuûa Ñaûng, chuùng ta ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng trong vieäc taäp hôïp, ñoäng vieân ñoàng baøo ngöôøi Hoa tích cöïc tham gia phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ñaát nöôùc. Ñoù laø keát quaû töø vieäc phaùt huy taùc duïng caùc chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa maø chuùng ta ñaõ xaây döïng neân trong quaù trình ñuùc keát lyù luaän vaø kinh nghieäm thöïc tieãn coâng taùc vaän ñoäng ngöôøi Hoa keå töø khi Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam ra ñôøi vaø hoaït ñoäng laõnh ñaïo caùch maïng Vieät Nam. Coâng vieäc ñuùc keát lyù luaän, thöïc tieãn ñeå xaây döïng chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa vaãn coøn ñang tieáp tuïc. Trong ñoù, vieäc xem xeùt, tham khaûo nhöõng thaønh töïu, haïn cheá trong chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam laø thaät söï caàn thieát, coù yù nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn, ñeå laøm sao chuùng ta phaùt huy ñöôïc moïi tieàm naêng theá maïnh cuûa ñoàng baøo ngöôøi Hoa, höôùng vaøo söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc. 1.2. Veà maët khoa hoïc Nghieân cöùu ñeà taøi “Chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa” nhaèm goùp phaàn toång keát moät böôùc coù heä thoáng noäi dung, tính chaát, ñaëc ñieåm cuøng caùc taùc ñoäng nhieàu maët trong chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Ngöôøi Hoa baét ñaàu di cö sang Vieät Nam töø thôøi Baéc thuoäc. Sang thôøi Vieät Nam töï chuû, traûi qua caùc vöông trieàu, thôøi naøo Vieät Nam cuõng tieáp nhaän nhieàu ngöôøi Hoa di cö sang vì nhieàu lyù do. Lôùp tröôùc, lôùp sau, ngöôøi ñaõ nguï cö laâu daøi tieáp noái nhöõng ngöôøi môùi ñeán, daãn ñeán soá löôïng ngöôøi Hoa ngaøy caøng ñoâng vaø luoân bieán thieân. Ñaây laïi laø moät boä phaän daân cö coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng, ñaïi dieän cho trình ñoä vaên hoùa vaø kyõ thuaät tieâu bieåu cuûa thôøi ñaïi, laïi xuaát phaùt töø moät nöôùc Trung Hoa naèm lieàn keà Vieät Nam, luoân laø hình maãu veà vaên hoùa vaø thieát cheá chính trò maø vöông trieàu naøo cuûa Vieät Nam cuõng buoäc phaûi nhaän saéc phong ñeå coù vò trí chính thoáng…Taát caû ñoøi hoûi nhaø caàm quyeàn Vieät Nam thôøi naøo cuõng phaûi löu yù ñeán vaø heä quaû laø nhöõng noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa hình thaønh vaø ñi vaøo thöïc tieãn. Töøng vöông trieàu coù noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa thích öùng vôùi nhöõng ñaëc ñieåm kinh teá xaõ hoäi cuûa lòch söû ñöông thôøi. Noäi dung chính saùch aáy coù söï khaùc bieät nhaát ñònh so vôùi chính saùch ñoái vôùi caùc nhoùm toäc ngöôøi khaùc ôû Vieät Nam. Caùc vöông trieàu tieáp noái nhau, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu cuõng lieân tuïc thöïc thi trong lòch söû vôùi söï keá thöøa. Nhö vaäy, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø moät thöïc teá lòch söû, hieän dieän nhö moät phaàn trong chính saùch ñoái noäi cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam nhöng laïi coù quan heä raát bieän chöùng vôùi ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam vaø boái caûnh quan heä Vieät Nam-Trung Quoác; ñoàng thôøi phaûn aùnh moät phaàn nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát cuûa yù thöùc heä phong kieán Vieät Nam. Vôùi nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát nhö vaäy, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam xöùng ñaùng ñöôïc nghieân cöùu ñeå böôùc ñaàu toång keát moät caùch coù heä thoáng vaø khoa hoïc, môû ra höôùng nghieân cöùu laâu daøi, chuyeân saâu veà chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa chính quyeàn Vieät Nam trong lòch söû töø khi laäp quoác cho ñeán nay. Nhö treân ñaõ neâu, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam vöøa phaûn aùnh yù thöùc heä phong kieán Vieät Nam, vöøa coù lieân quan tröïc tieáp ñeán ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam maø trong ñoù, suoát chieàu daøi lòch söû (thaäm chí caû trong thôøi kyø hieän nay), nhaân toá Trung Quoác luoân giöõ vai troø chi phoái quan troïng. Cho neân, nghieân cöùu veà noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam seõ goùp phaàn tìm hieåu theâm veà noäi dung, ñaëc ñieåm, tính chaát ñöôøng loái ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam, qua ñoù nhaän thöùc ñaày ñuû hôn veà lòch söû coå, trung ñaïi Vieät Nam. 2. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu: Ñoái töôïng nghieân cöùu chính cuûa luaän aùn laø noäi dung, ñaëc ñieåm, tính chaát chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa, töø Ngoâ, Ñinh Leâ, Lyù, Traàn… ñeán trieàu Nguyeãn, treân taát caû caùc phöông dieän chính trò, kinh teá, vaên hoùa… caû veà maët ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa noäi dung chính saùch. Caùc noäi dung naøy seõ ñöôïc nghieân cöùu trình baøy theo trình töï lòch söû cuûa caùc vöông trieàu, coù phaân tích, ñoái chieáu nhöõng ñieåm keá thöøa, gioáng nhau hoaëc khaùc nhau giöõa caùc vöông trieàu. Trong töøng maët cuûa noäi dung chính saùch, luaän aùn seõ coá gaéng ruùt ra ñöôïc nhöõng vaán ñeà coát yeáu, coù lieân quan ñeán boái caûnh lòch söû ñaëc tröng cuûa töøng thôøi kyø lòch söû. Ñoái töôïng caàn thieát phaûi ñeà caäp laø nhöõng noäi dung lieân quan tröïc tieáp hay giaùn tieáp ñeán noäi dung chính cuûa luaän aùn. Ñoù laø lòch söû di cö cuûa ngöôøi Hoa vaøo Vieät Nam vaø caùc vaán ñeà lieân quan, ñaëc bieät laø quaù trình hình thaønh caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa dieãn ra vaøo ñaàu theá kyû XVII vaø thôøi gian sau ñoù. Ñoù laø boái caûnh lòch söû cuøng nhöõng ñaëc tröng noåi baät cuûa thôøi ñaïi chi phoái tröïc tieáp hay giaùn tieáp ñeán chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa; trong boái caûnh ñoù coù khi phaûi ñi saâu giôùi thieäu, phaân tích nhöõng dieãn bieán lòch söû khoâng phaûi cuûa Vieät Nam maø cuûa Trung Quoác hay cuûa caùc quoác gia khaùc trong vuøng vì noù coù lieân quan tröïc tieáp ñeán noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam. Noùi chung, ñoù laø nhöõng noäi dung thuoäc caùc khoa hoïc chuyeân ngaønh coù lieân quan ñeán ñeà taøi vaø noäi dung nghieân cöùu chính. Ñeå laøm roõ nhöõng noäi dung nghieân cöùu chính yeáu, luaän aùn seõ daønh dung löôïng phuø hôïp ñeå giôùi thieäu vaø laøm roõ nhöõng khaùi nieäm khoa hoïc coù lieân quan tröïc tieáp ñeán ñeà taøi. Noäi dung caùc khaùi nieäm naøy seõ ñöôïc giôùi thieäu baèng caùch taäp hôïp nhöõng thaønh töïu nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû ñi tröôùc keát hôïp vôùi nhöõng noäi dung nghieân cöùu ñoäc laäp cuûa luaän aùn. Nhöõng khaùi nieäm khoa hoïc ñaùng quan taâm nhö “ngöôøi Hoa”, “Minh Höông”, “Thanh Haø”… seõ ñöôïc giôùi thieäu ôû caùc chöông muïc thích öùng. Khaùi nieäm “ ngöôøi Hoa” ñaõ ñöôïc nhieàu taùc giaû trong ngoaøi nöôùc ñeà caäp töø nhieàu goùc ñoä khaùc nhau. Trong coâng trình The Encyclopedia of the Chinese Overseas caùc taùc giaû ñaõ ñöa vaø khaùi nieäm ngöôøi Hoa ( Overseas Chinese hay Chinese Overseas) bao goàm nhöõng ngöôøi coù huyeát thoáng Trung Hoa xuaát phaùt töø Trung Hoa luïc ñòa, töø Ñaøi Loan, töø Hong Kong, ra nöôùc ngoaøi vì lyù do kinh teá, chính trò, baèng con ñöôøng du hoïc, xuaát khaåu lao ñoäng…hieän ñang soáng oån ñònh ôû nöôùc ngoaøi nhöng khoâng coù quoác tòch Trung Quoác; coù söï phaân bieät giöõa nhöõng ngöôøi naøy vôùi nhöõng ngöôøi Hoa lai vaø vôùi Hoa kieàu. Rieâng Li Tana, cuõng trong coâng trình naøy coù baøi vieát chuyeân ñeà veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaõ chuù yù ñeán hai teân goïi “Chuù Khaùch” (Uncle Guest) vaø ngöôøi “Taøu” (Tau people). Li Tana cho raèng teân goïi ngöôøi Taøu laø gaén vôùi loaïi ghe thuyeàn lôùn maø ña soá ngöôøi Trung Hoa ñaõ duøng noù ñeán Vieät Nam ñeå buoân baùn, nhöng cuõng gaén vôùi teân goïi cöôùp bieån Taøu OÂ ñaõ tung hoaønh nhieàu naêm treân vuøng bieån Ñoâng; noùi chung, noù chæ nhöõng lôùp ngöôøi coù theå mang ñeán cho ngöôøi Vieät Nam baûn xöù caû cô hoäi (laøm aên buoân baùn) vaø tai hoïa thaûm khoác cuûa söï cöôùp boùc vaø taøn saùt. Nhö vaäy teân goïi "Ngöôøi Taøu" chæ lieân heä ñeán phöông tieän ñi laïi cuûa di daân hoaëc laø phöông tieän hoaït ñoäng cöôùp boùc cuûa boïn cöôùp bieån, khoâng chöùa ñöïng ñaày ñuû ñaëc ñieåm, tính chaát cuûa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam do vaäy ñaây khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm ñaùng löu yù. Taùc giaû Chaâu Haûi trong coâng trình “Caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam” löu yù raèng ñeå vaán ñeà ñôõ phöùc taïp, khaùi nieäm ngöôøi Hoa bao goàm “…Taát c û nhöõng ngöôøi di cö töø ñaát nöôùc Trung Hoa ñeán caùc nöôùc trong khu vöïc, vaø khaùi nieäm ñoù thuoäc phaïm truø bieán ñoåi chöù khoâng phaûi laø moät phaïm truø oån ñònh. Ñoù laø khaû naêng chuyeån töø khaùi nieäm “Hoa kieàu” ñeán khaùi nieäm “ngöôøi Hoa” vaø ñeán moät thôøi ñieåm lòch söû naøo ñoù hoï khoâng coøn laø Hoa nöõa. Vaø cuøng vôùi noù, nhöõng hình thöùc lieân keát coäng ñoàng cuõng bieán ñoåi theo vaø mang yù nghóa cuûa moät thöïc theå chính trò, kinh teá, vaên hoùa vaø xaõ hoäi…” YÙ kieán naøy cuûa taùc giaû Chaâu Haûi raát ñaùng löu yù trong phöông phaùp tieáp caän, nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa vaø chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Taùc giaû Traàn Khaùnh trong coâng trình nghieân cöùu coù teân “Ngöôøi Hoa trong Xaõ hoäi Vieät Nam” ñaõ ñöa ra noäi dung khaùi nieäm “Ngöôøi Hoa “ raát ñaùng löu yù: “…Ngöôøi Hoa laø nhöõng ngöôøi goác Haùn hay bò Haùn hoùa, soáng töông ñoái oån ñònh, thöôøng xuyeân taïi caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ, ñaõ nhaäp tòch nöôùc sôû taïi, coøn giöõ ñöôïc nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa neàn vaên hoùa Trung Hoa vaø töï nhaän mình laø ngöôøi Hoa. Hoï laø nhöõng coäng ñoàng daân nhaäp cö coù nguoàn goác Trung Hoa ít hoaëc chöa bò ñoàng hoùa, laø nhöõng nhoùm toäc ngöôøi ñang trong quaù trình lieân keát hoùa daân toäc, moät boä phaän daân cö, daân toäc cuûa caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ, ñang töøng böôùc ñieàu chænh, hoäi nhaäp vaøo caùc theå cheá kinh teá-xaõ hoäi, chính trò vaø vaên hoùa cuûa töøng quoác gia-daân toäc, khu vöïc vaø quoác teá…” [34, tr. 35]. Khaùi nieäm ngöôøi Hoa cuûa taùc giaû Traàn Khaùnh ñöôïc luaän aùn naøy tham khaûo vaø vaän duïng caùc noäi dung phuø hôïp trong khaùi nieäm, theo höôùng nghieân cöùu cuûa ñeà taøi. “Ngöôøi Hoa” laø khaùi nieäm trung taâm cuûa luaän aùn. Noù khu bieät phaïm vi nghieân cöùu cuûa ñeà taøi. Trong luaän aùn, khaùi nieäm ngöôøi Hoa ñöôïc duøng laø ñeå chæ nhöõng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, phaûi gaén vôùi boái caûnh xaõ hoäi phong kieán Vieät Nam töø trieàu Nguyeãn trôû veà tröôùc chöù khoâng phaûi laø ngöôøi Hoa hieän nay hay ngöôøi Hoa chung chung cuûa baát cöù thôøi ñaïi naøo, ôû baát cöù quoác gia, khu vöïc naøo treân theá giôùi. Do vaäy, tham khaûo vaø vaän duïng caùc ñònh nghóa khaùi nieäm ngöôøi Hoa cuûa caùc taùc giaû ñi tröôùc, luaän aùn khoâng ñeà ra noäi dung khaùi nieäm môùi maø ñi vaøo cô caáu thaønh phaàn, ñoái töôïng cuûa noäi dung khaùi nieäm ngöôøi Hoa chæ ôû Vieät Nam, laø ñoái töôïng chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam. Ñoù laø: - Nhöõng ngöôøi coù goác Haùn (hoaëc ñaõ Haùn hoùa); ñeán töø Trung Quoác vaø töø caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa haûi ngoaïi hoaëc sinh ñeû taïi Vieät Nam; soáng oån ñònh vaø thöôøng xuyeân ôû Vieät Nam, ñaõ ñöôïc ghi teân vaøo soå boä nhaân khaåu Vieät Nam hay soå boä cuûa caùc Bang, laø thaàn daân hay chöa laø thaàn daân cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam nhöng coù nhöõng quyeàn lôïi vaø nghóa vuï nhaát ñònh do chính quyeàn sôû taïi quy ñònh; veà cô baûn vaãn coøn giöõ vaên hoùa Trung Hoa vaø töï nhaän mình laø ngöôøi Hoa. - Nhöõng ngöôøi soáng ôû Vieät Nam coù teân laø Minh Höông vaø nhöõng ngöôøi coù nguoàn goác Hoa trong caùc ñôn vò haønh chính, toå chöùc coù teân Minh Höông, Thanh Haø, Ñaïi Minh khaùch phoá cuûa Vieät Nam trong khoaûng thôøi gian töø theá kyû XVII ñeán giöõa cuoái theá kyû XIX. - Bao goàm caû nhöõng nhoùm ngöôøi Hoa vì nhieàu lyù do chaïy sang Vieät Nam hoaït ñoäng nhö nhöõng toaùn thoå phæ ôû vuøng thöôïng du mieàn Baéc; caû nhöõng khaùch thöông ngöôøi Hoa do coâng vieäc laøm aên buoân baùn phaûi thöôøng xuyeân truù nguï daøi ngaøy ôû Vieät Nam; vaø caû nhöõng ngöôøi Hoa ñi bieån gaëp naïn, phaûi leân bôø vaø soáng daøi ngaøy hay ngaén ngaøy, thaäm chí ôû laïi, soáng laâu daøi ôû Vieät Nam... Vieäc xaùc ñònh noäi haøm cuûa khaùi nieäm ngöôøi Hoa nhö vaäy seõ giuùp cho luaän aùn thuaän tieän hôn trong trieån khai ñeà taøi. Nhö teân goïi cuûa luaän aùn, noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät nam töø Ngoâ, Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn…ñeán trieàu Nguyeãn laø ñoái töôïng nghieân cöùu chính cuûa luaän aùn, thích öùng vôùi khoaûng thôøi gian töø sau Baéc thuoäc ñeán naêm 1884. Töø naêm 1884 ñeán naêm 1945, trieàu Nguyeãn tuy coù toàn taïi nhöng thöïc chaát quyeàn cai trò trong tay thöïc daân Phaùp, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa luùc ñoù hoaøn toaøn do ngöôøi Phaùp xaây döïng, phuïc vuï cho quyeàn lôïi vaø caùc möu ñoà chính trò cuûa ngöôøi Phaùp. Do vaäy, luaän aùn khoâng ñeà caäp ñeán. 3. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà. Vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa treân theá giôùi ñöôïc nhieàu nôi tieán haønh khaù qui moâ. Caû ôû Trung Quoác vaø Ñaøi Loan, haøng loaït coâng trình nhieân cöùu ñaõ ñöôïc tieán haønh treân caùc phöông dieän: lòch söû di cö, caùc tieàm naêng phaùt trieån, caùc toå chöùc xaõ hoäi vôùi caùc khuynh höôùng chính trò, quaù trình vaø vieãn caûnh hoäi nhaäp baûn ñòa...Caùc nöôùc AÂu, Myõ cuõng raát quan taâm nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa. Gaàn ñaây treân maïng internet, toå chöùc "Overseas Chinese Study" ñaõ laäp ra ñöôïc moät thö muïc chuyeân veà ngöôøi Hoa treân theá giôùi vôùi 437 teân ñaàu saùch, coâng trình khoa hoïc vaø taøi lieäu lieân quan ñaõ ñöôïc xuaát baûn, nghieân cöùu veà taát caû caùc maët ñôøi soáng cuûa ngöôøi Hoa ôû haàu heát caùc nöôùc treân haønh tinh. Ñieàu ñoù cho thaáy vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ñöôïc nhieàu quoác gia vaø caùc toå chöùc quoác teá tham gia, soá löôïng coâng trình xuaát baûn ñaõ coù nhieàu. Vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa soáng ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ cuõng ñöôïc quan taâm vôùi nhieàu coâng trình quan troïng ñaõ ñöôïc xuaát baûn. Toå chöùc Asian Study ñaõ taäp hôïp ñöôïc moät thö muïc treân 200 taøi lieäu choïn loïc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ôû Ñoâng Nam AÙ, trong ñoù coù ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, Laøo, Campuchia, coù teân caû nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa cuûa caùc nhaø khoa hoïc Vieät Nam. Trong soá naøy coù hai coâng trình tieâu bieåu nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ôû Ñoâng Nam AÙ raát ñaùng quan taâm laø The Chinese in the Southeast Asia cuûa Victor Purcell, xuaát baûn töø nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû tröôùc vaø The Encyclopedia of the Chinese Overseas, do Lynn Pan chuû bieân, xuaát baûn gaàn ñaây ôû Singapore. Trong hai coâng trình naøy, caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ ñaõ ñöôïc khaûo saùt treân nhieàu maët vôùi nhieàu soá lieäu thoáng keâ vaø nhöõng tö lieäu lòch söû lieân quan. Phaàn nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam cuõng ñöôïc theå hieän khaù nghieâm tuùc. Tuy nhieân, caùc nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi cuûa hai coâng trình naøy khi vieát veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, do nhieàu lyù do khaùc nhau, moät phaàn do xuaát Phaùt töø muïc ñích nghieân cöùu rieâng ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh ñaùnh giaù thieáu chính xaùc khaùch quan, nhieàu choã nhaàm laãn veà tö lieäu. Soá löôïng caùc taùc giaû vaø coâng trình nghieân cöùu chuyeân veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam coù khaù nhieàu. Trong thôøi Phaùp thuoäc, ñaùng löu yù laø Theá löïc khaùch truù vaø vaán ñeà di daân vaøo Nam Kyø cuûa Ñaøo Trinh Nhaát, xuaát baûn naêm 1924, baèng tieáng Vieät; La Formation et L' Evolution du Village de Minh-Höông (Faifo), xuaát baûn naêm 1941, baèng tieáng Phaùp cuûa oâng Nguyeãn Thieän Laâu, chuyeân khaûo veà quaù trình hình thaønh laøng Minh Höông ôû Hoäi An vaø baøi vieát cuûa Emile Gaspardon veà Maïc Cöûu vaø ñaát Haø Tieân (Un Chinois de mers du sud le fondateur de Ha-tieân), xuaát hieän treân Journal Asiatique naêm 1952. Caùc chuyeân khaûo naøy ñaõ giuùp ích khaù nhieàu cho caùc nhaø nghieân cöùu ñi sau tieáp tuïc xem xeùt veà moät soá vaán ñeà cuï theå lieân quan ñeán ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Töø sau naêm 1954, ôû mieàn Nam Vieät Nam coù moät soá coâng trình chuyeân khaûo veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, trong ñoù ñaùng löu yù laø coâng trình Vietnam: The First Five years cuûa Father Raymond J. De Jaegher, xuaát baûn naêm 1959, trong ñoù coù phaàn The Chinese in Vietnam, khaûo saùt khaù tæ mæ veà tình hình caùc maët cuûa ngöôøi Hoa ôû mieàn Nam Vieät Nam. Coù theå xem ñaây laø phaàn nghieân cöùu boå trôï töø phía Hoa Kyø cho vieäc ñònh höôùng chính saùch cuûa chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm. Do ñaëc ñieåm ñoù, giaù trò khoa hoïc cuûa coâng trình naøy bò laán aùp haàu heát bôûi yù ñoà chính trò. Sau ñoù, laàn löôït xuaát hieän nhieàu baøi vieát vaø moät soá coâng trình nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaùng löu yù nhö luaän aùn Tieán só Ñaïi hoïc Sorbon cuûa Tsai Maw Kuey (moät ngöôøi Hoa Chôï Lôùn du hoïc ôû Phaùp), caùc luaän vaên Cao hoïc Quoác Gia Haønh chính Saøi Goøn, caùc baøi vieát cuûa giaùo sö Chen Ching Ho (Traàn Kinh Hoøa) vaø caùc hoïc giaû Saøi Goøn ñaêng treân caùc taïp chí Ñaïi Hoïc, Queâ Höông, Vieät Nam Khaûo Coå Taäp san, Vaên Hoùa Nguyeät san…Khuynh höôùng vaø phöông phaùp nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû treân coøn coù nhieàu vaán ñeà phaûi tieáp tuïc thaûo luaän theâm, nhöng caùc coâng trình nghieân cöùu lôùn nhoû ñoù goùp phaàn nhaát ñònh vaøo nguoàn tö lieäu vaø caùc quan ñieåm nhìn nhaän vaán ñeà cho caùc nhaø nghieân cöùu ñi sau. Trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa thôøi kyø naøy caàn ñaëc bieät löu yù ñeán giaù trò khoa hoïc trong caùc baøi vieát cuûa Traàn Kinh Hoøa (Chen Ching Ho) veà caùc ñieåm tuï cö cuûa ngöôøi Hoa coù töø thôøi Ñaøng Trong nhö laøng Minh Höông, phoá Thanh Haø ôû Thuaän Hoùa (Hueá), laøng Minh Höông ôû Hoäi An, ñaát Haø Tieân vaø hoï Maïc… khaûo saùt veà nhieàu vaán ñeà quan troïng trong lòch söû di cö cuûa ngöôøi Hoa cuõng nhö quaù trình hình thaønh caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Sau naêm 1975, ôû Vieät Nam ñaõ dieãn ra nhöõng bieán ñoäng chính trò, xaõ hoäi quan troïng, moät soá söï kieän ñoù coù lieân quan tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ñeán coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Moät soá coâng trình nghieân cöùu quan troïng ñaõ nhanh choùng ñaùp öùng vieäc quan taâm tìm hieåu veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam veà caùc vaán ñeà kinh teá, chính trò, xaõ hoäi…lieân quan. Khi Vieät nam böôùc vaøo thôøi kyø Ñoåi môùi, vaán ñeà ngöôøi Hoa caøng ñöôïc quan taâm nghieân cöùu nhieàu hôn. Nhieàu cuoäc hoäi thaûo quoác gia vaø nhöõng coâng trình caáp Nhaø nöôùc ñaõ ñöôïc tieán haønh, ñaët neàn taûng cho vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa moät caùch heä thoáng vaø toaøn dieän. Ñaùng löu yù laø ñeà taøi khoa hoïc coâng ngheä caáp nhaø nöôùc (KX. 04. 12) veà “Luaän cöù khoa hoïc cho vieäc xaùc ñònh chính saùch ñoái vôùi coäng ñoàng ngöôøi Khôme vaø ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam” (do Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh chuû trì töø naêm 1991-1995).Trong ñoù, caùc luaän cöù khoa hoïc quan troïng cho vieäc hình thaønh chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc xaây döïng moät caùch heä thoáng vôùi cô sôû lyù luaän vaø thöïc tieãn phong phuù. Ngoaøi ra, phaûi keå ñeán nhöõng baùo caùo khoa hoïc vaø caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa Chaâu Haûi [21][22][23][24], Traàn Khaùnh [32][33][34] xuaát baûn gaàn ñaây chuyeân khaûo veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Neáu nhö vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa noùi chung ñaõ ñöôïc nhieàu taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc quan taâm vaø ñaõ coù khaù nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà nhieàu maët ñoái vôùi ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc coâng boá thì soá löôïng taùc giaû vaø coâng trình nghieân cöùu chuyeân veà chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam laïi raát hieám. Naêm 1974, treân taäp san Vieät Nam Khaûo coå xuaát baûn ôû Saøi Goøn, moät nhaø nghieân cöùu ngoaïi quoác laø Furiwara Riichio ñaõ coù baøi vieát "Chính saùch ñoái vôùi daân Trung Hoa di cö cuûa caùc trieàu ñaïi Vieät Nam" [19]. Trong khuoân khoå moät baøi vieá t ngaén, ñeà taøi laïi quaù roäng, cho neân taùc giaû chæ coù theå trình baøy moät caùch raát vaén taét nhöõng nhaän ñònh cuûa oâng veà moät soá khía caïnh trong noäi dung chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi di daân Trung Hoa. Öu ñieåm cuûa baøi vieát naøy laø nhöõng nhaän xeùt cuûa taùc giaû ñaõ toû ra khaù xaùc ñaùng. Haïn cheá ôû ñaây laø thieáu tö lieäu chöùng minh, sô löôïc veà noäi dung vaø moät ñoâi choã yù kieán cuûa taùc giaû coù phaàn chuû quan, thaäm chí sai leäch. Duø sao thì ñaây coù leõ cuõng laø coâng trình nghieân cöùu ñaàu tieân veà ñeà taøi naøy. Sau naøy, naêm 1997, taùc giaû Chaâu Haûi, trong taäp taøi lieäu "Nhöõng vaán ñeà lòch söû vaø vaên chöông trieàu Nguyeãn" do Nhaø Xuaát baûn Giaùo duïc aán haønh ñaõ coâng boá baøi vieát "Trieàu Nguyeãn vôùi caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam theá kyû XIX" [23]. Trong khoaûng 10 trang saùch, taùc giaû ñaõ trình baøy moät caùch coù heä thoáng noäi dung chính saùch cuûa rieâng trieàu Nguyeãn ñoái vôùi ngöôøi Hoa treân caùc maët nhaäp caûnh, cö truù, chuyeån quoác tòch, vaán ñeà thueá khoùa, an ninh traät töï vaø veà vaán ñeà xaõ hoäi. Baøi vieát laø moät böùc phaùc thaûo quan troïng ñeå caùc coâng trình nghieân cöùu sau naøy coù ñieàu kieän boå sung chi tieát vaø hoaøn chænh hôn veà noäi dung. Cuõng caàn noùi theâm laø cuøng vieát veà chính saùch cuûa trieàu Nguyeãn ñoái vôùi ngöôøi Hoa, tröôùc ñoù, naêm 1981, taùc giaû Tröông Thò Yeán ñaõ coù moät baøi vieát chuyeân ñeà "Nhaø Nguyeãn vôùi caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa" [117]. Do chæ taäp trung vaøo moät khía caïnh heïp laø chính saùch ñoái vôùi thöông nhaân ngöôøi Hoa neân taùc giaû coù ñieàu kieän ñi saâu, taäp hôïp ñöôïc nhieàu tö lieäu, trình baøy ñöôïc nhieàu noäi dung quan troïng trong noäi dung chính saùch. Tuy nhieân, thôøi ñieåm maø taùc giaû coâng boá baøi vieát naøy laø luùc quan heä Vieät Trung ñang hoài raát caêng thaúng, ñaày phöùc taïp. Khoâng khí chính trò naøy ñaõ coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñoái vôùi caùc nhaän ñònh cuûa taùc giaû theå hieän trong baøi vieát. Cuõng coù theå tìm thaáy trong caùc coâng trình nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa noùi chung nhöõng yù kieán ôû ñoaïn naøy, ñoaïn kia cuûa taùc giaû naøy taùc giaû khaùc caùc nhaän xeùt, bình luaän veà moät soá khía caïnh trong chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Nhöôïc ñieåm chung cuûa caùc yù kieán ñoù laø chung chung, thieáu chöùng minh, phoå bieán nhaát laø sô löôïc, thieáu heä thoáng vaø chuû quan. Toùm laïi, chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa vaãn ñang laø moät ñeà taøi caàn ñöôïc toå chöùc nghieân cöùu moät caùch coù heä thoáng. 4. Nguoàn taøi lieäu vaø phöông phaùp nghieân cöùu. Nhö treân ñaõ trình baøy, lòch söû nghieân cöùu veà chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa môùi chæ böôùc ñaàu, soá löôïng taùc phaåm vaø coâng trình chuyeân khaûo chöa nhieàu. Do ñoù nguoàn taøi lieäu phuïc vuï nghieân cöùu chuyeân cho ñeà taøi naøy cuõng khaù hieám. Ñaây laø khoù khaên lôùn cuûa taùc giaû luaän aùn. Luaän aùn ñaõ taäp hôïp tö lieäu töø caùc boä chính söû Vieät Nam, nhaát laø caùc boä söû lôùn cuûa trieàu Nguyeãn, tìm trong ñoù nhöõng chi tieát lòch söû lieân quan ñeán chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa, toång hôïp vaø khaùi quaùt thaønh caùc noäi dung lieân quan. Caùc boä söû lôùn cuûa Vieät Nam nhö : Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö, Ñaïi Vieät Söû Kyù Tieàn Bieân, Ñaïi Vieät Thoâng Söû...ñaõ ñöôïc khai thaùc toái ña, coù ñoái chieáu, so saùnh vôùi nhau vaø vôùi caùc taøi lieäu ñöông thôøi ñeå taäp hôïp tö lieäu. Taát caû nhöõng chi tieát lòch söû lieân quan ñeán ngöôøi Hoa vaø chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa thôøi kyø ñaàu töï chuû veà nhaäp caûnh, cö truù, veà quaù trình thaønh laäp vaø phaùt trieån trang Vaân Ñoàn, veà tieáp xuùc vaø giao löu veà vaên hoùa, kinh teá...trong boä Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö ñeàu ñöôïc luaän aùn traân troïng tuyeån choïn, söû duïng coù ñoái chieáu vôùi caùc taøi lieäu cuøng vaán ñeà vaø cuøng thôøi kyø lòch söû trong caùc boä Ñaïi Vieät Söû Kyù Tieàn Bieân cuûa Ngoâ Thì Só, Ñaïi Vieät Thoâng Söû cuûa Leâ Quyù Ñoân vaø Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc sau naøy cuûa trieàu Nguyeãn. Caùc ghi cheùp cuûa Leâ Quyù Ñoân trong Phuû Bieân Taïp Luïc, cuûa Thích Ñaïi Saùn trong Haûi Ngoaïi Kyù Söï, cuûa Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn trong Ñaïi Nam Thöïc Luïc phaàn Tieàn Bieân... ñaõ giuùp ích raát nhieàu veà tö lieäu cho phaàn nghieân cöùu veà chính saùch cuûa Ñaøng Trong ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Töông töï, ñoù cuõng laø nguoàn tö lieäu quan troïng trong muïc nghieân cöùu veà chính saùch cuûa chính quyeàn Leâ-Trònh ñoái vôùi Ñaøng Ngoaøi, chính saùch cuûa Baéc trieàu hoï Maïc vaø chính quyeàn Taây Sôn ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Giaù trò tö lieäu töø caùc boä söû lôùn do Quoác Söû Quaùn vaø cô quan Noäi Caùc trieàu Nguyeãn bieân soaïn nhö Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc, Ñaïi Nam Hoäi Ñieån Söï Leä, Minh Maïng Chính Yeáu, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, töø caùc taùc phaåm khaûo cöùu cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, Phan Huy Chuù, Giaù Sôn Kieàu Oaùnh Maäu...laø nguoàn taøi lieäu chính cuûa luaän aùn trong chöông vieát veà chính saùch cuûa trieàu Nguyeãn ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu vaø caùc taøi lieäu vieát chuyeân ñeà veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, ngöôøi Hoa ôû Ñoâng Nam AÙ…xuaát baûn trong, ngoaøi nöôùc ñaõ ñöôïc xem xeùt khai thaùc moät caùch thích hôïp ñeå phuïc vuï cho vieäc vieát luaän aùn, nhaát laø caùc phaàn veà lòch söû di cö, söï hình thaønh caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam coù lieân quan ñeán söï hình thaønh caùc noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Trong ñoù, ñaùng keå nhaát laø nhöõng noäi dung vaø tö lieäu tieáp thu töø nhöõng coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû trong nöôùc nhö Huyønh Löùa ("Vaøi neùt veà di daân ngöôøi Hoa ôû xöù Ñaøng Trong...", "Coâng cuoäc khai phaù traán Haø Tieân vaøo nhöõng thaäp kyû cuoái theá kyû XVII..."), Phan Xuaân Bieân ("Luaän cöù khoa hoïc cho vieäc xaùc ñònh chính saùch ñoái vôùi coäng ñoàng ngöôøi Khôme vaø ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam"), Maïc Ñöôøng ("Ngöôøi Hoa ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long", "Ñoàng baøo Hoa ôû mieàn nam Vieät Nam", "Xaõ hoäi ngöôøi Hoa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh sau naêm 1975"...), Phan An ("Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá cuûa mieàn Nam Vieät Nam tröôùc naêm 1975", "Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá ñoái ngoaïi cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh"...), Chaâu Haûi ("Caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam", "Dieãn bieán ñòa lyù vaø lòch söû trong quaù trình tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoùa Vieät-Hoa"...), Traàn Khaùnh ("Vai troø ngöôøi Hoa trong neàn kinh teá caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ", Ngöôøi Hoa trong xaõ hoäi Vieät Nam"...) vaø caùc taùc giaû ngoaøi nöôùc nhö Victor Purcell, Chen Ching Ho, Furiwara Richiio, Li Tana...trong caùc coâng trình nghieân cöùu lieân quan ñaõ neâu ôû muïc treân. Chuû nghóa Maùc Leâ-nin vaø tö töôûng Hoà Chí Minh laø cô sôû lyù luaän trong phöông phaùp nghieân cöùu cuûa luaän aùn. Trong ñoù, nhöõng noäi dung cô baûn cuûa Chuû nghóa duy vaät lòch söû vaø duy vaät bieän chöùng, lyù luaän cuûa chuû nghóa khoa hoïc xaõ hoäi veà nhaø nöôùc... ñöôïc luaän aùn vaän duïng ñeå tieáp caän vaø nghieân cöùu caùc vaán ñeà veà chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu trong töøng thôøi kyø. Luaän aùn vaän duïng tö töôûng Hoà Chí Minh veà vaán ñeà daân toäc vaø noäi dung ñöôøng loái chính saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta töø tröôùc ñeán nay veà vieäc giaûi quyeát vaán ñeà daân toäc vaø quan heä daân toäc trong vieäc nhaän thöùc vaø ñònh höôùng nghieân cöùu cuûa luaän aùn. Phöông phaùp nghieân cöùu chính cuûa luaän aùn laø phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp loâ gích, trong töøng chöông muïc nhaát ñònh maø noåi leân phöông phaùp lòch söû hay loâ gích hoaëc coù söï keát hôïp caû hai phöông phaùp trong töøng noäi dung nghieân cöùu. Luaän aùn coù söû duïng caùc phöông phaùp nghieân cöùu lieân ngaønh, söû duïng caùc thaønh töïu nghieân cöùu cuûa caùc khoa hoïc nhö daân toäc hoïc, xaõ hoäi hoïc, kinh teá hoïc...vaø caû khoa hoïc veà nhaø nöôùc vaø phaùp quyeàn ñeå toå chöùc nghieân cöùu, thoáng keâ, xöû lyù, heä thoáng vaø phaân tích toång hôïp taøi lieäu, xaây döïng caáu truùc noäi dung, boá trí chöông muïc phuø hôïp. Luaän aùn cuõng söû duïng caùc phöông phaùp so saùnh ñoàng ñaïi, lòch ñaïi…ñeå xöû lyù caùc taøi lieäu, töø ñoù ruùt ra ñöôïc nhöõng noäi dung khoa hoïc lieân quan ñeán ñeà taøi. 5. Nhöõng ñoùng goùp cuûa luaän aùn. Nghieân cöùu töông ñoái ñaày ñuû vaø coù heä thoáng veà chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa, luaän aùn ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh veà maët khoa hoïc lòch söû. Moät soá vaán ñeà nghieân cöùu lieân quan ñeán ngöôøi Hoa tröôùc nay coøn coù yù kieán khaùc nhau nay ñaõ phaàn naøo ñöôïc luaän aùn ñi saâu lyù giaûi. Ñoù laø caùc vaán ñeà veà ngöôøi Minh Höông, veà toå chöùc Minh Höông xaõ, veà toå chöùc bang ngöôøi Hoa, veà chính saùch thueá cuûa trieàu Nguyeãn ñoái vôùi ngöôøi Hoa, veà caùc nhaân toá taïo neân söï thaønh coâng trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa Ñaøng Trong...Ñaëc bieät luaän aùn ñaõ daønh soá trang caàn thieát ñeå chöùng minh raèng söï kieän quaân ñoäi Taây Sôn taøn saùt moät luùc hôn moät vaïn ngöôøi Hoa ôû Gia Ñònh chæ laø söï vu caùo, noùi theâm cuûa Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn... Luaän aùn ñaõ coá gaéng hoaøn thaønh nhieäm vuï khoa hoïc töï ñeà ra cuûa mình laø goùp phaàn toång keát moät böôùc veà chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa trong phaïm vi yù thöùc heä phong kieán cuûa chính quyeàn Vieät Nam trong lòch söû. Töø ñoù, khoa hoïc lòch söû coù theâm ñieàu kieän ñeå coù theå nhaän thöùc ñaày ñuû theâm veà chính saùch ñoái noäi cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam, trong ñoù coù chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Keát quaû nghieân cöùu cuûa luaän aùn seõ goùp phaàn lyù giaûi vaø cung caáp cô sôû khoa hoïc, vôùi caùc baøi hoïc kinh nghieäm lòch söû caàn thieát ñeå tham khaûo trong vieäc ñònh ra chính saùch phuø hôïp ñoái vôùi ngöôøi Hoa, taïo ñieàu kieän ñeå hoï phaùt huy caùc tieàm naêng vaø theá maïnh, ñoaøn keát gaén boù vôùi coäng ñoàng, tích cöïc tham gia vaøo söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác Vieät Nam. CHÖÔNG 1: CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM TÖØ THÔØI LYÙ TRAÀN TRÔÛ VEÀ TRÖÔÙC Sau khi ñanh baïi quaân Nam Haùn treân soâng Baïch Ñaèng (naêm 938), nöôùc ta böôùc vaøo kyû nguyeân ñoäc laäp töï chuû vôùi coäng ñoàng daân toäc Ñaïi Vieät bao goàm khoâng chæ cö daân AÂu-Laïc Vieät tröôùc kia maø coù theâm nhöõng thaønh vieân môùi ñaõ töø laâu gaén boù vôùi vuøng ñaát vaø con ngöôøi ôû ñaây. Trong ñoù, coù nhöõng ngöôøi Hoa töø phöông Baéc ñaõ ñeán sinh soáng laâu ñôøi cuøng vôùi caùc theá heä con chaùu cuûa hoï ñaõ sinh ra vaø lôùn leân treân vuøng ñaát naøy. Trong thôøi kyø Baéc thuoäc, nhieàu theá heä di daân ngöôøi Hoa ñaõ ñeán sinh soáng laâu daøi treân vuøng ñaát AÂu-Laïc Vieät. Hoï laø nhöõng binh lính vaø quan laïi caùc caáp ñeán coâng caùn, nhöõng thöông nhaân ñeán buoân baùn roài ôû laïi ñònh cö laâu daøi, nhöõng ngöôøi ñi truyeàn baù caùc toân giaùo, nhöõng ngöôøi ñeán ñaây ñeå tî naïn chính trò vaø nhöõng daân thöôøng ñi tìm nôi sinh cô laäp nghieäp môùi...Ña soá hoï coù goác gaùc ôû vuøng phía nam soâng Döông Töû, töùc laø thuoäc vuøng cö nguï laâu ñôøi cuûa cö daân Baùch Vieät. Vaên hoùa maø hoï mang ñeán AÂu Laïc Vieät laø vaên hoùa Baùch Vieät ñaõ coù phaàn bò Haùn hoùa nhöng chöa hoaøn toaøn laø vaên hoùa Haùn. Ñaëc ñieåm naøy coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán nhöõng ngöôøi Hoa sinh soáng ôû Ñaïi Vieät, thôøi kyø ñaàu töï chuû. Hoï laø moät thaønh phaàn daân cö, daân toäc trong coäng ñoàng caùc daân toäc Ñaïi Vieät, thôøi kyø ñaàu töï chuû. Sau khi giaønh ñöôïc quyeàn töï chuû, hình thaønh nhaø nöôùc Ñaïi Vieät ñoäc laäp, beân caïnh yù thöùc ñoäc laäp töï chuû vaø quyeát taâm vöôn leân phaùt trieån ngang haøng vôùi Trung Quoác cuûa nhaân daân Ñaïi Vieät, nhöõng yeáu toá môùi ñaõ xuaát hieän coù aûnh höôûng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ñeán quaù trình di cö cuûa ngöôøi Hoa vaøo Vieät Nam: - Moät ñöôøng bieân giôùi Vieät-Trung ñöôïc hình thaønh cuøng vôùi noù laø boä maùy kieåm soaùt nhaäp cö caû treân boä vaø ñöôøng bieån. Ñieàu naøy seõ laøm quan ngaïi taát caû nhöõng ngöôøi muoán di cö vaøo Ñaïi Vieät vì baát cöù lyù do naøo. Söï di cö khoâng coøn töï do nöõa, nhaát laø treân ñöôøng boä. Soá löôïng di daân do bò kieåm soaùt taát yeáu seõ giaûm. - Hai cuoäc chieán tranh lôùn ñaõ dieãn ra giöõa Ñaïi Vieät vaø nhaø Toáng cuûa Trung Quoác vôùi nhöõng toån thaát naëng neà cho caû hai beân. Sau ñoù, quaân Moâng Nguyeân ba laàn xaâm löôïc Ñaïi Vieät, taøn phaù, gieát choùc, gaây bao nhieâu tai hoïa thaûm khoác cho cö daân Ñaïi Vieät. Nhöõng aán töôïng ñoù coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán quaù trình di cö cuûa di daân vaø chính saùch ñoái vôùi ngöôøi di cö cuûa chính quyeàn Ñaïi Vieät. Töø tình hình naøy, xuaát hieän thaønh phaàn nhöõng ngöôøi Hoa ôû Ñaïi Vieät voán laø nhöõng tuø binh maø vì lyù do naøo ñoù khoâng ñöôïc Ñaïi Vieät trao traû cho Trung Quoác. - Trong thôøi gian quan heä Vieät-Trung oån ñònh, hoøa bình, nhöõng hoaït ñoäng giao tieáp veà vaên hoùa, kinh teá, chính trò giöõa hai nöôùc ñaõ dieãn ra trong söï kieåm soaùt vaø chi phoái cuûa hai nhaø nöôùc, taát yeáu coù taùc ñoäng ñeán quaù trình di cö cuûa ngöôøi Hoa vaøo ñaát Vieät. Quan heä giao thöông ñöôøng bieån giöõa hai nöôùc daãn ñeán söï xuaát hieän caùc cuïm di daân taäp trung ôû moät soá vuøng thích hôïp. Nhöõng trí thöùc Nho giaùo, Phaät giaùo vaãn tieáp tuïc vaøo ñaát Vieät goùp phaàn phaùt trieån vaên hoùa xaõ hoäi nhöng theo ñònh höôùng vaø nhu caàu phaùt trieån cuûa trieàu ñình. - ÔÛ Trung Quoác, ñeán giöõa trieàu Toáng, daân chuùng caùc vuøng Ñieàn (Vaân Nam), Vieät (Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây), Maân (Phuùc Kieán)...ñaõ ñöôïc chính thöùc chaáp nhaän laø ngöôøi Hoa Haï, thuoäc vaên hoùa Haùn, khoâng coøn bò trieàu ñình vaø daân cö Trung Nguyeân xem laø man di moïi rôï veà vaên hoùa nöõa. Ñieàu ñoù coù nghóa laø vaên hoùa Baùch Vieät treân caùc vuøng naøy ñaõ hoaøn toaøn bò ñaùnh baïi vaø thay theá baèng vaên hoùa Haùn i. Töø ñaây, nhöõng di daân ñeán Ñaïi Vieät töø vuøng ñaát cuõ cuûa cö daân Baùch Vieät seõ khoâng coøn hieän dieän trong trí oùc cuûa ngöôøi daân thuoäc coäng ñoàng caùc daân toäc Ñaïi Vieät nhö laø nhöõng anh em cuøng moät ngoïn nguoàn vaên hoùa Baùch Vieät nhö xöa nöõa. Toùm laïi, nhöõng nhaân toá môùi xuaát hieän trong thôøi kyø Ñaïi Vieät ñaõ töï chuû, nhaát laø trong quan heä caùc maët giöõa Ñaïi Vieät vaø Trung Quoác ñaõ daãn ñeán nhöõng thay ñoåi quan troïng trong quaù trình ngöôøi Hoa di cö vaøo Ñaïi Vieät. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam thôøi kyø naøy chòu söï chi phoái cuûa caùc xu theá treân. Nhìn toång quaùt, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa trong thôøi kyø naøy coù caùc noäi dung nhö sau: 1.1. KIEÅM SOAÙT VAØ HAÏN CHEÁ NHAÄP CAÛNH NHÖNG COÙ ÖU TIEÂN NÔÙI LOÛNG VÔÙI NHÖÕNG ÑOÁI TÖÔÏNG ÑAËC BIEÄT. Vieäc kieåm soaùt vaø haïn cheá nhaäp caûnh, caû treân ñöôøng boä vaø ñöôøng bieån taát yeáu ñöôïc trieån khai ngay sau khi Ñaïi Vieät giaønh ñöôïc quyeàn töï chuû. Söï kieåm soaùt ñöôïc thöïc thi vôùi taát caû moïi saéc ngöôøi nhaäp caûnh, trong ñoù coù ngöôøi Hoa. Tuy nhieân, söï kieåm soaùt vaø haïn cheá nhaäp caûnh ñoái vôùi ngöôøi Hoa bò chi phoái bôûi nhöõng ñaëc ñieåm tình hình cuûa thöïc teá ñaát nöôùc: - Nhöõng nhu caàu böùc thieát cuûa moät ñaát nöôùc môùi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, ñang caàn taäp trung phaùt trieån nhanh ñeå baûo veä quyeàn ñoäc laäp, töï chuû. Ñoù laø nhöõng nhu caàu veà vaät chaát cuï theå, khoâng phaûi laø löông thöïc maø laø haøng tieâu duøng caùc loaïi phuïc vuï cho caû daân thöôøng vaø boä maùy quan laïi trieàu ñình. Nhöõng hoùa vaät naøy tröôùc kia voán löu thoâng deã daøng töø phöông Baéc ñeán, baây giôø khoâng theå trong moät thôøi gian ngaén coù theå töï löïc ñöôïc. Ñoù coøn laø nhöõng nhu caàu khaùc veà tinh thaàn, kieán thöùc, tay ngheà thuû coâng, keå caû kinh phaät vaø saùch vôû thaùnh hieàn voán laø theá maïnh cuûa vaên hoùa phöông Baéc. Trong nhöõng giai ñoaïn nhaát ñònh cuûa thôøi kyø ñaàu töï chuû, nhöõng nhu caàu naøy noåi leân vöôït treân khaû naêng cuûa hoaït ñoäng giao löu veà kinh teá vaø vaên hoùa thoâng thöôøng. Ngöôøi Hoa ñeán töø phöông Baéc laø nhaân vaät chính coù theå ñaùp öùng tröôùc maét phaàn naøo caùc nhu caàu thöïc teá ñoù. Do vaäy ñoái vôùi ngöôøi Hoa vieäc nhaäp caûnh khoâng phaûi luùc naøo cuõng kieåm soaùt nghieâm ngaët vaø haïn cheá. - Coâng vieäc phoøng thuû ñaát nöôùc nhaát laø trong nhöõng giai ñoaïn quan heä hai nöôùc xaáu ñi vôùi nhöõng cuoäc chieán tranh lôùn thôøi nhaø Toáng vaø quaân Nguyeân Moâng cai trò Trung Quoác. Vieäc nhaäp caûnh luùc naøy bò kieåm soaùt nghieâm ngaët vaø ngöôøi Hoa ñeán töø Trung Quoác laø ñoái töôïng chính trong söï kieåm soaùt vaø haïn cheá. Tuy nhieân, laïi coù moät tình hình khaùc: nhöõng nhoùm ngöôøi Hoa laø daân quaân Nam Toáng bò quaân Moâng Nguyeân ñaùnh ñuoåi chaïy sang Ñaïi Vieät tî naïn vaø ñaõ ñöôïc vua toâi nhaø Traàn öu aùi tieáp nhaän, voã veà vaø söû duïng trong caùc ñoaøn quaân khaùng Nguyeân. - Coøn coù nhöõng tröôøng hôïp nhaäp caûnh ñaëc bieät. Ñoù laø tröôøng hôïp cuûa caùc tuø haøng binh ngöôøi Toáng vaøo Ñaïi Vieät theo chaân ñoaøn quaân cuûa Lyù Thöôøng Kieät, Toân Ñaûn. Söû cuõ coù ghi cheùp vieäc muøa xuaân naêm Kyû Muøi, 1079, ta trao traû caùc tuø binh Toáng, "...nhaø Toáng ñoøi ta trao traû moät nghìn ngöôøi bò baét; ñeán ñaây ta thaû cho veà hai traêm hai möôi moát ngöôøi maø thoâi..."[83, 01, tr. 356]. Nhö vaäy soá ngöôøi ôû laïi ñaát Vieät ñaõ nhieàu hôn soá ngöôøi trao traû. Trong soá nhöõng tuø binh ôû laïi ñaát Vieät thôøi Lyù, Traàn coù caû nhöõng nhaân vaät noåi tieáng ñöôïc ghi vaøo söû saùch nhö nhaø sö Thaûo Ñöôøng, ngöôøi saùng laäp Thieàn phaùi thöù ba ôû Ñaïi Vieät thôøi Lyù; laø Lyù Nguyeân Caùt, tuø binh Nguyeân Moâng ta baét ñöôïc sau traän tieâu dieät ñoaøn quaân cuûa Toa Ñoâ, laø ngöôøi saùng taùc caùc tuoàng truyeän haùt theo ñieäu phöông Baéc; laø Traâu Toân, thaày thuoác trong ñoaøn quaân Nguyeân Moâng sang xaâm löôïc Ñaïi Vieät bò baét laøm tuø binh, sau ñöôïc pheùp chöõa beänh cho caùc vöông haàu, noåi tieáng vì thuoác raát hieäu nghieäm, sau coù con laø Traâu Canh, cuõng laø danh y ñôøi Traàn... Nhöõng tröôøng hôïp nhaäp caûnh ñaëc bieät khoâng chæ laø tuø binh chieán tranh. Ñoù laø tröôøng hôïp cuûa nhöõng trí thöùc Nho giaùo muoán sang Ñaïi Vieät ñem khaû naêng taøi trí thi thoá ñöôïc ñaëc caùch nhaäp caûnh. Nhöõng nhaø sö teân tuoåi ngöôøi Hoa cuõng ñaõ ñöôïc ñoùn tieáp noàng haäu nhö vaäy döôùi caû trieàu Lyù vaø Traàn. Nhìn chung chính quyeàn caùc trieàu vua Ñaïi Vieät luoân kieåm soaùt chaët cheõ vieäc nhaäp caûnh cuûa ngöôøi Hoa. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi Hoa coù tri thöùc, khaû dó tham gia tích cöïc vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa nhaân daân Ñaïi Vieät, ñaùp öùng ñöôïc caùc nhu caáu böùc thieát cuûa quoác gia Ñaïi Vieät môùi böôùc ñaàu töï chuû...ñaõ ñöôïc ñaëc caùch nhaäp caûnh vaø ñoùn tieáp noàng haäu. Vieäc nhaäp caûnh cuûa ngöôøi Hoa vaøo Ñaïi Vieät coù theå khaùi quaùt treân maáy phöông thöùc nhö sau: - Baèng ñöôøng boä qua caùc cöûa aûi bieân giôùi, chòu söï kieåm soaùt vaø cho pheùp cuûa caùc vieân quan traán giöõ bieân giôùi, vaøo Ñaïi Vieät vì nhieàu muïc ñích, roài ôû laïi cö truù laâu daøi, hoøa nhaäp cuøng cö daân Ñaïi Vieät. Soá ngöôøi nhaäp caûnh theo phöông thöùc naøy chaéc chaén khoâng nhieàu. Ngöôïc laïi vôùi phöông thöùc ñoù laø söï nhaäp caûnh leùn luùt vöôït bieân giôùi, soá löôïng chaéc chaén cuõng khoâng nhieàu. Döôùi caû hai vöông trieàu Lyù, Traàn, moät phaàn nhôø söû duïng chính saùch thaân gia vôùi thoå haøo caùc chaâu muïc vuøng cao bieân giôùi neân an ninh quoác gia vuøng pheân daäu luoân ñöôïc baûo ñaûm. - Baèng ñöôøng bieån, theo caùc thuyeàn buoân vaøo caùc cöûa bieån ñöôïc trieàu ñình quy ñònh. Naêm Kyû Tî, 1144, trieàu Lyù ñaët trang Vaân Ñoàn ñeå thuyeàn buoân caùc nöôùc (trong ñoù coù thuyeàn buoân cuûa ngöôøi Hoa) ñeán caäp beán taäp trung haøng hoùa, mua baùn, daâng tieán caùc saûn vaät ñòa phöông [53, 1, tr.317]. Chöõ "trang" trong saùch vôû xöa coù nghóa laø nôi taäp trung chöùa caùc loaïi hoùa vaät tröôùc khi vaän chuyeån ñi nôi khaùc. Trang Vaân Ñoàn laø moät hoøn ñaûo vuøng bieån Haûi Ñoâng, caùch ñaát lieàn 125 daëm veà phía Ñoâng. Caû saùch Ñaïi Thanh Nhaát Thoáng Chí cuûa Trung Quoác cuõng ghi cheùp khaù roõ veà ñòa theá: "...ôû giöõa bieån caû ñöùng söõng ôû khoâng trung, hai ngoïn ñoái nhau, moät doøng nöôùc thoâng ôû giöõa, döïng saùch goã, ñaët cöûa quan, nhaân daân ôû daêng hai beân bôø; ñôøi Lyù ñôøi Traàn, thuyeàn buoân caùc nöôùc phaàn nhieàu ñaäu ôû ñaây..."[85, 4, 24]. Nhöng khoâng phaûi caû nöôùc thôøi Lyù chæ coù traïi Vaân Ñoàn laø nôi thuyeàn buoân nöôùc ngoaøi ñöôïc pheùp caëp beán. Theo moät taøi lieäu khaùc, Toaøn Thö khi ghi cheùp veà vieäc nhaø Traàn ñaët caùc chöùc quan traán, quan loä vaø saùt haûi söù ôû traán Vaân Ñoàn vaøo naêm Kyû Söûu, 1349, ñaõ ghi chuù roõ raèng: "...Tröôùc ñaây thôøi nhaø Lyù, thuyeàn buoân tôùi thì vaøo caùc cöûa bieån Tha, Vieân ôû chaâu Dieãn. Ñeán nay, ñöôøng bieån ñoåi dôøi, cöûa bieån noâng caïn, thuyeàn buoân phaàn nhieàu tuï taäp ôû Vaân Ñoàn..."[53, 02, tr.131]. Nhö vaäy thôøi Lyù, ngoaøi Vaân Ñoàn, thuyeàn buoân nöôùc ngoaøi, coù caû thuyeàn buoân Trung Hoa coù theå caëp beán ôû chaâu Dieãn (Ngheä An), vaøo hai cöûa Tha vaø Vieân. Tha vaø Vieân ngaøy nay laø ñòa phöông naøo chöa roõ, nhöng vôùi chi tieát naøy cho thaáy, thôøi Lyù, Traàn, ngöôøi Hoa nhaäp caûnh vaøo Ñaïi Vieät baèng ñöôøng bieån, theo caùc thuyeàn buoân khoâng chæ ôû Vaân Ñoàn. Chaéc chaén doïc theo bôø bieån khaù daøi vôùi nhieàu vònh vaø cöûa soâng cuûa Ñaïi Vieät, caùc vua trieàu Lyù vaø Traàn ñaõ thieát laäp moät soá caûng bieån, nôi ngöôøi Hoa vaø caùc ngöôøi ngoaïi quoác khaùc coù theå nhaäp caûnh Ñaïi Vieät. Nhöõng nôi naøy chaéc ñaõ phaûi hoaït ñoäng saàm uaát vaø laâu daøi neân ñeán trieàu Haäu Leâ, chuùng môùi ñöôïc tieáp tuïc söû duïng vaø ñaõ ñöôïc Nguyeãn Traõi ghi cheùp laïi trong boä Dö Ñòa Chí. - Qua hoaït ñoäng cuûa caùc hoã thò: Caùc taøi lieäu lòch söû cho thaáy thôøi Lyù, Traàn, quan heä trao ñoåi haøng hoùa giöõa cö daân vuøng bieân giôùi hai nöôùc ñöôïc thöïc hieän moät phaàn thoâng qua caùc chôï bieân giôùi. Trong saùch vôû cuõ, nhöõng chôï nhö vaäy ñöôïc goïi baèng teân "Hoã thò", laø chôï trao ñoåi haøng hoùa khoâng duøng tieàn cuûa cö daân vuøng bieân. Nhöng nhöõng taøi lieäu lòch söû maø ngaøy nay chuùng ta coù ñöôïc chæ cho bieát veà nhöõng chôï bieân giôùi naèm treân phaàn ñaát cuûa Trung Quoác. Ngay töø thôøi Leâ Long Ñænh, Ñaïi Vieät ñaõ coù ngöôøi coi vieäc trao ñoåi haøng hoùa ôû hai hoã thò taïi Lieâm Chaâu vaø traán Nhö Hoàng. Caùc hoã thò khaùc cuõng ñaõ hoaït ñoäng ôû vuøng Ung Chaâu ñaát Toáng. Nhöõng cuoäc chieán tranh giöõa hai nöôùc taát yeáu seõ coù aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa caùc hoã thò ñoù, nhöng chaéc chaén traûi qua thôøi gian maáy theá kyû giao dòch, nhöõng hoã thò töông töï seõ xuaát hieän nhieàu hôn, khoâng chæ treân ñaát Trung Quoác maø caû treân ñaát Ñaïi Vieät. Theo taøi lieäu Dö Ñòa Chí cuûa Nguyeãn Traõi, coù theå taïm giaû thieát raèng ñeán cuoái thôøi Traàn ñaõ coù moät soá hoã thò hoaït ñoäng treân ñaát Ñaïi Vieät ôû caùc vuøng nhö Vaïn Ninh (Moùng Caùi), Thoáng Lónh (Laïng Sôn), Tam Kyø (Tuyeân Quang), Truùc Hoa (Sôn Taây)... Trong caùc hoã thò ñoù, caùc nhoùm thöông gia ngöôøi Hoa thöôøng xuyeân laøm aên vôùi Ñaïi Vieät seõ coù ñaïi dieän cuûa mình ñeå thu naïp vaø quaûn lyù haøng hoùa. Ñaây cuõng laø moät hình thöùc nhaäp caûnh coâng khai, hôïp phaùp, gaén lieàn vôùi trao ñoåi haøng hoùa ôû caùc hoå thò. 1.2. TUØY TÖØNG ÑOÁI TÖÔÏNG MAØ TAÄP TRUNG HAY KHOÂNG TAÄP TRUNG CÖ TRUÙ. Caùc taøi lieäu lòch söû taäp hôïp ñöôïc cho thaáy, ngay töø thôøi Lyù Traàn, nhaø nöôùc Ñaïi Vieät thöïc hieän vieäc cö truù taäp trung vaø baét buoäc ñoái vôùi ngöôøi Hoa môùi ñeán vaø cho töï do cö truù ñoái vôùi caùc theá heä con chaùu hoï vaø moät soá ñoái töôïng nhaân só. Moät trong nhöõng ñieåm taäp trung cö truù lôùn coù ñoâng ngöôøi Hoa laø Vaân Ñoàn. Cho ñeán thôøi Lyù, Vaân Ñoàn môùi chæ laø moät nôi taäp hôïp thuyeàn buoân nöôùc ngoaøi ñeán caát dôû haøng hoùa tröôùc khi vaän chuyeån vaøo noäi ñòa. Ñieàu ñoù keùo theo söï taäp hôïp taïm truù cuûa ngöôøi Hoa. Do coâng vieäc buoân baùn, thu mua vaø caát tröõ haøng hoùa, moät phaàn khaùc do ñieàu kieän giao thoâng ñöôøng bieån luùc baáy giôø, moät soá ñoâng ngöôøi Hoa taïm truù ñoù töø töø chuyeån sang cö truù laâu daøi. Theo caùc taøi lieäu, soá ngöôøi Hoa cö truù ôû Vaân Ñoàn caøng luùc caøng ñoâng, thuyeàn buoân veà tuï hoïp ôû ñaây ngaøy caøng nhoän nhòp. Do vaäy maø nhaø Traàn ñaõ naâng Vaân Ñoàn thaønh Traán, thieát laäp cô quan Saùt haûi söù vaø Bình haûi quaân ôû ñaây. Söï kieän naøy xaûy ra naêm 1349, töùc laø caùch 205 naêm sau söï kieän trieàu Lyù laäp trang Vaân Ñoàn. Nhö treân ñaõ neâu, ñeán thôøi Traàn, khoâng chæ coù Vaân Ñoàn laø nôi taäp trung cö truù ngöôøi Hoa, moät soá ñieåm taäp trung cö truù ngöôøi Hoa khaùc ñaõ baét ñaàu hình thaønh ôû caùc vuøng ven bieân giôùi nhö Vaïn Ninh, Thoáng Lónh, Tam Kyø, Truùc Hoa hoaëc ôû caùc cöûa bieån cöûa soâng nhö Caàn Haûi (Ngheä An), Hoäi Thoáng (Haø Tónh)...Soá löôïng ngöôøi Hoa cö truù ôû caùc nôi naøy tuy chöa ñoâng nhöng caùc cô sôû thöông maïi, vaên hoùa cuûa ngöôøi Hoa ôû ñaây ñaõ hình thaønh. Vieäc xaùc ñònh cö truù taäp trung cuõng ñöôïc nhaø Traàn aùp duïng ñoái vôùi nhöõng nhoùm daân binh ngöôøi Toáng chaïy troán quaân Moâng Nguyeân. Naêm Nhaâm Thaân, 1272, (Toaøn Thö ghi naêm Giaùp Tuaát, 1274), 30 chieác thuyeàn ngöôøi Toáng chaïy naïn ñeán xin cö truù, vua Traàn ñaõ cho taäp trung sinh soáng ôû phöôøng Giai Tuaân, ngoaøi kinh thaønh [83, 01, tr. 501]. Phöôøng Giai Tuaân nay chöa roõ ôû ñaâu nhöng chaéc chaén ôû ñòa baøn ngoaïi thaønh Haø Noäi hieän nay vaø phaûi laø vuøng ven soâng Hoàng. Söû lieäu cho bieát, nhöõng ngöôøi naøy ñaõ toå chöùc caùc chôï buoân baùn caùc maët haøng vaûi luïa, döôïc phaåm trong khu vöïc cö truù. Tröôùc ñoù, naêm Ñinh Tî, 1257 (Toaøn Thö ghi naêm Quyù Hôïi 1263), Thoå quan phuû Tö Minh nöôùc Toáng laø Hoaøng Bính ñem 1200 boä thuoäc sang xin nhaø cö truù cuõng ñaõ ñöôïc vua toâi nhaø Traàn tieáp nhaän, nhöng söû saùch cuõ khoâng cho bieát trieàu ñình ñaõ boá trí ñoaøn ngöôøi Toáng naøy cö truù ôû ñaâu. Coù theå hoï ñöôïc phaân ra thaønh caùc nhoùm, nhöõng chieán binh seõ phieân thuoäc vaøo caùc toaùn quaân Saùt Thaùt, nhöõng daân thöôøng seõ boá trí cö truù, laøm aên sinh soáng ôû caùc vuøng xa bieân giôùi, nhöng khoâng trong phaïm vi kinh thaønh. Caùc taøi lieäu lòch söû cho thaáy vôùi moät soá ñoái töôïng ngöôøi Hoa khaùc nhö sö saõi, caùc nhaân só trí thöùc, nhöõng ngöôøi coù tay ngheà ñaëc bieät, vaø caû nhöõng ngöôøi nguyeân laø tuø haøng binh nhöng coù khaû naêng chuyeân moân cao ñaõ khoâng bò quaûn thuùc taäp trung cö truù. Hoàng Hieán, Lieãu Thuû Taâm, moät möu só, moät teân heà ñeàu soáng keà caän Leâ Hoaøn vaø Leâ Long Ñænh. Teân ñaày tôù cuûa Leâ Vaên Thònh voán ngöôøi Ñaïi Lyù, coù nhieàu quyeàn thuaät, soáng ngay ôû kinh ñoâ. Caùc nhaø sö töï do cö truù vaø ñi laïi baøn veà Phaät phaùp caû ôû Vieän Taû Nhai trong kinh thaønh. Höùa Toâng Ñaïo ung dung soáng beân bôø soâng Hoàng, phöôøng An Hoa, tu taäp pheùp thuaät, töï do cuùng boùi. Ñinh Baøng Ñöùc töï do ñi laïi caùc nôi bieåu dieãn vaø truyeàn daïy caùc kyõ naêng laøm xieác...Coøn Traâu Canh, voán laø con cuûa Traâu Toân, moät tuø binh Moâng Nguyeân nhöng gioûi ngheà thuoác ñaõ chaúng nhöõng ñöôïc töï do ñi laïi chöõa beänh ôû nhieàu nôi maø coøn ñöôïc vaøo kinh thaønh chöõa beänh cho caùc vöông haàu roài laøm chuyeän daâm boân vôùi cung nöõ... Qua khaûo saùt cho thaáy quy ñònh vieäc cö truù cuûa ngöôøi Hoa trong thôøi Lyù Traàn trôû veà tröôùc bieåu loä khaù roõ maáy ñaëc ñieåm: - Chuù yù kieåm soaùt vaø quy ñònh taäp trung cö truù ñoái vôùi nhöõng ngöôøi Hoa ñaõ ñeán cö nguï ôû Ñaïi Vieät nhöng thöôøng xuyeân coøn ñi, veà giöõa Ñaïi Vieät vaø Trung Quoác. Ñoái töôïng naøy tröôùc heát laø nhöõng thöông gia ñeán baèng caû ñöôøng boä vaø ñöôøng bieån. Coù theå ñoù laø heä quaû ngaøy caøng taêng töø nhöõng cuoäc chieán tranh giöõa hai nöôùc ôû caû trieàu Lyù vaø trieàu Traàn. - Cho pheùp töï do cö truù, töï do ñi laïi ñoái vôùi nhöõng ngöôøi Hoa ñaõ sinh soáng oån ñònh laâu daøi ôû Ñaïi Vieät. - Gaén lieàn vôùi caùc ñoäng thaùi khaùc nhau trong quan heä giöõa Ñaïi Vieät vaø Trung Quoác vaø gaén lieàn vôùi chính saùch veà nhaäp caûnh öùng vôùi töøng ñoái töôïng khaùc nhau, trong ñoù coù söï ñaëc caùch vôùi caùc trí thöùc Nho giaùo vaø Phaät giaùo. 1.3. TRAÂN TROÏNG, ÖU ÑAÕI CAÙC TRÍ THÖÙC NHO GIAÙO VAØ PHAÄT GIAÙO. Trong thôøi kyø Baéc thuoäc, Nho giaùo ñaõ truyeàn baù sang nöôùc ta, nhöng bieán ñoåi vaø thích nghi vôùi cö daân phöông Nam. Tuy Nho giaùo vaãn chöa beùn reã ñeán caùc taàng lôùp nhaân daân maø chæ coù aûnh höôûng trong taàng lôùp quyù toäc goác di daân vaø quyù toäc baûn ñòa, nhöng vieäc hoïc taäp chöõ Haùn vaø caùc noäi dung kinh ñieån cuûa Nho gia trong thôøi kyø Baéc thuoäc ñaõ coù nhöõng thaønh töïu nhaát ñònh. Sang thôøi kyø töï chuû, döôùi thôøi caùc vöông trieàu ñaàu tieân vaø nhöõng thaäp kyû ñaàu trieàu Lyù, trong gaàn 100 naêm ñoù, xuaát hieän tình hình ñaùng löu yù: suoát thôøi gian ñoù, nhaø nöôùc chæ döïng chuøa chöù khoâng xaây tröôøng hoïc; khoâng heà coù moät kyø thi naøo ñeå tuyeån choïn ngöôøi coù vaên hoïc, chöõ nghóa ra laøm vieäc nhaø nöôùc duø laø ôû caáp thaáp nhaát; treû em hoïc chöõ nghóa trong chuøa vaø ngöôøi daïy laø caùc nhaø sö; coá vaán chính trò cuûa vua laø nhöõng nhaø sö (raát uyeân thaâm veà Nho hoïc) chöù khoâng phaûi laø caùc Nho só; söù thaàn ñi Trung Quoác, quyù nhaát laø mang veà kinh Phaät...Trong tình hình ñoù, xaõ hoäi Ñaïi Vieät noåi leân moät nhu caàu, ngaøy caøng theâm caáp baùch. Ñoù laø moät neàn hoïc thuaät vôùi nhöõng trí thöùc coù theå giuùp nhaø nöôùc toå chöùc vaø ñieàu haønh ñaát nöôùc toát hôn. Ñieàu naøy Phaät giaùo vaø nhöõng nhaø sö caøng ngaøy caøng toû ra baát löïc. Caùc ñaïo só cuõng khoâng giuùp ích ñöôïc gì. Neàn hoïc thuaät ñoù, trong thôøi ñaïi aáy khoâng gì ngoaøi neàn hoïc vaán chöõ Haùn vaø Nho hoïc. Muoán coù ñöôïc moät neàn Nho hoïc, tröôùc heát caàn coù Nho só, sau ñoù môùi laø tröôøng, lôùp, theå cheá hoïc haønh, thi cöû...Phaûi laøm sao coù ñöôïc nhieàu Nho só coù thöïc hoïc. Muoán vaäy caàn traân troïng, öu aùi caùc Nho só ñeán töø baát cöù phöông naøo. Töø ñoù môû ra cô hoäi coáng hieán cho nhöõng trí thöùc Nho giaùo ngöôøi Hoa. Thöïc ra vieäc öu aùi söû duïng caùc trí thöùc Nho gia ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc thöïc hieän töø thôøi vua Leâ Ñaïi Haønh. Thaùi sö Hoàng Hieán laø nhaân vaät tieâu bieåu. Toaøn Thö chæ ghi cheùp khaù vaén taét veà con ngöôøi naøy: "...Hieán laø ngöôøi Baéc, thoâng hieåu kinh söû, thöôøng theo caùc cuoäc chinh phaït, laøm quaân sö, cuøng laø khuyeân vua leân ngoâi, möu baøn vieäc nöôùc, coù coâng lôùn, vua tin duøng nhö taâm phuùc..."[ 53, 1, tr. 226]. Theo taøi lieäu naøy thì Hoàng Hieán tröôùc khi Leâ Hoaøn leân ngoâi ñaõ töøng laø quan laïi trong trieàu Ñinh vaø coù tham gia laøm cuoäc chính bieán trao aùo long baøo cho quan Thaäp Ñaïo, roài laïi tieáp tuïc laøm quan phuïc vuï trieàu Leâ, laäp nhieàu coâng tích. Nhöng ñieàu maø caû Toaøn Thö vaø caùc boä söû Vieät sau naøy ñeàu ghi cheùp veà Hoàng Hieán laø oâng ta "thoâng hieåu kinh söû". Chi tieát naøy giaûi thích cô sôû cuûa vieäc oâng ta giöõ vò trí cao trong boä maùy quan laïi caû hai trieàu Ñinh vaø Leâ. Chaéc chaén coøn coù nhieàu ngöôøi Hoa khaùc, coù hoïc vaán, thoâng hieåu kinh söû ñaõ ñöôïc öu aùi söû duïng trong boä maùy quan laïi caùc caáp cuûa chính quyeàn Ñaïi Vieät non treû maø Hoàng Hieán laø moät ñieån hình ñaõ ñöôïc chính söû Ñaïi Vieät löu yù ghi nhaän. Khi Lyù Coâng Uaån leân ngoâi vaø dôøi ñoâ veà Thaêng Long, baét ñaàu thôøi kyø nhaân daân Ñaïi Vieät quyeát taâm ñöa ñaát nöôùc böôùc vaøo tieán trình phaùt trieån quoác gia Ñaïi Vieät toàn taïi ñoäc laäp vaø ngang haøng vôùi Trung Quoác thì moät nhu caàu khaùc cuõng ñaõ xuaát hieän. Ñoù laø nhu caàu veà moät heä tö töôûng chính thoáng cuûa giai caáp thoáng trò Ñaïi Vieät. Caùc vöông trieàu tröôùc ñoù vöøa ngaén nguûi, vöøa nhieãu loaïn: vöøa böôùc ñaàu töï chuû ñaõ phaân tranh vôùi 12 söù quaân caùt cöù; toâi thaàn haønh thích moät luùc caû vua vaø hoaøng töû; anh em doøng toäc tranh ngoâi gieát haïi laãn nhau; vua baát ñaïo, taø daâm, beänh hoaïn; caùc kyû cöông gieàng moái xaõ hoäi loûng leûo, raõ rôøi... Hieän traïng ñoù ñaët ra nhu caàu caáp baùch phaûi coù moät heä tö töôûng chính thoáng, vöøa laø moät lôïi khí phuïc vuï ñaéc löïc cho chính theå trung öông taäp quyeàn, cuûng coá cheá ñoä ñaúng caáp, giaùo duïc loøng trung thaønh vôùi nhaø vua nhöng cuõng phaûi coù khaû naêng gaén keát toaøn daân toäc vaø taát caû caùc thaønh phaàn nhaân daân Ñaïi Vieät trong thôøi kyø môùi. Trong thôøi ñaïi ñoù, heä tö töôûng aáy chính laø Nho giaùo gaén lieàn vôùi neàn hoïc vaán chöõ Haùn theo caùc saùch vôû cuûa Nho gia. Lyù Coâng Uaån ñöôïc chính caùc nhaø sö ñöa leân laøm vua nhöng khi dôøi ñoâ veà Thaêng Long, duø ñaõ cho xaây döïng khaù nhieàu chuøa, oâng vaãn khoâng choïn Phaät giaùo laøm heä tö töôûng cuûa giai caáp thoáng trò maø choïn Nho giaùo. Chính caùc hoaøng ñeá Ñaïi Vieät maø môû ñaàu laø Lyù Coâng Uaån ñaõ chuû ñoäng ñaåy maïnh vieäc phaùt trieån Nho giaùo vôùi söï goùp söùc cuûa caùc trí thöùc nho gia ngöôøi Hoa ñöôïc nhaø caàm quyeàn ñoùn ñôïi vaø öu aùi. Nhöõng taøi lieäu ít oûi veà vaán ñeà naøy cho pheùp ta hình dung phaàn naøo söï vieäc. Phaïm Thaønh Taøi laø quan laïi cuûa nhaø Toáng traán nhaäm huyeän Tónh Giang (Phuùc Kieán) ñaõ vieát trong saùch Queá haûi ngu haønh Chí, vaøo cuoái theá kyû thöù XII raèng "...Nhaø caàm quyeàn (Ñaïi Vieät) luoân luoân ñoùn tieáp noàng haäu ngöôøi Maân (coù nghóa ngöôøi Phuùc Kieán), hoï ñeán Vieät Nam baèng taøu thuyeàn. Chính quyeàn cho pheùp ngöôøi Maân tham chính vaø tham khaûo yù kieán hoï tröôùc khi ban haønh pheùp nöôùc..."[19, tr.145]. Hai töø "tham chính" vaø "tham khaûo" cho thaáy caùc nho só ngöôø i Hoa ñöôïc pheùp hoaëc tröïc tieáp tham gia boä maùy quan laïi, hoaëc laø coá vaán cho chính quyeàn hay caùc vieân chöùc rieâng bieät. Moät taøi lieäu khaùc cuûa hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn coøn trích daãn ñöôïc thö cuûa Töø Baù Töôøng göûi Lyù Coâng Uaån, raèng "...Baù Töôøng naøy taøi löôïc khoâng keùm ngöôøi nhöng khoâng ñöôïc troïng duïng ôû Trung Quoác. Vaäy xin giuùp ñaïi vöông..."[78, tr.11]. Söû cuõ cuûa Vieät Nam khoâng ghi cheùp roõ bao nhieâu trí thöùc Nho gia ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc troïng duïng vaø hoï ñaõ ñöôïc söû duïng vaøo vieäc gì nhöng qua caùc taøi lieäu coù ñöôïc cho pheùp ta taïm khaúng ñònh: - Moät soá trí thöùc Nho gia ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc caùc vua Ñaïi Vieät ñoùn tieáp noàng haäu vaø traân troïng söû duïng. - Soá ít trong hoï ñaõ ñöôïc troïng duïng laøm caùc chöùc vieäc trong trieàu, ôû nhöõng vò trí coâng vieäc ñoøi hoûi caàn coù trình ñoä chöõ Haùn cao. Moät soá khaùc coù vai troø nhö nhöõng moân khaùch, coá vaán cho vua vaø caùc quan laïi nhöõng yù kieán caàn thieát veà nhöõng vaán ñeà toå chöùc vaø quaûn lyù ñaát nöôùc. Coøn phaàn nhieàu trong hoï ñöôïc traân troïng söû duïng vaøo vieäc giaûng daïy chöõ Haùn vaø caùc saùch vôû Nho gia trong daân chuùng, nhaát laø trong caùc gia ñình quyù toäc. Hai nhoùm sau (moân khaùch vaø ngöôøi truyeàn baù chöõ nghóa trong daân) ngaøy caøng ñoâng hôn; ngöôïc laïi, nhoùm thöù nhaát (caùc chöùc vieäc) ngaøy caøng ít, ñeán cuoái thôøi Lyù thì döùt haún. - Hoï coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh trong quaù trình phaùt trieån neàn hoïc vaán chöõ Haùn trong xaõ hoäi Ñaïi Vieät, ngay khi vieäc toå chöùc hoïc haønh naøy coøn töï phaùt trong daân chuùng, nhaø nöôùc chöa toå chöùc ñöôïc moät heä thoáng giaùo duïc töø cô sôû ñeán trung öông. Nhöng chính keát quaû töø moät neàn hoïc vaán töï phaùt trieån trong daân chuùng ñoù ñaõ daãn ñeán söï nhaûy voït laø kyø thi Nho hoïc tam tröôøng ñaàu tieân cuûa Ñaïi vieät ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 2 naêm 1075, thôøi vua Lyù Nhaân Toâng, Leâ Vaên Thònh truùng tuyeån ñöôïc choïn vaøo haàu vua hoïc taäp. Ñaây laø moác lòch söû quan troïng ñaùnh daáu söï phaùt trieån cuûa neàn hoïc vaán chöõ Haùn ôû Ñaïi Vieät sau quaù trình töï hoài phuïc trong daân chuùng. Tieáp theo ñoù laø haøng loaït caùc söï kieän lòch söû lieân quan: thaønh laäp Quoác Töû Giaùm (thaùng 4 naêm 1076); kyø thi Laïi Vieân ñaàu tieân (thaùng 2 naêm 1077), vôùi ba pheùp thi vieát, thi tính toaùn vaø thi veà hình luaät; vaø thaùng 8 naêm 1086 kyø thi vaên hoïc ñaàu tieân tuyeån ngöôøi vaøo Haøn Laâm Vieän, Maïc Hieån Tích ñoå ñaàu, ñöôïc boå laøm Haøn Laâm hoïc só. Cuøng vôùi ñaø phaùt trieån neàn hoïc vaán chöõ Haùn, nhöõng noäi dung tö töôûng Nho gia cuõng ñöôïc phoå bieán roäng raõi, tröôùc heát laø trong haøng nguõ quan laïi vaø giôùi quyù toäc. Quaù trình naøy chín muoài vôùi söï kieän thaønh laäp Vaên Mieáu vaøo thaùng 8 naêm 1070, tröôùc kyø thi Nho hoïc tam tröôøng ñaàu tieân 5 naêm. Vôùi töôïng Chu Coâng, Khoång Töû vaø Töù Phoái ñöôïc baøy trong Vaên mieáu, boán muøa teá leã, hoaøng thaùi töû haøng ngaøy ñeán chieâm baùi vaø hoïc taäp, chöùng minh raèng Nho giaùo sau maáy möôi naêm phaùt trieån giôø ñaõ coù vò trí quan troïng trong xaõ hoäi Ñaïi Vieät. - Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, nhöõng trí thöùc Nho gia ngöôøi Hoa ñöôïc caùc vua quan vaø quyù toäc Ñaïi Vieät traân troïng ñoùn nhaän vaø söû duïng. Nhöng töø thôøi Lyù Nhaân Toân trôû ñi ñeán caû thôøi trieàu Traàn sau ñoù, tình hình coù thay ñoåi. Söï traân troïng, ñoùn nhaän tröôùc ñoù khoâng coøn nöõa, coù theå do hai lyù do chính : soá löôïng Nho só vaø nhöõng ngöôøi hieåu bieát veà caùc noäi dung tö töôûng Nho gia ñaõ phaàn naøo ñuû ñaùp öùng nhu caàu, nhaát laø sau caùc cuoäc thi tuyeån. Furiwara Riichiroø cuõng ñaõ giaû ñònh nhö vaäy khi oâng cho raèng "...döôøng nhö soá hoïc giaû baûn xöù ñaõ gia taêng daàn daàn döôùi trieàu Traàn vaø nhaø caàm quyeàn thaáy ít caàn ñeán caùc ngöôøi Trung Hoa nöõa..."[19, tr.148]. Lyù do thöù hai coù theå chính ñaùng hôn, ñoù laø cuoäc chieán tranh vôùi nhaø Toáng xaûy ra töø thaùng 10 naêm 1075 vaø chaám döùt vaøo giöõa naêm 1077, gaây thieät haïi khaù naëng neà cho caû hai beân. Cuoäc chieán tranh naøy, cuøng vôùi haäu quaû cuûa noù ñaõ laøm thay ñoåi thaùi ñoä cuûa nhaø caàm quyeàn ñoái vôùi caùc Nho só ngöôøi Hoa ñeán töø ñaát Toáng. Nhöõng cuoäc chieán tranh nhö vaäy cuõng ñaõ dieãn ra döôùi trieàu Traàn caøng tieáp tuïc khaéc saâu thaùi ñoä e deø cuûa nhaø caàm quyeàn Ñaïi Vieät. Caùc trí thöùc Phaät giaùo ñeán töø Trung Quoác cuõng ñöôïc nhaø caàm quyeàn Ñaïi Vieät traân troïng ñoùn nhaän. Ñeán ñaàu thôøi Lyù, treân ñaát Ñaïi Vieät ñaõ hình thaønh ba Thieàn phaùi Phaät giaùo vôùi haøng ngaøn ngoâi chuøa vaø am töï lôùn nhoû treân khaép ñaát nöôùc. Caû ba ngöôøi saùng laäp caùc thieàn phaùi naøy ñeàu laø nhöõng cao taêng ñeán töø Trung Quoác: Tyø Ni Ña Löu Chi, Voâ Ngoân Thoâng vaø Thaûo Ñöôøng. Trong ba vò naøy thì sö Thaûo Ñöôøng voán laø moät ngöôøi trong ñoaøn tuø binh maø quaân ñoäi trieàu Lyù giaûi veà sau laàn thaûo phaït Chieâm Thaønh quaáy roái bieân cöông. ÔÛ kinh ñoâ Thaêng Long, thaân phaän tuø binh cuûa Thaûo Ñöôøng thay ñoåi thaønh ngöôøi saùng laäp ra Thieàn phaùi Thaûo Ñöôøng. Ñieàu ñoù cho thaáy trieàu Lyù raát traân troïng caùc cao taêng, nhaát laø nhöõng cao taêng ngöôøi Hoa, tieáp tuïc truyeàn thoáng voán coù tröôùc ñaây cuûa nhaân daân Ñaïi Vieät, luoân quyù troïng caùc vò cao taêng ñeán töø phöông Baéc maëc duø luoân neâu cao tinh thaàn ñaáu tranh giaønh quyeàn töï chuû. Ñeán thôøi trieàu Traàn, ba Thieàn phaùi Phaät giaùo nhaát thoáng thaønh thieàn phaùi Yeân Töû vaø sau ñoù laø Thieàn phaùi Truùc Laâm. Truyeàn thoáng quyù troïng caùc cao taêng ñeán töø Trung Quoác vaãn tieáp tuïc vaø hình nhö khoâng bò aûnh höôûng laém bôûi nhöõng cuoäc chieán tranh vaø tình hình chính trò giöõa hai nöôùc. Caùc cao taêng laø khaùch môøi danh döï cuûa trieàu ñình. Vaø moät laàn nöõa, chính nhöõng cao taêng ñeán töø Trung Quoác ñaõ laøm cho Phaät giaùo Vieät Nam ña daïng vaø phong phuù hôn vôùi söï xuaát hieän cuõng nhö aûnh höôûng cuûa thieàn phaùi Laâm Teá maø cho ñeán ngaøy nay vaãn coøn truyeàn thöøa trong nhieàu chuøa chieàn ôû Vieät Nam. Teân tuoåi cuûa caùc thieàn sö ñoù vaãn coøn löu laïi trong boä Thieàn Uyeån Taäp Anh nhö sö Thieân Phong, Ñöùc Thaønh, Phuùc Tueä... 1.4. KHOÂNG KYØ THÒ, AÙP CHEÁ VEÀ VAÊN HOÙA. Ñeán Ñaïi Vieät vì nhieàu lyù do roài ôû laïi sinh soáng laâu daøi, ngöôøi Hoa vaãn ñöôïc pheùp gìn giöõ caùc phong tuïc taäp quaùn cuûa mình. Khi Traàn Khaùnh Dö traán giöõ Vaân Ñoàn, Toaøn Thö ghi cheùp raèng "...tuïc ôû ñoù laáy buoân baùn laøm ngheà nghieäp sinh nhai, aên uoáng may maëc ñeàu döïa vaøo khaùch buoân phöông Baéc, cho neân quaàn aùo, ñoà duøng theo tuïc ngöôøi Baéc..." [53, 02, tr. 58]. Tö lieäu naøy cho thaáy ôû Vaân Ñoàn cuõng nhö ôû caùc ñieåm tuï cö khaùc cuûa ngöôøi Hoa treân ñaát Vieät, caùc phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi Hoa trong cuoäc soáng thöôøng ngaøy ñeàu khoâng bò caám ñoaùn. Tröôùc heát laø trang phuïc, aùo quaàn, muõ noùn... ñeán caùc thöù thöïc duïng haøng ngaøy trong sinh hoaït vaät chaát, tinh thaàn ñeàu khoâng bò caám ñoaùn. Ngay caû nhöõng daân quaân Toáng chaïy sang Ñaïi Vieät laùnh naïn, ñöôïc Traàn Nhaät Duaät tuyeån duïng vaøo quaân ñoäi tieáp tuïc ñaùnh quaân Nguyeân Moâng, cuõng ñöôïc pheùp giöõ nguyeân y phuïc quaân Toáng. Ñeán ñoä vua quan nhaø Traàn phaûi daën doø nhau nhaän kyõ ñeå khoâng nhaàm laãn. ÔÛ phöôøng Giai Tuaân, nôi trieàu Traàn taäp trung ñònh cö soá ngöôøi Toáng ñi treân 30 chieác thuyeàn chaïy naïn sang ta, cung caùch sinh hoaït, buoân baùn cuûa ngöôøi Hoa vaãn ñöôïc duy trì. Toaøn Thö ghi "...ngöôøi Toáng coù caùc haøng vaûi luïa, döôïc phaåm, baøy haøng môû chôï buoân baùn rieâng..."[53, 02, tr. 39]. Trong ngoân ngöõ giao tieáp, söû cuõ cuõng cho thaáy ngöôøi Hoa vaãn söû duïng tieáng noùi cuûa mình chôù khoâng heà bò caám ñoaùn. Traàn Nhaät Duaät laø töôùng lónh cao caáp cuûa nhaø Traàn vaãn thöôøng xuyeân lui tôùi chuøa Töôøng Phuø troø chuyeän baèng tieáng Trung Quoác vôùi nhaø sö ngöôøi Toáng truï trì ôû ñoù. Traàn Nhaät Duaät cuõng thöôøng sang chôi nhaø cuûa moät ngöôøi Toáng khaùc laø Traàn Ñaïo Chieâu, chuyeän troø haøng giôø baèng tieáng Trung Quoác vôùi chuû nhaø. Khi quaân Moâng Nguyeân ñaùnh nhau vôùi quaân binh cuûa Traàn Nhaät Duaät, boïn chuùng ñaõ kinh sôï nghó raèng quaân Toáng ñaõ cuøng sang chieán ñaáu saùt Thaùt vôùi quaân ñoäi Ñaïi Vieät khi nghe trong haøng nguõ quaân binh Ñaïi Vieät coù nhieàu tieáng noùi cuûa ngöôøi phöông Baéc. Trong lónh vöïc giao löu vaên hoùa, chính quyeàn Ñaïi Vieät toû ra khaù côûi môû. Ñinh Baèng Ñöùc laø moät naïn daân laùnh sang ta, caû nhaø coù ngheà laøm xieác treân daây, Ñaõ chaúng nhöõng ñöôïc töï do toå chöùc bieåu dieãn kieám soáng maø coøn ñöôïc pheùp truyeàn daïy cho ngöôøi baûn xöù. Toaøn Thö ñaõ ñaùnh giaù khaù cao söï nghieäp naøy khi ghi cheùp raèng "...Troø leo daây (ôû nöôùc ta) baét ñaàu coù töø ñoù..." [53, 02, tr.130]. Töông töï laø tröôøng hôïp cuûa ngöôøi phöôøng haùt teân Lyù Nguyeân Caùt, voán laø tuø binh ta baét ñöôïc khi dieät ñoaøn quaân cuûa Toa Ñoâ. Caùc ñieäu haùt phöông Baéc cuûa Nguyeân Caùt ñaõ ñöôïc caùc gia ñình quyù toäc ôû kinh ñoâ cho ngöôøi ñeán hoïc taäp roài ñoùng dieãn caùc tuoàng tích phöông Baéc laøm troø vui ñem vaøo cung döï thi khi vua Traàn coù leänh cho caùc vöông haàu, coâng chuùa daâng caùc troø taïp hyù, xeùt duyeät coù thöôûng. Nguyeân Caùt ñaõ saùng taùc ñöôïc nhieàu tuoàng tích truyeän coå, bieåu dieãn hay ñeán ñoä Toaøn Thö ghi "...muoán cho buoàn ñöôïc buoàn, muoán cho vui ñöôïc vui. Nöôùc ta coù tuoàng truyeän baét ñaàu töø ñaáy..." [53, 02, tr.141]. Nhöõng tö lieäu vöøa trình baøy cho thaáy chính quyeàn Ñaïi Vieät chaúng nhöõng khoâng kyø thò, caám ñoaùn maø coøn toû ra khaù traân troïng caùc noäi dung vaên hoùa maø di daân mang tôùi. Tuy nhieân, ñeán thaùng 12 naêm Giaùp Daàn, 1374, naêm thöù hai ñôøi vua Traàn Dueä Toâng, trieàu ñình coù chieáu "...quaân vaø daân khoâng ñöôïc maëc aùo, chaûi ñaàu theo ngöôøi phöông Baéc vaø baét chöôùc tieáng noùi cuûa caùc nöôùc Chieâm, Laøo..." [53, 02, tr.158]. Leänh caám naøy cho thaáy vaên hoùa loái soáng cuûa ngöôøi Hoa ñöôïc töï do phaùt trieån ñeán möùc coù aûnh höôûng nhaát ñònh tôùi loái soáng cuûa cö daân ngöôøi Vieät. 1.5. AN NINH QUOÁC GIA LAØ TOÁI THÖÔÏNG: Trong khoaûng thôøi gian xaáp xæ 300 naêm sau töï chuû, ngöôøi Vieät phaûi tieán haønh 5 cuoäc chieán tranh veä quoác. Bao nhieâu maát maùt, hy sinh vaø thieät haïi trong nhöõng cuoäc chieán tranh ñoù. Ngöôøi Vieät hieåu caùi giaù cuûa ñoäc laäp vaø chuû quyeàn quoác gia. An ninh quoác gia laø toái thöôïng trôû thaønh nguyeân taéc lôùn nhaát trong moïi noäi dung chính saùch cuûa caùc vöông trieàu trong thôøi kyø naøy. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuõng tuaân thuû nguyeân taéc ñoù nhöng ñöôïc bieåu hieän ôû nhieàu caáp ñoä vaø khía caïnh khaùc nhau. - Caûnh giaùc vôùi moïi hoaït ñoäng xaâm phaïm an ninh quoác gia laø yù thöùc thöôøng xuyeân cuûa caùc vöông trieàu Ñaïi Vieät, keå caû nhöõng luùc quan heä Vieät-Trung bình yeân, phaúng laëng. Trong thôøi kyø hai nöôùc xung ñoät, tinh thaàn caûnh giaùc ñoù caøng ñöôïc ñeà cao. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän tröôùc heát trong chính saùch nhaäp caûnh vaø quy ñònh taäp trung cö truù vôùi nhöõng ñoái töôïng coù phaân bieät. Trong ngöôøi Hoa, taàng lôùp thöông gia ñöôïc caùc vöông trieàu chuù yù caûnh giaùc , baát keå thôøi bình hay thôøi chieán. Ñoù laø nhöõng ngöôøi hay ñi, veà giöõa Ñaïi Vieät vaø Trung Quoác. Nhöõng thoâng tin veà an ninh quoác gia coù theå bò roø ræ töø hoï. Ngöôøi Vieät laøm ñieàu ñoù khoâng thöøa, Traàn Ích Taéc ñaõ qua moät soá ngöôøi Hoa ôû Vaân Ñoàn ñeå lieân laïc caàu caïnh Moâng Nguyeân xuaát quaân; boïn naøy ñaõ ñi, veà giöõa hai nöôùc, ñaõ laàn moø veà taän kinh ñoâ ñeå naém tình hình quaân cô, lieân laïc, chieâu duï nhöõng phaàn töû chuû baïi, caàu hoøa trong haøng nguõ quyù toäc trieàu Traàn. Thöông gia laø ñoái töôïng ñöôïc ñaëc bieät chuù yù caûnh giaùc, vì vaäy maø phaûi quy ñònh cö truù taäp trung, ngaên caám ñi laïi trong noäi ñòa. Vaân Ñoàn trang ñöôïc thaønh laäp naêm 1149 thôøi Lyù tröôùc heát laø do ôû yù thöùc caûnh giaùc vôùi nhöõng thöông gia ngöôøi Hoa. Sau naøy, nôi ñaây ñöôïc naâng caáp veà haønh chaùnh, taêng cöôøng löïc löôïng ñoàn truù, taêng cöôøng hoaït ñoäng kieåm tra kieåm soaùt...taát caû xuaát phaùt töø yù thöùc an ninh quoác gia laø toái thöôïng. - An ninh vuøng pheân daäu cuûa quoác gia cuõng laø moät caáp ñoä quan troïng cuûa yù thöùc caûnh giaùc baûo veä an ninh quoác gia trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Ñöôøng bieân giôùi Vieät-Trung khaù daøi, ñòa hình laïi raát phöùc taïp. Do ñoù, caùc vöông trieàu ñeàu söû duïng chính saùch voã veà caùc thoå haøo ñòa phöông, ñöa hoï thaønh löïc löôïng trung thaønh vôùi trieàu ñình trong vieäc kieåm soaùt bieân giôùi. Nhieàu coâng chuùa hoï Lyù, hoï Traàn ñaõ leân vuøng thöôïng du laøm daâu, xaây döïng tai maét vuøng bieân. Maët khaùc, caùc vöông trieàu Vieät söû duïng khaù thaønh thaïo saùch löôïc phoái hôïp vôùi Trung Quoác ñeå traán aùp caùc nhoùm thoå phæ ngöôøi Hoa. Naêm 1144, Ñaøm Höõu Löôïng quaáy phaù vuøng bieân giôùi ñaõ nhanh choùng bò deïp yeân laø keát quaû cuûa hai phöông thöùc treân. Moät phöông thöùc khaùc cuõng ñöôïc ngöôøi Vieät thöôøng xuyeân söû duïng laø ñaët cô sôû chính trò trong caùc hoaït ñoäng kinh teá, giao dòch ôû caùc hoã thò cuûa hai nöôùc. Hoã thò laø nôi trao ñoåi haøng hoùa ôû vuøng bieân, thoâng tin töø noäi ñòa vaø caùc ñoäng tònh veà an ninh bieân giôùi cuõng seõ boäc loä ôû ñoù, vaäy neân töø thôøi trieàu Lyù, trieàu ñình ñaõ nhieàu laàn thöông thuyeát vôùi nhaø Toáng ñeå "ñaët ngöôøi coi vieäc taïi chôï " [53, 01, tr.235]. Roõ raøng ngay töø thôøi trieàu Lyù, caùc vöông trieàu Ñaïi Vieät ñaõ luoân chuû ñoäng vaø tích cöïc ñeå caûnh giaùc vôùi caùc hoaït ñoäng xaâm phaïm an ninh vuøng pheân daäu cuûa ñaát nöôùc. Ngöôøi Hoa vaø caùc hoaït ñoäng cuûa hoï ôû vuøng bieân luoân ñöôïc chaêm chuù theo doõi vaø tích cöïc phoøng chaën nhöõng haønh vi coù theå gaây haïi ñeán an ninh quoác gia. - Trong noäi ñòa, chính saùch chung cuûa caùc vöông trieàu laø ñeà cao ñaïo lyù nhu vieãn vaø toân hieàn, luoân traân troïng nhöõng ngöôøi Hoa chaân chính, coù taøi naêng trí tueä, coù nhieät thaønh haønh ñaïo giuùp ñôøi. Nhöng nhöõng bieän phaùp phoøng tröø caûnh giaùc vaãn ñaõ ñöôïc aùp duïng khaù ña daïng. Caùc nhoùm naïn daân chính trò ngöôøi Toáng chaïy traùnh quaân Nguyeân ñöôïc ñoùn nhaän, che chôû, baûo boïc nhöng phaûi cö truù taäp trung ôû nhöõng ñòa ñieåm do nhaø nöôùc quy ñònh. Nôi quy ñònh cö truù taäp trung ñoù thöôøng laø vuøng ngoaïi thaønh; khoâng ôû trong kinh thaønh ñeå ñeà phoøng bieán loaïn, nhöng cuõng khoâng quaù xa kinh ñoâ ñeå luoân trong taàm ngaém cuûa trieàu ñình vaø caùc ñôn vò quaân ñoäi ñoàn truù. Ñoaøn naïn daân hôn 1200 ngöôøi cuûa thoå quan phuû Tö Minh nhaø Toáng laø Hoaøng Bính vaø nhoùm 30 chieác thuyeàn daân Toáng tî naïn caäp beán La Caùt Nguyeân (chöa roõ nay thuoäc vuøng naøo), ñeàu ñöôïc chính quyeàn Ñaïi Vieät ñoùn tieáp vaø öùng xöû nhö vaäy. Coøn caùc toaùn quaân binh nhaø Toáng chaïy sang Ñaïi Vieät ñeàu ñöôïc ñoùn nhaän söû duïng trong phieân cheá cuûa ñoäi quaân cuûa Thöôïng Töôùng Traàn Nhaät Duaät. Hoï vaãn maëc quaàn aùo quaân Toáng, noùi naêng chuyeän troø baèng tieáng Baéc nhöng chieán ñaáu theo meänh leänh chæ huy ngöôøi Vieät, cuøng nhau saùt Thaùt...Moät ñoái töôïng ngöôøi Hoa khaùc ñöôïc chính quyeàn vaø giôùi quyù toäc ñöông trieàu ñoái xöû raát thaân höõu nhöng vaãn coù söï chuù yù ñeà phoøng laø nhöõng moân khaùch, moân thuoäc cuûa caùc thaân vöông vaø quyù toäc. Leâ Vaên Thònh, ngöôøi ñoã ñaïi khoa ñaàu tieân trong kyø thi tuyeån nhaân taøi Nho hoïc ñaàu tieân cuûa Ñaïi Vieät coù moät moân thuoäc laø ngöôøi Hoa ñeán töø nöôùc Ñaïi Lyù. Tay naøy theo söû cuõ ghi laø coù pheùp bieán hoùa kyø laï. Leâ Vaên Thònh ñaït ñöôïc gaàn heát caùc ñænh cao danh voïng ñöông thôøi nhöng cuoái cuøng bò gieát vì toäi ñònh thí vua. Chuyeän naøy cho tôùi ngaøy nay cuõng chæ laø moät nghi aùn vì tính chaát meâ tín vaø hoang ñöôøng cuûa noù. Nhöng tay moân thuoäc ngöôøi Ñaïi Lyù cuûa Vaên Thònh thì ñöôïc saùch söû Ñaïi Vieät ghi nhaän nhö laø keû lieân can quan troïng cuûa nghi aùn vì nhöõng pheùp bieán hoùa kyø laï cuûa y. Moät ñieàu thuù vò cuûa lòch söû laø söû cuõ khoâng neâu ra moät tröôøng hôïp ngöôøi trí thöùc Nho gia hay cao taêng ngöôøi Hoa naøo coù haønh vi giaùn ñieäp hay lieân can ñeán caùc hoaït ñoäng xaâm phaïm an ninh quoác gia Ñaïi Vieät. - Thaúng tay dieät tröø nhöõng phaàn töû coù haïi cho an ninh quoác gia cuõng laø moät caáp ñoä trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa, nhöng ñieàu naøy chæ xaûy ra döôùi thôøi cha con Hoà Quyù Ly laøm chuùa phöông nam. Ñaàu theá kyû thöù XV, nhaø Hoà tieám ngoâi nhaø Traàn, Hoà Quyù Ly ñoaït ngai vaøng cuûa chaùu ngoaïi leân laøm vua, roài baét chöôùc nhaø Traàn nhöôøng ngoâi cho con laø Haùn Thöông. Cuõng luùc aáy, yù ñoà thoân tính Ñaïi Vieät cuûa nhaø Minh ñaõ boäc loä khaù roõ. Quaân Minh chöa xuaát binh nhöng caùc giaùn ñieäp Trung Quoác ñaõ lieân tuïc taêng cöôøng hoaït ñoäng. Baèng nhieàu con ñöôøng, keå caû theo chaân caùc söù boä, chuùng xaâm nhaäp vaø tuï taäp beø ñaûng chôø ngaøy ñaïi binh nhaäp Vieät ñeå noåi leân haønh söï. Boïn Nguyeãn Toaùn, Töø Caù, Nguyeãn Toâng Ñaïo, Ngoâ Tín voán laø boïn ngöôøi hoaïn nöôùc Vieät, ñöôïc coáng noäp sang Trung Quoác cuøng vôùi taêng nhaân vaø ñaøn baø xoa boùp, töø ñôøi vua Thaùi Toå nhaø Minh. Rieâng boïn naøy ñöôïc vua Minh giöõ laïi cho laøm noäi quan. Ñeán luùc naøy chuùng giaû sang söù chia nhau ñi gaëp ngöôøi thaân thuoäc, coù caû ngöôøi Hoa laãn ngöôøi Vieät, maät heïn chôø ngaøy haønh ñoäng. Chính quyeàn hoï Hoà naém ñöôïc, truy luøng gieát saïch caû boïn chuùng vaø nhöõng toøng phaïm ngöôøi Hoa, ngöôøi Vieät ñoù. Naêm sau (1404), boïn Lyù Kyø cuõng tieáp tuïc möôïn danh söù giaû sang ta quan saùt, ghi cheùp moïi hình theá, roài lieân laïc vôùi caùc thaønh phaàn baát haûo khaùc trong ngöôøi Hoa ñang cö truù ôû ñaây ñeå nhen nhoùm löïc löôïng noäi öùng cho ñaïi binh. Nhaø Hoà sai Phaïm Luïc Taøi ñem quaân ñuoåi gieát nhöng Lyù Kyø cao soá nhanh chaân thoaùt qua cöûa aûi tröôùc. Söû cuõ khoâng ghi cheùp nhieàu nhöng chaéc raèng chính quyeàn hoï Hoà, tröôùc hieåm hoïa xaâm löôïc cuûa quaân Minh, ñaõ khoâng ngaàn ngaïi tieâu dieät caùc phaàn töû ngöôøi Hoa coù bieåu hieän seõ noåi daäy haønh ñoäng uûng hoä quaân Minh khi chuùng traøn sang xaâm löôïc. Xem xeùt veà chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam thôøi kyø ñaàu töï chuû coù theå ruùt ra moät soá nhaän xeùt : Ngöôøi Hoa vôùi tö caùch laø moät thaønh phaàn trong coäng ñoàng caùc daân toäc Ñaïi Vieät thôøi kyø ñaàu töï chuû laø saûn phaåm cuûa caùc quaù trình lòch söû dieãn ra trong thôøi kyø Baéc thuoäc vaø trong thôøi kyø ñaàu töï chuû. Trong ñoù, ñaõ aån chöùa söï tieáp bieán vaên hoùa sinh ñoäng theo phöông thöùc: töø di cö ñeán ñònh cö, coäng cö; ñoàng thôøi hoäi tuï, giao löu; roài hoøa nhaäp, thoáng nhaát. Trong söï tieáp bieán vaên hoùa ñoù, ngöôøi Hoa khoâng chæ taûi maø coøn nhaän. Nhaän töø nôi ñònh cö, coäng cö vaø nhaän caû ôû ngöôøi di cö môùi tôùi, taûi tôùi nhöõng caùi môùi. Khoâng chæ taûi, khoâng chæ nhaän maø coøn ñoå xöông maùu ñeå baûo veä vaø phaùt trieån caùi ñaõ taûi ñaõ nhaän ñoù. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Ñaïi Vieät trong thôøi kyø naøy ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy söï tieáp bieán vaên hoùa ñoù. Noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa thôøi kyø naøy noåi leân maáy ñaëc ñieåm: - Bieåu hieän roõ tinh thaàn côûi môû, thaân thieän vôùi soá ñoâng di daân, nhaát laø vôùi naïn daân vaø caùc trí thöùc Nho gia vaø Phaät giaùo - Coù söï phaân loaïi ñoái töôïng nhaát ñònh trong thöïc thi chính saùch, nhaát laø trong quy ñònh cö truù vaø nhaäp caûnh. Trong ñoù nhöõng ngöôøi Hoa chöa ñònh cö laâu daøi ôû Ñaïi Vieät, tröôùc heát laø caùc thöông gia thöôøng xuyeân ñi, veà ñaõ coù söï chuù yù ñoái xöû cöùng raén hôn. Nhöõng ngöôøi coøn laïi, duø tröôùc ñaây laø tuø haøng binh hay coù toå tieân laø tuø haøng binh ñeàu ñöôïc ñoái xöû töû teá, thaân thieän. - Noäi dung chính saùch luoân ñeà cao nguyeân taéc baûo veä tuyeät ñoái an ninh quoác gia, nhöng khoâng chuù troïng khai thaùc caùc tieàm naêng, theá maïnh veà kinh teá, veà nhöõng nguoàn lôïi maø Hoa thöông mang laïi. Ñaëc ñieåm naøy coù nhieàu nguyeân nhaân, trong ñoù cô baûn laø do caùc vöông trieàu Ñaïi Vieät luùc naøy chöa coù nhaän thöùc ñaày ñuû veà caùc tieàm naêng, theá maïnh kinh teá cuûa ngöôøi Hoa maø chuù yù nhieàu hôn ñeán vieäc khai thaùc voán vaên hoùa trong caùc di daân laø trí thöùc Nho giaùo vaø Phaät giaùo. Maët khaùc, nhöõng cuoäc chieán tranh vaø xung ñoät vuõ trang thöôøng xuyeân dieãn ra giöõa hai nöôùc buoäc nhaø nöôùc Ñaïi Vieät phaûi luoân caûnh giaùc vôùi hoaït ñoäng cuûa giôùi Hoa thöông, töø ñoù luoân kieåm soaùt vaø keàm cheá hoï, laøm haïn cheá caùc hoaït ñoäng giao löu kinh teá. - Söï ñònh hình cuûa chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa gaén lieàn vôùi yù thöùc phaùt trieån quoác gia Ñaïi Vieät ñoäc laäp, töï chuû. Thôøi caùc vöông trieàu Ngoâ, Ñinh, Leâ, noäi dung chính saùch chöa ñònh hình roõ reät. Ñeán ñaàu trieàu Lyù, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa chính thöùc hình thaønh vaø coù vai troø nhö laø moät trong nhöõng phöông thöùc ñeå giaûi quyeát caùc nhu caàu phaùt trieån cuûa quoác gia Ñaïi Vieät, tröôùc heát laø treân phöông dieän vaên hoùa vaø tö töôûng. Trong quaù trình tieáp tuïc ñònh hình vaø hoaøn thieän caùc noäi dung chính saùch, nhöõng cuoäc chieán tranh giöõa hai nöôùc, nhaát laø cuoäc chieán tranh vôùi nhaø Toáng naêm 1075 ñaõ laø nhöõng cuù soác maïnh coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán noäi dung chính saùch. Tuy nhieân nhöõng cuù soác maïnh ñoù ñaõ khoâng laøm thay ñoåi chieàu höôùng vaø tính chaát chung cuûa chính saùch. Xuyeân suoát caû hai vöông trieàu Lyù vaø Traàn, noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa nhìn chung thoáng nhaát. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø moät boä phaän trong chính saùch ñoái noäi cuûa nhaø nöôùc ñöông thôøi, noù thoáng nhaát nhöng khoâng leä thuoäc vaøo chính saùch ñoái ngoaïi ñoái vôùi Trung Quoác trong thôøi kyø naøy. Trong khi moïi nhaø nöôùc Ñaïi Vieät buoåi ñaàu töï chuû luoân caûnh giaùc vaø thôøi naøo cuõng phaûi ñöông ñaàu vôùi nhöõng cuoäc xaâm löôïc quy moâ lôùn töø Trung Quoác thì chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa luùc naøy nhìn chung vaãn laø thu huùt, traân troïng, öu tieân cho nhaäp caûnh, töï do cö truù, khoâng aùp cheá veà vaên hoùa ñoái vôùi nhöõng ngöôøi Hoa coù hoïc thöùc, coù tay ngheà ñeå ñaùp öùng caùc nhu caàu ñaát nöôùc buoåi ñaàu töï chuû. ÔÛ ñaây, maët ñoái noäi, vieäc ñaùp öùng caùc nhu caáu böùc thieát ñeå phaùt trieån ñaát nöôùc ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu. Tuy nhieân chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa thôøi kyø naøy vaãn thoáng nhaát vôùi chính saùch ñoái vôùi Trung Quoác luùc naøy laø vaãn luoân ñeà cao caûnh giaùc, nhaát laø vôùi nhöõng phaàn töû ngöôøi Hoa coù theå gaây haïi cho an ninh quoác gia, duø ôû saâu trong noäi ñòa hay vuøng bieân giôùi. Töø ñoù maø trong noäi dung chính saùch coù söï quy ñònh veà cö truù, kieåm soaùt chaët cheõ nhöõng thöông nhaân ngöôøi Hoa; khoâng chuù yù khai thaùc nhöõng lôïi ích veà kinh teá trong hoaït ñoäng cuûa hoï. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Ñaïi Vieät thôøi kyø ñaàu sau töï chuû coù vò trí quan troïng trong heä thoáng chính saùch ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi phuïc vuï cho muïc tieâu phaùt trieån quoác gia Ñaïi Vieät ñoäc laäp, coù vò theá ngang haøng vôùi Trung Quoác, thôøi kyø ñoù. Nhìn chung, noù coù noäi dung tích cöïc vaø coù phaàn ñoùng goùp quan troïng trong söï nghieäp phaùt trieån quoác gia Ñaïi Vieät thôøi kyø ñaàu töï chuû. CHÖÔNG 2: CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CAÙCVÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM THÔØI KYØ TÖØ SAU MINH THUOÄC ÑEÁN ÑAÀU TRIEÀU NGUYEÃN Sau hôn 10 naêm khaùng chieán choáng quaân Minh, Leâ Lôïi vaø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc Ñaïi Vieät ñaõ giaûi phoùng ñaát nöôùc khoûi aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Minh, taùi laäp quoác gia Ñaïi Vieät ñoäc laäp, töï chuû ôû phöông Nam. Trieàu Haäu Leâ ñöôïc hình thaønh gaén lieàn vôùi theå cheá trung öông taäp quyeàn maïnh meõ vaø ngoâi vò ñoäc toân cuûa Nho giaùo. Xaõ hoäi Ñaïi Vieät tieán leân moät böôùc phaùt trieån môùi vôùi nhöõng thaønh töïu quan troïng veà caùc maët. Böôùc phaùt trieån ñoù keùo daøi suoát trong 100 naêm. Sau ñoù moät cuïc dieän môùi chöa töøng coù tieàn leä cuûa ñaát nöôùc xuaát hieän. Chính quyeàn Leâ Trònh vôùi vua Leâ chæ coù hö vò, thöïc quyeàn trong tay caùc chuùa Trònh laø chính quyeàn Nam trieàu ñoái laäp vôùi Baéc trieàu cuûa hoï Maïc. Sau ñoù hoï Maïc ñoå, Baéc trieàu bò dieät, ñaát nöôùc laïi rôi vaøo tình theá chia caét hai mieàn Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi. Ñaát nöôùc baáy giôø vöøa coù vua vöøa coù chuùa, khoâng chæ moät maø laø hai chuùa, ôû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi. Ñaëc bieät ñaùng löu yù nhaát laø chæ trong voøng maáy möôi naêm, coâng cuoäc khaån hoang vaø Nam tieán ôû Ñaøng Trong ñaõ coù moät böôùc ñi daøi baèng maáy laàn tröôùc ñaây. Cuõng luùc ñoù, chuû nghóa tö baûn phöông Taây baét ñaàu gaây aûnh höôûng vôùi nhöõng söù giaû ñaàu tieân laø nhöõng thuyeàn buoân Taây phöông vaø caùc phaùi ñoaøn truyeàn giaùo. Söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa xaõ hoäi daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa phong traøo Taây Sôn coù aûnh höôûng to lôùn ñoái vôùi ñaát nöôùc nhöng söï toàn taïi laïi quaù ngaén. Xaõ hoäi Ñaïi vieät luùc naøy laø nôi hoäi tuï vaø giao löu veà kinh teá vaø vaên hoùa ñeán töø moïi höôùng. Ngöôøi Hoa tieáp tuïc hieän dieän ôû Ñaïi Vieät, caû ôû hai mieàn, trong boái caûnh lòch söû ñoù. Vaø moät chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc töøng vöông trieàu hình thaønh vaø thöïc thi theo nhöõng xu höôùng nhu caàu khaùc nhau. 2.1. CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CHÍNH QUYEÀN LEÂ TRÒNH ÔÛ ÑAØNG NGOAØI: Khaùi nieäm chính quyeàn Leâ-Trònh ñöôïc hieåu laø chính quyeàn Haäu Leâ ôû hai giai ñoaïn tröôùc vaø sau söï hình thaønh cuïc dieän Nam Baéc trieàu. Giai ñoaïn tröôùc baét ñaàu töø khi Leâ Lôïi leân ngoâi (1428) ñeán khi Maïc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi, tính troøn vöøa 100 naêm. Giai ñoaïn sau coøn goïi laø trieàu Leâ Trung Höng, tính töø naêm 1533, khi Nguyeãn Kim laäp Leâ Ninh leân ngoâi laø Leâ Trang Toâng, hình thaønh chính quyeàn Nam trieàu choáng laïi Baéc trieàu cuûa nhaø Maïc vaø chaám döùt khi phong traøo Taây Sôn thaéng lôïi vaø cai trò caû nöôùc (1786), tính troøn laø 250 naêm. Ñaëc tröng cuûa giai ñoaïn sau laø caùc vua Leâ chæ coù hö vò, quyeàn haønh ñeàu trong tay Nguyeãn Kim vaø sau naøy laø caùc chuùa Trònh. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa chính quyeàn Leâ Trònh ôû hai giai ñoaïn tröôùc vaø sau ñoù cuøng bò chi phoái bôûi nhöõng yeáu toá chính trò xaõ hoäi trong vaø ngoaøi nöôùc. 2.1.1. Nhöõng yeáu toá chi phoái ñeán vieäc hình thaønh noäi dung vaø thöïc thi chính saùch. 2.1.1.1. AÁn töôïng naëng neà sau 20 naêm Minh thuoäc. Chính saùch cai trò cuûa nhaø Minh trong hai thaäp kyû ñoâ hoä Ñaïi Vieät thöïc chaát laø söï aùp böùc, cöôùp ñoaït cuûa caûi veà maët xaõ hoäi vaø ngu daân, huûy dieät vaên hoùa, tieán tôùi ñoàng hoùa veà vaên hoùa. Quaân Minh duøng moïi thuû ñoaïn nham hieåm vaø taøn ñoäc ñeå thöïc hieän chính saùch aáy. Chuùng gieát ngöôøi, cöôùp ñoaït moïi taøi saûn quyù giaù cuûa caù nhaân vaø coäng ñoàng mang veà Kim Laêng, keå caû nhöõng ngöôøi Vieät coù tay ngheà cao vaø lôùp thôï caû caùc ngaønh ngheà. Chuùng vöøa huûy dieät vöøa tòch thu mang veà nöôùc moïi taøi lieäu, saùch vôû caùc loaïi cuûa ngöôøi Vieät, phaù huûy caùc bia ñaù, baét buoäc nhaân daân ta phaûi thay ñoåi caû phong tuïc, taäp quaùn, cho ñeán caû caùch aên maëc cuõng phaûi theo loái phöông Baéc. Nhìn chung, quaân Minh ñaõ thöïc hieän nghieâm chænh vaø coù hieäu quaû yù chæ cuûa Minh Thaønh Toå ra leänh cho vieân töôùng Chu Naêng khi chuaån bò xaâm löôïc Ñaïi Vieät : "...Moät khi binh lính vaøo nöôùc Nam, tröø caùc saùch vôû vaø baûn in cuûa ñaïo Phaät vaø Ñaïo Laõo, coøn thì moïi saùch vôû, vaên töï, caû nhöõng daân ca, saùch daïy treû(...) ñeàu phaûi ñoát heát, moät maûnh, moät chöõ cuõng khoâng chöøa. Nhöõng bia naøo Trung Hoa xaây döïng töø tröôùc thì ñeàu giöõ gìn caån thaän, coøn caùc bia do An Nam xaây döïng thì phaù huûy cho heát..." [43, 02, tr.131]. Trong 20 naêm döôùi aùch ñoâ hoä ñoù, ngöôøi daân Vieät taát yeáu ñaõ naûy sinh yù thöùc phaûn khaùng toaøn dieän nhöõng gì quaân Minh haønh ñoäng vaø aùp ñaët. YÙ thöùc phaûn khaùng ñoù keát hôïp vôùi tinh thaàn baát khuaát khoâng chòu cuùi ñaàu laøm noâ leä ñaõ thuùc giuïc nhaân daân Ñaïi Vieät ñoaøn keát tham gia nghóa quaân Leâ Lôïi quyeát taâm ñaùnh ñuoåi quaân Minh, khoâi phuïc chuû quyeàn quoác gia, ñoäc laäp töï do cuûa daân toäc, giaønh laïi quyeàn soáng cuûa nhaân daân vaø phaåm giaù cuûa con ngöôøi. Nhöng yù thöùc phaûn khaùng ñoù coøn coù moät phöông thöùc toàn taïi khaùc: taâm lyù baøi Minh maïnh meõ vaø noåi troäi trong caùc taàng lôùp nhaân daân. Taâm lyù ñoù coù hai maët bieåu hieän : - Ñaùnh ñoàng taát caû nhöõng ngöôøi ñeán töø phöông Baéc vôùi hình aûnh cuûa quaân Minh taøn baïo, tham lam vaø nham hieåm. Ñoù laø söï qui kếT: ngöôøi Hoa = quaân Minh xaâm löôïc. - Thaùi ñoä aùc caûm ñoái vôùi loaïi vaên hoùa maø quaân Minh ñem tôùi Ñaïi Vieät, cöôõng böùc ngöôøi Vieät tuaân theo. Ñoù laø söï qui keát: vaên hoùa Trung Hoa = vaên hoùa noâ dòch. Kieân quyeát töø choái moïi thöù ñöôïc quaân Minh taûi ñeán. Gaén vôùi söï coá keát naøy coøn laø thaùi ñoä kieân quyeát baûo toàn vaên hoùa baûn xöù. Sau khi giaønh chieán thaéng, taâm lyù baøi Minh khoâng chaám döùt theo söï cai trò cuûa quaân Minh maø tieáp tuïc toàn taïi trong tinh thaàn nhaân daân Ñaïi Vieät vaø trong yù thöùc xaây döïng ñaát nöôùc cuûa giôùi quyù toäc. Taâm lyù baøi Minh, do ñoù, phaûng phaát trong noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa trieàu ñình Haäu Leâ. 2.1.1.2. Caùc dieãn bieán phöùc taïp cuûa tình hình trong nöôùc. Trieàu Haäu Leâ chæ thöïc söï oån ñònh vaø vöõng maïnh trong 100 naêm ñaàu. Sau ñoù laø nhöõng bieán coá chính trò daãn ñeán cuïc dieän caùt cöù laâu daøi vaø thöôøng xuyeân xung ñoät giöõa Nam-Baéc trieàu vaø Ñaøng Trong-Ñaøng Ngoaøi. Cuïc dieän Nam Baéc trieàu (1533-1592) chæ keùo daøi 60 naêm. Chính quyeàn hoï Maïc cai quaûn vuøng Baéc boä. Trieàu ñình Leâ-Trònh chæ naém quyeàn vuøng ñaát töø Thanh Hoùa vaøo Quaûng Nam. Caû hai beân ñeàu coá söùc taêng cöôøng thöïc löïc quaân söï vaø kinh teá, ñoàng thôøi thi haønh chính saùch quaûn lyù chaët cheõ moïi saéc daân, trong ñoù coù ngöôøi Hoa. Heä quaû laø moät söï kieåm soaùt nghieâm ngaët vaø ñoái xöû cöùng raén ñöôïc theå hieän trong noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa chính quyeàn Leâ-Trònh. Tình hình ñoù tieáp tuïc theå hieän trong cuïc dieän Ñaøng Trong-Ñaøng Ngoaøi nhöng heä quaû raát khaùc nhau giöõa hai mieàn. Ñaøng Ngoaøi vôùi chính quyeàn Leâ Trònh, do nhieàu nguyeân nhaân, tieáp tuïc thi haønh chính saùch kieåm soaùt nghieâm ngaët vaø cöùng raén ñoái vôùi ngöôøi Hoa. 2.1.1.3. Caùc dieãn bieán cuûa tình hình Trung Quoác. Khi Leâ Lôïi leân ngoâi, nöôùc Trung Hoa nhaø Minh vaãn ñang trong thôøi kyø thònh trò. Nhöng baét ñaàu thôøi vua Anh Toâng (1435-1449) trôû ñi, nhaø Minh ñi vaøo suy vong vaø cuoái cuøng maát nöôùc vaøo tay Maõn Thanh (1644). Khi quaân ñoäi Maõn Thanh xaâm löôïc vaø nhanh choùng bình ñònh Trung Hoa cuïc dieän vuøng Hoa Nam ñaõ trôû neân cöïc kyø phöùc taïp vôùi hoaït ñoäng cuûa caùc theá löïc choáng laïi nhaø Thanh. Ñaøng Ngoaøi coù ñòa theá lieàn nuùi, lieàn soâng vôùi Trung Quoác, moïi ñoäng tònh ôû Vaân Nam vaø Löôõng Quaûng ñeàu töùc khaéc aûnh höôûng ñeán Vieät nam, chính quyeàn Leâ-Trònh luoân luoân yù thöùc veà ñieàu naøy. 2.1.1.4. Quan heä chính trò vaø ngoaïi giao cuûa chính quyeàn Leâ-Trònh ñoái vôùi chính quyeàn Minh, Thanh cuûa Trung Quoác. Leâ Lôïi ñaùnh baïi quaân Minh, giaûi phoùng ñaát nöôùc, laäp neân vöông trieàu Haäu Leâ nhöng vaãn khoân kheùo xaây döïng quan heä ngoaïi giao vôùi Trung Quoác. Trong quan heä ngoaïi giao ñoù, Ñaïi Vieät laø moät quoác gia ñoäc laäp nhöng beân ngoaøi vaãn giöõ laø moät nöôùc phieân thuoäc, giöõ leä trieàu coáng. Rieâng ñoái vôùi vieäc phong vöông, vua nhaø Minh vaãn coá tình trì hoaõn, laáy lyù do laø phaûi tìm cho ñöôïc con chaùu nhaø Traàn ñeå noái ngoâi. Suoát caû thôøi vua Leâ Thaùi Toå, nhaø Minh vaãn khoâng phong vöông maø chæ giao cho taïm quyeàn cai quaûn Ñaïi Vieät (Quyeàn thöï An Nam Quoác Söï). Tình hình ñoù tieáp tuïc dieãn ra döôùi thôøi Leâ Thaùi Toâng. Maõi ñeán naêm Thieäu Bình thöù tö (1437), töùc laø 10 naêm sau khi Ñaïi Vieät töï chuû, vua Minh Anh Toâng môùi sai söù mang chieáu saéc vaø aán vaøng sang saéc phong cho Thaùi Toâng laøm An Nam Quoác Vöông [83, 02, 904]. Tình hình töông töï cuõng ñaõ dieãn ra trong quan heä vôùi chính quyeàn Maõn Thanh. Quan heä ngoaïi giao chính thoáng vôùi Trung Quoác trong caû hai thôøi Minh, Thanh laø yeáu toá chi phoái nhaát ñònh ñeán chính saùch cuûa chính quyeàn Leâ- Trònh ñoái vôùi ngöôøi Hoa, nhöõng di daân ñeán töø Trung Quoác. 2.1.2. Noäi dung chính saùch. 2.1.2.1. Veà nhaäp caûnh vaø quaûn lyù cö truù. Theo saùch Hoaøng Minh Thöïc Luïc, sau khi Ñaïi Vieät giaønh ñöôïc ñoäc laäp, con soá ngöôøi Minh ruùt veà nöôùc laø 86.640 ngöôøi, öôùc tính chæ baèng 1/4 soá löôïng coøn ôû laïi vì nhieàu lyù do. Nhö vaäy soá ñoù coù theå vaøo khoaûng 350.000 ngöôøi. Nhaø Minh lieân tuïc thuùc eùp Ñaïi Vieät tieáp tuïc cho pheùp nhöõng ngöôøi Minh coøn laïi veà nöôùc. Caùc taøi lieäu lòch söû khoâng ghi ñöôïc cuï theå caùc soá lieäu cuûa dieãn bieán naøy nhöng coù theå suy ñoaùn raèng nhieàu ngöôøi Minh ñaõ tieáp tuïc hoài höông sau ñoù. Trong khi ñoù, duø chính saùch cuûa Leâ-Trònh khaù cöùng raén nhöng ngöôøi Hoa vaãn tieáp tuïc di cö sang Ñaøng Ngoaøi duø chæ vôùi soá löôïng ít. Soá ñoâng trong hoï daàn daàn hoøa nhaäp vôùi ngöôøi Vieät. Ñeán cuoái theá kyû XVIII, theo toång keát cuûa Ngoâ Thì Só, rieâng Ñaøng Ngoaøi ñaõ coù töø 5 ñeán 6 vaïn ngöôøi Hoa [117, tr.59]. Ñoái vôùi ngöôøi Hoa, nhaø Leâ ñaõ thi haønh chính saùch khaù cöùng raén. Ngöôøi Hoa khoâng ñöôïc pheùp töï do ñi laïi treân ñaát Vieät, khoâng ñöôïc pheùp ra vaøo kinh ñoâ. Hoï chæ ñöôïc ñeán taïm truù ôû moät soá ñòa ñieåm quy ñònh ñeå buoân baùn nhö: Vaân Ñoàn, Vaïn Ninh (ôû Quaûng Ninh), Caàn Haûi, Hoäi Thoáng vaø Hoäi Trieàu (ôû Ngheä An), Thoáng Lónh (ôû Laïng Sôn), Phuù Löông (ôû Thaùi Nguyeân), Tam Kyø (ôû Tuyeân Quang) vaø Truùc Hoa (ôû Sôn Taây) [106, tr.244]. Trong Leâ Trieàu Hình Luaät coù nhöõng qui ñònh chaët cheõ vieäc kieåm soaùt taøu thuyeàn, haøng hoùa Trung Quoác vaøo noäi ñòa duø soá thöông thuyeàn caäp beán luùc naøy khoâng nhieàu. Keá thöøa caùc luaät leä cuõ cuûa Trieàu Leâ, Ñaøng Ngoaøi kieåm soaùt chaët cheõ moïi tröôøng hôïp nhaäp caûnh, caû ñöôøng bieån vaø ñöôøng boä. Tuy nhieân trong töøng luùc, söï kieåm soaùt naøy coù bieåu hieän khaùc nhau Veà sau, khi tình hình ñaõ töông ñoái oån ñònh, gaén vôùi vieäc giaûi quyeát caùc nhu caàu phaùt trieån kinh teá vaên hoùa cuûa mình, Ñaøng Ngoaøi ñaõ nôùi loûng chính saùch nhaäp cö. Cuøng vôùi nhöõng thöông nhaân ngöôøi Hoa ñöôïc pheùp vaøo ñaát lieàn buoân baùn, nhöõng phu moû vaø ngöôøi lónh tröng ngöôøi Hoa coù theå vaøo khai thaùc caùc moû kim loaïi ôû caùc vuøng röøng nuùi Thöôïng du. Nhöng taát caû ñaõ ñöôïc kieåm soaùt vaø quaûn lyù chaët cheõ veà soá löôïng, nhaân thaân, vaø hoaït ñoäng caùc maët cuûa hoï Thaùng 12 naêm Ñinh Daäu, 1717, trieàu ñình ra “Theå leä haïn cheá soá ngöôøi laøm ôû tröôøng khai moû taïi caùc traán”. Cöông muïc ghi: “…luùc aáy, caùc moû vaøng, baïc, ñoàng, thieác ôû caùc traán phaàn nhieàu moä ngöôøi nhaø Thanh khai quaät ñeå laáy, phu moû qui tuï moãi ngaøy moät nhieàu. Trieàu ñình e raèng seõ sinh söï bieán ñoäng, beøn ñònh theå leä: soá phu moãi moû nhieàu nhaát 300 ngöôøi, thöù ñeán 200 ngöôøi, vaø ít laø 100 ngöôøi, khoâng moû naøo ñöôïc duøng quaù soá ñaõ ñònh. Töø ñaây soá phu laøm ôû sôû tröôøng moû môùi coù haïn cheá…” [83, 02, tr.410]. Tuy nhieân theå leä ñoù ñaõ khoâng ñöôïc thöïc hieän nghieâm neân xaûy ra tình hình phu moû phöùc taïp, hoãn loaïn nhö ñoaïn vaên sau ñaây cuûa Phan Huy Chuù mieâu taû: “Luùc naøy caùc tröôøng moû khai ra nhieàu, quan giaùm ñöông moä nhieàu ngöôøi khaùch ñeán laáy ñeå thu ñöôïc nhieàu thueá, baáy giôø moãi moû coù phu laøm thueâ ñeán haøng vaïn. Phu moû vaø taøu hoä, tuï hoïp nhau thaønh töøng ñaøn luõ, trong aáy phaàn nhieàu laø ngöôøi ôû Trieàu Chaâu vaø Thieàu Chaâu, hung haêng hay ñaùnh nhau. Moãi khi tranh nhau cöûa taøu laø hoï mang khí giôùi ñaùnh nhau, ngöôøi naøo cheát thì neùm xuoáng khe…” [11, 02, tr.263]. Tình hình naøy ñaõ ñöôïc Cöông Muïc ghi laïi töông töï vaø ghi roõ naêm 1767, trieàu ñình ñaõ leänh cho Ngoâ Thì Só vaø Nguyeãn Ñình Huaán ñem binh lính 12 cô ñoäi ñeán xöôûng Toáng Tinh ñeå oån ñònh traät töï. Theo Phan Huy Chuù, khi ñaïo quaân naøy ñeán nôi thì hay tin chuùa Trònh maát neân chæ “..tuøy tieän chieâu phuû, ñònh ngaïch thueá roài veà…” [11, 02, tr.264]. Coøn Cöông Muïc thì ghi raèng “…gaëp luùc Trònh Doanh maát, neân trôû veà, thaønh ra vieäc naøy beøn thoâi…” [83, 02, tr.666]. Ñaøng Ngoaøi caám tuyeät, khoâng cho pheùp ngöôøi Hoa ra vaøo cö truù ôû kinh ñoâ Thaêng Long. Leänh caám naøy ñaõ coù töø thôøi Leâ Sô, nay tieáp tuïc ñöôïc duy trì vaø ñöôïc nhaéc laïi trong moät chæ duï vaøo naêm 1696 : ''...caùc laùi buoân Trung Quoác ñeán truù nguï nöôùc ta, neáu khoâng coù ngöôøi quen bieát höôùng daãn, khoâng ñöôïc töï tieän vaøo kinh thaønh...'' [83, 02, tr.373]. Ngöôøi Hoa ñöôïc pheùp taäp trung cö truù vaø buoân baùn ôû caùc ñòa ñieåm nhaø nöôùc ñaõ qui ñònh töø thôøi Leâ Sô nhö Vaân Ñoàn, Vaïn Ninh, Caàn Haûi, Hoäi Thoáng, Hoäi trieàu, Thoáng Lónh, Phuù Löông, Tam Kyø, Truùc Hoa. Luùc naøy coù theâm moät ñòa ñieåm cö truù taäp trung môùi laø Phoá Hieán. Nôi ñaây taäp trung ñoâng ñaûo caû ngöôøi Hoa vaø caùc thöông gia nöôùc ngoaøi ñeán töø chaâu AÂu. Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí ghi cheùp veà Cung cuõ Hieán Nam aáy nhö sau: ''...ôû ñòa phaän xaõ Nhaân Duïc, huyeän Kim Ñoäng, laø lî sôû traán Sôn Nam ñôøi Leâ, phaøm ngöôøi nöôùc ngoaøi ñeán buoân baùn thì tuï taäp ôû ñaây, goïi laø Vaïn Lai Trieàu, phong vaät phoàn thònh, nhaø ngoùi nhö baùt uùp. Ñaïi ñoâ hoäi ôû Baéc Kyø chæ coù Thaêng Long vaø ñaây m