Hai cách tiếp cận các dạng cố định tiếng Pháp: Dưới góc độ ngôn ngữ và tâm lý

T¹p chÝ Khoa häc ®hqghn, ngo¹i ng÷, T.xxII, Sè 2, 2006 26 hai c¸ch tiÕp cËn c¸c d¹ng cè ®Þnh tiÕng Ph¸p: d­íi gãc ®é ng«n ng÷ vµ t©m lý NguyÔn H÷u Thä(*) (*) TS., Trung t©m §µo t¹o Tõ xa, Tr­êng §¹i häc Ngo¹i ng÷, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi. C¸c d¹ng cè ®Þnh (formes figÐes)-mét lÜnh vùc quan träng cña tõ vùng tiÕng Ph¸p-®· thu hót nhiÒu nhµ nghiªn cøu. Charles Bally lµ ng­êi ®Æt nÒn mãng ®Çu tiªn, tiÕp ®ã Pierre Guiraud ®· dµnh riªng mét chuyªn luËn ®Ó bµn chi tiÕt vÒ Les locutions francaises (thµnh ng÷ tiÕng Ph¸p). Tõ 1980 viÖc nghiªn cøu c¸c d¹ng cè ®Þnh në ré, mèc quan träng lµ viÖc tæ chøc vµo n¨m 1994 t¹i Saint-Cloud Paris mét Héi th¶o quèc tÕ quy tô kho¶ng 140 chuyªn gia Ph¸p vµ n­íc ngoµi. HiÖn t­îng ng«n ng÷ ®Æc biÖt nµy ®· ®­îc kh¸m ph¸ d­íi nhiÒu gãc ®é: chóng ta cã thÓ phÇn nµo thÊy ®­îc ®iÒu ®ã qua con sè h¬n 60 thuËt ng÷ ®­îc dïng t¹i héi th¶o nµy. Theo chóng t«i, cã thÓ xÕp c¸c c¸ch tiÕp cËn thµnh ba nhãm chÝnh: ng«n ng÷, t©m lý vµ giao tiÕp. Chóng t«i sÏ lÇn l­ît kh¶o s¸t c¸c c¸ch tiÕp cËn nãi trªn ®Ó ph¸t hiÖn nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña hiÖn t­îng tõ vùng nµy, tr­íc m¾t ®Ò cËp hai c¸ch tiÕp cËn ®Çu: ng«n ng÷ vµ t©m lý. 1. TiÕp cËn ng«n ng÷ C¸ch tiÕp cËn thø nhÊt lµ c¸ch lµm truyÒn thèng ®­îc phÇn lín c¸c nhµ ng«n ng÷ sö dông; kÕt qu¶ lµ nhËn diÖn ®­îc c¸c ®¬n vÞ lín h¬n tõ vµ nhá h¬n c©u th­êng ®­îc gäi lµ locution (thµnh ng÷). NÕu nh­ thµnh ng÷, cïng víi tõ, lµ mét trong hai bé phËn cÊu thµnh tõ vùng, th× chóng kh¸c tõ-®iÒu dÔ nhËn thÊy-lµ ®­îc cÊu t¹o b»ng h¬n mét tõ. Chóng ®­îc h×nh thµnh qua mét qu¸ tr×nh tõ vùng ho¸, tøc lµ qu¸ tr×nh biÕn mét côm tù do thµnh mét ®¬n vÞ tõ vùng, néi dung c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh nµy lµ sù cè ®Þnh tõ vùng (figement lexical). HiÖn t­îng nµy thÓ hiÖn trªn hai b×nh diÖn: có ph¸p vµ ng÷ nghÜa. 1.1. Cè ®Þnh có ph¸p B×nh diÖn thø nhÊt lµ kh¶ n¨ng kÕt hîp trªn trôc ng÷ ®o¹n. Nh­ ta biÕt, c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ cã kh¶ n¨ng kÕt hîp kh¸c nhau, ta lÊy ba ®éng tõ faire, ouvrir vµ Ðcarquiller lµm vÝ dô. §éng tõ faire cã kh¶ n¨ng kÕt hîp rÊt lín, ng­êi Ph¸p cã c©u : on peut tout faire avec le verbe faire (ng­êi ta cã thÓ lµm mäi viÖc víi ®éng tõ faire). Tõ ®iÓn Hachette 1999 cho 5 côm nghÜa (I  V) gåm 29 c¸ch dïng. §éng tõ nµy cã mét nghÜa chung lµ lµm (hµnh ®éng ®Ó h×nh thµnh mét c¸i g× ®ã), vÝ dô: 1) Dieu a fait le ciel et la terre (Chóa lµm ra trêi vµ ®Êt). 2) faire une maison (lµm nhµ) 3) faire des vers (lµm th¬) 4) faire un discours (lµm mét bµi diÔn thuyÕt) 5) faire les vitres (lµm vÖ sinh kÝnh). Hai c¸ch tiÕp cËn c¸c d¹ng cè ®Þnh tiÕng Ph¸p: d­íi gãc ®é ng«n ng÷ vµ t©m lý. T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 2, 2006 27 Trong c¸c c¸ch dïng trªn, faire cã thÓ ®­îc thay b»ng c¸c ®éng tõ cô thÓ: ë c©u (1) b»ng crÐer (t¹o ra); ë (2) b»ng construire (lµm, x©y); ë (3) b»ng composer (cÊu thµnh, t¹o nªn); ë (4) b»ng prononcer (®äc, diÔn thuyÕt); ë (5) b»ng nettoyer (lau chïi). Ng­îc l¹i, kh¶ n¨ng kÕt hîp cña ®éng tõ ouvrir (më) bÞ h¹n chÕ h¬n nhiÒu. §iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn ë hai ®iÓm. a) sè l­îng nghÜa: theo Tõ ®iÓn Hachette nã chØ cã 3 côm nghÜa (I, II, III) víi 12 c¸ch dïng. b) kh¶ n¨ng kÕt hîp víi c¸c bæ ng÷ trong néi bé ho¹t ®éng cña nã. §Ó minh ho¹ ®iÓm hai, chóng ta xÐt 5 tr­êng hîp sau: 6) Ouvrir une porte, une lettre, la bouche 7) Ouvrir une Ðcole, une boutique, une banque 8) Ouvrir le bal, le feu, la marche 9) Ouvrir un chemin, la voie 10) Ouvrir son cœur µ quelqu’un, ouvrir l’esprit µ qqn, ouvrir les yeux µ quelqu’un. Ta thÊy sè l­îng c¸c bæ ng÷ cña ®éng tõ nµy gi¶m dÇn tõ (6) ®Õn (10). ë nghÜa 'lµm ®Ó kÕt thóc t×nh tr¹ng ®ãng cña mét vËt', sè l­îng c¸c bæ ng÷ kh«ng ph¶i chØ dõng l¹i víi c¸c tõ porte, lettre, bouche nh­ ®· nªu, mµ cßn cã thÓ lµ boite (hép), armoire (tñ), chambre (buång), v.v... NghÜa (7) vµ (8) cã ph¹m vi kÕt hîp hÑp h¬n, chØ cã thÓ lµ c¸c thÓ chÕ vÒ gi¸o dôc, chÝnh trÞ, tµi chÝnh; hoÆc c¸c ho¹t ®éng tËp thÓ trong ®ã ng­êi thùc hiÖn viÖc “më” lµ ng­êi ®Çu tiªn lµm viÖc nµy. NghÜa më ®­êng (lµm h×nh thµnh mét lèi ®i, hoÆc khai th«ng mét con ®­êng bÞ t¾c nghÏn) chØ chÊp nhËn nh÷ng g× thuéc ph­¬ng tiÖn giao th«ng. §Õn (10) th× kh¶ n¨ng kÕt hîp chØ h¹n chÕ ë ba tõ (son cœur, l’esprit vµ les yeux). Nh­ vËy, ouvrir cã kh¶ n¨ng kÕt hîp h¹n chÕ h¬n faire, nh­ng nÕu so víi Ðcarquiller, th× ouvrir l¹i cã sù kÕt hîp lín h¬n nhiÒu; Ðcarquiller còng cã nghÜa lµ “më” nh­ng nã chØ cã thÓ ®i víi “les yeux” (Ðcarquiller les yeux = më to m¾t). Còng nh­ vËy ®èi víi cÆp tÝnh tõ fermÐ/clos. NÕu nh­ fermÐ cã thÓ dïng víi nh÷ng danh tõ chØ ®Þa ®iÓm: un magasin fermÐ (cöa hµng ®ãng cöa), une route fermÐe (con ®­êng bÞ ch¾n kh«ng cho ®i qua); vµ danh tõ chØ ng­êi: un homme fermÐ (mét ng­êi kÝn ®¸o)... th× tÝnh tõ clos còng víi nghÜa lµ “®ãng” cã mét tr­êng kÕt hîp h¹n chÕ h¬n nhiÒu: chØ víi danh tõ chØ ®Þa ®iÓm nh­ jardin (v­ên), terrain (khu ®Êt). Vµ khi ®i víi maison th× nã ®· hoµn toµn mÊt nghÜa ban ®Çu ®Ó t¹o thµnh mét tæ hîp maison close víi nghÜa lµ nhµ chøa. Nh­ vËy, tõ jardin clos tíi maison close tÝnh tõ nµy ®· chuyÓn dÇn tõ ®Þa h¹t tù do sang ®Þa h¹t cña ng÷ có (phrasÐologie): kh¶ n¨ng có ph¸p dÇn dÇn bÞ bã hÑp. Trong tiÕng Ph¸p, nhiÒu tõ chØ tån t¹i ë tr¹ng th¸i cè ®Þnh, tøc lµ kh«ng cßn tham gia vµo bÊt cø tæ hîp tù do nµo kh¸c: - Huis chØ ®­îc dïng trong - µ huis clos (xö kÝn) - Aloi -nt- de bon/mauvais aloi (chÊt l­îng tèt/xÊu) - EmblÐe -nt- d'emblÐe (ngay lËp tøc) - Insu -nt- µ l'insu de (... kh«ng biÕt) NguyÔn H÷u Thä T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 2, 2006 28 - Prou -nt- peu ou prou (Ýt nhiÒu). Chóng bÞ cè ®Þnh vÒ mÆt có ph¸p ë møc cao nhÊt. C¸c côm tõ nµy theo c¸ch tiÕp cËn ng«n ng÷ ®­îc coi lµ nh÷ng thµnh ng÷ tiªu biÓu. Nh­ vËy, sù cè ®Þnh có ph¸p ®­îc coi lµ mét ®Æc tÝnh cña ng÷ có. TÝnh thµnh ng÷ cña mét tæ hîp tû lÖ nghÞch víi kh¶ n¨ng kÕt hîp có ph¸p cña c¸c yÕu tè cÊu thµnh. 1.2. Cè ®Þnh ng÷ nghÜa Nh÷ng h¹n chÕ vÒ kÕt hîp gi÷a c¸c tõ cßn thÓ hiÖn ë ph­¬ng diÖn ng÷ nghÜa, ®©y lµ khÝa c¹nh thø hai cña cè ®Þnh tõ vùng. Mét ®éng tõ hoÆc mét danh tõ chØ cã thÓ chÊp nhËn mét sè tr¹ng tõ vµ tÝnh tõ. VÝ dô: - travailler dur - rÐagirfortement/vigoureusement/vivement - une joie dÐbordante - une dÐfaite cinglante/cuisante. Trªn thùc tÕ cã nhiÒu c¸ch diÔn t¶ c­êng ®é vµ tÝnh chÊt cña c¸c ®éng tõ travailler, rÐagir (lµm, ph¶n øng) vµ cña danh tõ joie, dÐfaite (niÒm vui, thÊt b¹i) nãi trªn, nh­ng tiÕng Ph¸p ®· chän nh÷ng c¸ch riªng. Bally gäi nh÷ng kÕt hîp ®Æc biÖt trong c¸c vÝ dô trªn lµ nh÷ng chuçi c­êng ®é (sÐrie d'intensitÐ). HiÖn t­îng nµy còng tån t¹i víi danh tõ; cïng chØ mét kho¶n tiÒn chi cho mét c«ng søc ®· ®­îc bá ra, ng­êi ta dïng: - §èi víi c«ng nh©n: le salaire d’un ouvrier - §èi víi viªn chøc: le traitement d’un fonctionnaire - §èi víi luËt s­: les honoraires d’un avocat - §èi víi ng­êi lµm c«ng: les appointements d'un employÐ - §èi víi sinh viªn: la bourse d’un Ðtudiant. §iÒu nµy cµng ®­îc thÓ hiÖn râ ë c¸ch so s¸nh. NÕu nh­ ng­êi ViÖt nãi: ngu nh­ bß, nãi nh­ kh­íu, c©m nh­ hÕn th× ng­êi Ph¸p sö dông c¸c h×nh ¶nh hoµn toµn kh¸c: - bavard comme une pie (ba hoa nh­ chim ¸c lµ) - muet comme une carte (c©m nh­ c¸ chÐp). - bªte comme ses pieds/la lune (ngu nh­ hai bµn ch©n/nh­ mÆt tr¨ng). Ta thÊy mçi ng«n ng÷ chØ chän mét nÐt nghÜa cña vËt quy chiÕu ®Ó cÊu t¹o c¸ch so s¸nh. Trong c¸c loµi chim, cã nhiÒu con hay hãt, nh­ng tiÕng Ph¸p ®· chän “¸c lµ”, c¸ th× kh«ng con nµo biÕt nãi, nh­ng c¸ chÐp l¹i ®­îc coi lµ loµi c©m lÆng tiªu biÓu. Bµn ch©n ng­êi lµ c¸i ®Õ chÞu toµn bé träng l­îng vµ gi÷ cho c¬ thÓ ®­îc ®øng v÷ng, nh­ng nÐt nghÜa “khoΔ, “nÒn t¶ng” ®· kh«ng ®­îc tiÕng Ph¸p sö dông, trong khi ®ã l¹i g¸n cho nã nghÜa “ngu ®Çn” theo mét c¸ch suy luËn rÊt kh«ng c«ng b»ng. Sù kÕt hîp c¸c yÕu tè dùa trªn mét nÐt nghÜa nµo ®ã còng lµ mét ®Æc tÝnh cña thµnh ng÷. * * * Nh÷ng ph©n tÝch trªn cho phÐp ta rót ra nh÷ng ®iÓm sau: Sù h¹n chÕ vÒ kÕt hîp có ph¸p vµ ng÷ nghÜa lµm cho c¸c côm tõ chuyÓn tõ ®Þa h¹t tù do sang ®Þa h¹t cè ®Þnh. C¸c côm nh­: ouvrir son cœur µ quelqu’un, bªte comme ses pieds/la lune, µ huis clos theo truyÒn Hai c¸ch tiÕp cËn c¸c d¹ng cè ®Þnh tiÕng Ph¸p: d­íi gãc ®é ng«n ng÷ vµ t©m lý. T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 2, 2006 29 thèng vÉn ®­îc coi lµ thµnh ng÷ tiªu biÓu. Cã thÓ nãi tÝnh thµnh ng÷ cña mét tæ hîp tû lÖ nghÞch víi kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c yÕu tè cÊu thµnh vµ víi tÝnh th«ng dông cña nÐt nghÜa ®­îc tuyÓn chän. ë ®©y ®Æt ra mèi quan hÖ gi÷a hai mÆt cña cè ®Þnh tõ vùng (cè ®Þnh vÒ có ph¸p vµ cè ®Þnh vÒ ng÷ nghÜa). Chóng kh«ng thÓ t¸ch rêi, nh­ng cÇn l­u ý lµ kh«ng nªn ®Æt chóng trªn cïng mét b×nh diÖn. Bëi lÏ c¸i quyÕt ®Þnh cuèi cïng trong ng«n ng÷ vÉn lµ ý nghÜa. NÕu mét tæ hîp ®­îc h×nh thµnh b»ng c¸c yÕu tè cã sù kÕt hîp rÊt h¹n chÕ nh­ µ huis clos vÉn ®­îc coi lµ thµnh ng÷, nã vÉn kh«ng mang tÝnh ®Æc thï (idiomatique) cña tiÕng Ph¸p b»ng bªte comme ses pieds. Sù kh¸c biÖt nµy chÝnh lµ do sù kÕt hîp ®Æc biÖt gi÷a bªte vµ pied trong tiÕng Ph¸p. Nã cµng bÊt hîp lý bao nhiªu th× tæ hîp cµng cã tÝnh thµnh ng÷ bÊy nhiªu. Trªn c¬ së ®ã, c¸c nhµ ng«n ng÷ ®· x©y dùng c¸c tiªu chÝ nhËn biÕt thµnh ng÷ (locution). §Æc tÝnh bao trïm cña c¸c ®¬n vÞ tõ vùng ®Æc biÖt nµy lµ sù thèng nhÊt vÒ có ph¸p vµ ng÷ nghÜa. Cô thÓ lµ ng­êi ta: - kh«ng thÓ ®o¸n nghÜa cña tæ hîp tõ nghÜa cña c¸c yÕu tè cÊu thµnh. VÝ dô avoir maille µ partir avec qqn cã nghÜa lµ “bÊt hoµ víi ai”, nghÜa nµy kh«ng thÓ ph¸t hiÖn tõ maille vµ partir; - kh«ng thÓ thªm mét yÕu tè nµo vµo gi÷a tæ hîp. VÝ dô kh«ng thÓ thªm un hoÆc beaucoup de tr­íc maille trong thµnh ng÷ trªn; - kh«ng thÓ lµm c¸c thao t¸c biÕn ®æi (phñ ®Þnh, bÞ ®éng, nhÊn m¹nh...). Nghiªn cøu ®Ó ph¸i hiÖn sù vËn hµnh vÒ có ph¸p-ng÷ nghÜa gi÷a c¸c yÕu tè cÊu thµnh mét côm vµ gi÷a côm ®ã víi c¸c ®¬n vÞ tõ vùng kh¸c lµ c¸ch lµm phæ biÕn vµ ®· thu ®­îc nh÷ng thµnh tùu hÕt søc to lín. NÕu nh­ Bally ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng yÕu tè trung gian gi÷a c¸c côm hoµn toµn cè ®Þnh vµ c¸c côm tù do th× Gross ®· cô thÓ ho¸ b»ng hai kh¸i niÖm ®é cè ®Þnh (degrÐ de figement) vµ diÖn cè ®Þnh (portÐe de figement). ¤ng ®· nghiªn cøu toµn bé c¸c nhãm thµnh ng÷ tiÕng Ph¸p theo hai h­íng trªn (xem Khoa häc Ngo¹i ng÷ sè 4-2005). Mét sè nhµ ng«n ng÷ kh¸c ®· chän ®èi t­îng nghiªn cøu hÑp h¬n, thÝ dô nghiªn cøu tÊt c¶ c¸c thµnh ng÷ ®­îc cÊu t¹o víi mét ®éng tõ nh­ passer ®Ó ph¸t hiÖn c¸i lâi ng÷ nghÜa (noyau sÐmantique) chi phèi toµn bé; ®ã lµ c¸ch lµm cña J.-J. Franckel, D. Paillard vµ E. Saunier (Modes de rÐgulation de la variation sÐmantique d'une unitÐ lexicale. Le cas du verbe passer). HoÆc chän mét kh¸i niÖm nh­ dÐcision råi t×m c¸c d¹ng thøc t­¬ng øng ®Ó t×m ra s¾c th¸i ng÷ nghÜa riªng cña chóng; ®ã lµ tr­êng hîp cña C. CortÌs trong mét nghiªn cøu víi nhan ®Ò DÐcider, prendre une dÐcision: du verbe µ la locution verbale. 2. TiÕp cËn t©m lý 2.1. C¸ch tiÕp cËn ng«n ng÷ sö dông ba ®Æc ®iÓm có ph¸p vµ ng÷ nghÜa nãi trªn ®Ó x¸c ®Þnh c¸c ®¬n vÞ ng÷ có. Trªn thùc tÕ c¸c tiªu chÝ trªn kh«ng ph¶i lu«n lu«n ph¸t huy t¸c dông, c¸c ®¬n vÞ tõ vùng dï v÷ng ch¾c ®Õn ®©u còng cã thÓ bÞ ph¸ vì. Chóng ta xem xÐt mét sè tr­êng hîp: VÒ ý nghÜa, trõ mét sè thµnh ng÷ ®­îc cÊu t¹o víi c¸c tõ cæ nh­ avoir NguyÔn H÷u Thä T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 2, 2006 30 maille µ partir avec qqn (maille cã nghÜa lµ ®ång xu, partir cã nghÜa lµ ph©n chia), ng­êi ta vÉn cã thÓ thiÕt lËp mèi liªn hÖ gi÷a nghÜa ph©n tÝch (sens analytique) vµ nghÜa tçng hîp (sens global) cña thµnh ng÷. §iÒu nµy cã hai nguyªn nh©n: Mét lµ, khi míi cÊu t¹o, tÊt c¶ c¸c tõ ®Òu cã nguyªn do (motivÐ), tÊt c¶ c¸c Èn dô ®Òu dùa trªn mét sù t­¬ng ®ång gi÷a c¸i ®­îc so s¸nh vµ c¸i dïng ®Ó so s¸nh (ngÇm). Khi tiÕng ViÖt dïng c©m nh­ hÕn vµ tiÕng Ph¸p vÝ c©m nh­ c¸ chÐp, c¶ hai ng«n ng÷ ®Òu dùa trªn mét sù thËt, ®ã lµ c¶ hai loµi vËt nµy ®Òu kh«ng biÕt nãi. Ng­êi ViÖt nãi ngu nh­ bß lµ hoµn toµn cã lý v× loµi cã vó nµy cã chØ sè th«ng minh thÊp, trong khi ®ã ng­êi Ph¸p lÊy bµn ch©n ng­êi lµm biÓu t­îng cña sù ngu dèt lµ bëi v× ch©n lµ bé phËn xa ®Çu nhÊt (trô së cña bé m¸y thÇn kinh). H×nh ¶nh ®­îc sö dông cã thÓ bÞ thay ®æi (nh­ tr­êng hîp cña “v¾ng chóa nhµ gµ mäc ®u«i t«m” thay v× “gµ väc niªu t«m”), ng­êi ta vÉn cã xu h­íng thiÕt lËp mèi liªn hÖ nµy. Do vËy vÉn cã thÓ nãi: nghÜa chung cña thµnh ng÷ Ýt nhiÒu ®­îc h×nh thµnh tõ nghÜa cña c¸c thµnh tè. Hai lµ, sù cè ®Þnh trong c¸c thµnh ng÷ kh«ng ph¶i lóc nµo còng x¶y ra trªn toµn bé cña tæ hîp. VÝ dô trong dÐcouvrir le pot aux roses (ph¸t hiÖn mét bÝ mËt, mét ©m m­u), côm le pot aux roses (b×nh hoa hång) kh«ng cã g× liªn quan ®Õn nghÜa cña thµnh ng÷, nh­ng ®éng tõ dÐcouvrir víi nghÜa lµ ph¸t hiÖn Ýt nhiÒu ®Þnh h­íng ta tíi nghÜa chung; bëi v× nghÜa “ph¸t hiÖn, kh¸m ph¸’’ lu«n g¾n víi nh÷ng ®iÒu ta ch­a biÕt, nh÷ng “®iÒu bÝ hiÓm”. VÒ có ph¸p, c¸c thµnh ng÷ kh«ng ph¶i lóc nµo còng gi÷ ®­îc sù thèng nhÊt. Ngay c¶ nh÷ng thµnh ng÷ hoµn chØnh nhÊt vÉn cã thÓ bÞ ph¸ vì. VÝ dô tirer le diable par la queue (kÐo con quû b»ng c¸i ®u«i cña nã = sèng trong c¶nh nghÌo tóng) ®· ®­îc Victor Hugo sö dông nh­ sau: Il faut que la queue du diable soit soudÐe, chevillÐe et vissÐe µ l'Ðchine d'une facon bien triomphante pour qu'elle rÐsiste µ l'innombrable multitude de gens qui la tirent perpÐtuellement (C¸i ®u«i cña con quû ph¶i ®­îc hµn, ®ãng chèt vµ b¾t vÝt vµo x­¬ng sèng mét c¸ch ®Çy hoan hû ®Ó nã cã thÓ kh¸ng cù l¹i biÕt bao nhiªu kÎ ®ang liªn tôc kÐo nã). Ng­êi ta còng cã thÓ sö dông nhiÒu thµnh ng÷ d­íi d¹ng ‘‘ph¸ vì’’ ®Ó x©y dùng c¶ mét c©u truyÖn. §ã lµ tr­êng hîp cña Morgan SportÌs víi cuèn tiÓu thuyÕt Le souverain poncif dµi 152 trang ®­îc viÕt víi 1758 côm cè ®Þnh; ¤ng ®· më ®Çu nh­ sau (tr. 13): Dans cette période crépusculaire où tous les chats sont gris, une chatte ne reconnaîtrait pas ses petits. C©u nµy ®­îc x©y dùng víi hai thµnh ng÷: La nuit, tous les chats sont gris vµ une chatte ne reconnaitrait pas ses petits. Còng nh­ vËy trong tiÕng ViÖt, ta cã thÓ nãi: Ch¸y nhµ ra mÆt gi¸m ®èc, gi¸m ®èc tuæi Tý nh­ng trong nhµ toµn thÊy tr©u vµng. C©u nµy dùa trªn thµnh ng÷ ‘‘Ch¸y nhµ ra mÆt chuét’’ vµ truyÖn tiÕu l©m vÒ mét «ng quan tham tuæi Tý, lóc vÒ giµ tiÕc lµ tr­íc ®©y ®· kh«ng nãi m×nh cÇm tinh con tr©u ®Ó kh«ng ph¶i nhËn ®å biÕu (b»ng vµng) chØ to b»ng con chuét. Hai c¸ch tiÕp cËn c¸c d¹ng cè ®Þnh tiÕng Ph¸p: d­íi gãc ®é ng«n ng÷ vµ t©m lý. T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 2, 2006 31 2.2. §Ó kh¾c phôc nh÷ng khiÕm khuyÕt trªn cña c¸ch tiÕp cËn ng«n ng÷, ng­êi ta ®· dïng mét c¸ch tiÕp cËn kh¸c dùa trªn trÝ nhí (mÐmoire). Suy cho cïng th× mét tæ hîp ®­îc coi lµ thµnh ng÷ tr­íc hÕt lµ nã ®· ®­îc ghi l¹i trong trÝ nhí cña céng ®ång; mét khi ®· nhËp vµo kho t©m lý chung ®ã, nã cã thÓ bÞ c¾t ®i mét phÇn ®Ó ch¾p nèi víi mét tæ hîp kh¸c th× ng­êi ta vÉn nhËn ra chóng. Trªn ®©y ta nãi tíi sù thèng nhÊt vÒ có ph¸p vµ ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ còng chÝnh lµ xuÊt ph¸t tõ gãc ®é t©m lý, bëi v× ng­êi träng tµi gióp ta chÊp nhËn hoÆc kh«ng chÊp nhËn mét c¶i biÕn có ph¸p nµo chÝnh lµ trÝ nhí. Vµ nh­ vËy, ®èi t­îng nghiªn cøu kh«ng chØ dõng l¹i ë thµnh ng÷ theo c¸ch hiÓu truyÒn thèng mµ lµ tÊt c¶ nh÷ng g× ®· ®­îc cè ®Þnh l¹i trong trÝ nhí. C¸ch tiÕp cËn t©m lý ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu sö dông, ®Æc biÖt ph¶i kÓ ®Õn DaniÌle Dubois, Blanche-Noelle Grunig. C¸c côm tho¶ m·n mét trong c¸c tiªu chÝ sau ®©y ®­îc coi lµ thµnh ng÷. a) TÊt c¶ c¸c côm cã kh¶ n¨ng dïng ®Ó ch¬i ch÷: 11a) Vivre de Woolite et d’eau fraiche 12a) Jolie carafe cherche Bordeaux d’©ge mur. C©u (11a) lµ mét qu¶ng c¸o chÊt tÈy Woolite: sèng nhê Woolite vµ n­íc trong. Ng­êi ta hiÓu ®­îc nghÜa vµ n¾m ®­îc sù tinh tÕ chÝnh lµ nhê côm tõ (11b) vivre d’amour et d’eau fraiche (sèng b»ng t×nh yªu vµ n­íc trong = kh«ng quan t©m tíi ®iÒu kiÖn vËt chÊt cÇn thiÕt “sans se prÐoccuper des nÐcessitÐs matÐrielles”). C¸c côm cho phÐp c¸ch ch¬i ch÷ nh­ (11b) ®­îc gäi lµ thµnh ng÷. C©u (12a) lµ mét qu¶ng c¸o cho r­îu Bordeaux, nã ®­îc h×nh thµnh tõ c©u (12b) Jolie femme cherche homme d’©ge mur (phô n÷ xinh ®Ñp t×m ®µn «ng ®øng tuæi). C©u (12b) nµy còng ®­îc coi lµ thµnh ng÷ v× nã cho phÐp c¸ch ch¬i ch÷ nh­ trong (12a). b) TÊt c¶ c¸c côm cã thÓ nhËn biÕt ®­îc th«ng qua mét vµi con ch÷ cho tr­íc (nh­ trªn trß ch¬i truyÒn h×nh ChiÕc nãn kú diÖu). Ng­êi ta nhËn biÕt ®­îc tõ mét vµi ký tù riªng lÎ lµ bëi v× toµn bé côm tõ ®· ®­îc ghi nhËn trong bé nhí. c) TÊt c¶ nh÷ng côm mµ chØ cÇn nãi phÇn ®Çu, ng­êi ta ®· cã thÓ dÔ dµng nhËn ra phÇn cuèi: 13a) Tout vient µ point 14)a Mettre du beurre 15a) Jeter l’argent ChØ cÇn nghe ba côm trªn ng­êi ta ®· nhËn biÕt phÇn cuèi lµ: µ qui sait attendre 13b. dans les Ðpinards 14b. par les fenªtres 15b. d) TÊt c¶ c¸c côm mµ viÖc nhËn biÕt kh«ng theo trËt tù hµng ngang, chØ cÇn cung cÊp mét yÕu tè ë ®Çu hay ë cuèi, ng­êi ta vÉn nhËn ra ®­îc. Tiªu chÝ nµy mét phÇn gièng tiªu chÝ c). e) TÊt c¶ c¸c côm cho phÐp ng­êi ta ®äc hoÆc nãi nhanh h¬n c¸c côm b×nh th­êng. Cã hiÖn t­îng ®ã lµ v× ng­êi nãi biÕt tr­íc lµ nã ®· n»m trong bé nhí cña ®èi t¸c, kh«ng cÇn ph¶i nhÊn m¹nh, nãi l­íi ng­êi ta vÉn hiÓu. NguyÔn H÷u Thä T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 2, 2006 32 f) TÊt c¶ c¸c côm lu«n « lën vën » trong ®Çu ta, khi nãi tíi chñ ®iÓm liªn quan lµ chóng xuÊt hiÖn trªn “®Çu l­ìi’’ cña chóng ta. VÝ dô nh­ trong tiÕng ViÖt, khi nãi tíi viÖc tuyÓn dông c¸n bé theo kiÓu con «ng ch¸u cha, ta nghÜ ngay ®Õn c©u: Con ch¸u c¸c cô c¶. HoÆc khi nãi tíi mÆt tr¸i cña c¸i tµi ta nghÜ ngay ®Õn ngay c©u th¬ cña NguyÔn Du: Ch÷ tµi liÒn víi ch÷ tai mét vÇn. g) TÊt c¶ c¸c côm nh­ 16b, 17b, 18b d­íi ®©y mµ ng­êi ta kh«ng cÇn dïng chÝnh x¸c (cã sù sai lÖch vÒ ©m) mµ vÉn hiÓu ®­îc: 16a) Malheureux comme l’abbÐ Pierre thay v× (16b) Malheureux comme les pierres; 17a) Aller son petit tran tran thay v× (17b) Aller son petit train train; 18a) L'effet d'un scooter sur une jambe de bois thay v× (18b) L'effet d'un cautÌre sur une jambe de bois. h) TÊt c¶ c¸c côm mµ khi dïng ng­êi ta yªn t©m r»ng nã n»m trong trÝ nhí tËp thÓ, kh«ng do m×nh s¸ng t¸c ra. Nãi tøc lµ chuyÓn t¶i mét th«ng ®iÖp d­íi mét d¹ng nµo ®ã ®Ó t¹o ra mét hiÖu qu¶ víi ng­êi nghe, nÕu kh«ng chuÈn bÞ chu ®¸o sÏ dÔ bÞ c«ng kÝch, do vËy cÇn chia sÎ rñi ro ®ã víi mäi ng­êi. Vµ tèt nhÊt lµ sö dông vèn chung cña céng ®ång, tøc lµ dïng c¸c côm cè ®Þnh. VËy tÊt c¶ c¸c côm cã thÓ lµm ta yªn t©m nh­ vËy lµ thµnh ng÷. 2.3. Mét sè nhËn xÐt vÒ c¸ch tiÕp cËn t©m lý a) Theo c¸ch tiÕp cËn trªn, côm cè ®Þnh cã sè l­îng rÊt lín, nã bao hµm kh«ng chØ c¸c ®¬n vÞ d­íi c©u mµ c¶ c¸c ®¬n vÞ ë cÊp c©u. Grunig gäi tÊt c¶ c¸c tæ hîp ®ã lµ “locution”: Thµnh ng÷ lµ mét phøc ng÷ g¾n kÕt bÒn v÷ng trong trÝ nhí vµ, ng­îc l¹i, tÊt c¶ phøc ng÷ ®­îc trÝ nhí ghi l¹i nh­ vËy lµ mét “locution”. HiÓn nhiªn lµ chóng bao trïm mét tr­êng rÊt réng: tõ tõ ghÐp ®Õn ng¹n ng÷ vµ kh«ng bá qua c¸c tiªu ®Ò (s¸ch, kÞch, phim, buæi ph¸t thanh,), c¸c c©u h¸t, c©u th¬, ®ång giao, khÈu hiÖu v.v. (tr. 225) b) C¸ch tiÕp cËn trªn dùa chñ yÕu vµo trÝ nhí, cã thÓ gäi chÝnh x¸c lµ c¸ch tiÕp cËn t©m lý-ng«n ng÷. Theo chóng t«i nã ph¶n ¸nh ®óng b¶n chÊt cña sù tõ vùng ho¸. Tr­íc ®©y Saussure khi ®Þnh nghÜa ký hiÖu ng«n ng÷ ¤ng còng theo c¸ch tiÕp cËn t©m lý-ng«n ng÷: ký hiÖu ng«n ng÷ gåm hai mÆt c¸i biÓu ®¹t vµ c¸i ®­îc biÓu ®¹t, c¸i biÓu ®¹t kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ©m cô thÓ mµ lµ h×nh ¶nh ©m thanh (image acoustique) ®äng l¹i trong trÝ nhí cña ng­êi sö dông. Trong ©m vÞ häc, mét ©m vÞ lµ mét thùc thÓ trõu t­îng, nã ®­îc thÓ hiÖn b»ng c¸c ©m cô thÓ. Mét ®¬n vÞ tõ vùng (tõ hoÆc thµnh ng÷) còng lµ mét ®¬n vÞ trõu t­îng. Khi ®­îc ghi nhËn trong bé nhí tËp thÓ th× trong qu¸ tr×nh sö dông dï cã bÞ c¾t bá mét sè bé phËn ng­êi ta vÉn nhËn ra chóng. §iÒu nµy cho phÐp gi¶i thÝch nh÷ng tr­êng hîp ngo¹i lÖ cña quan niÖm truyÒn thèng vÒ côm tõ: coi sù bÒn v÷ng vÒ có ph¸p vµ ng÷ nghÜa lµ tiªu chÝ nhËn d¹ng thµnh ng÷. c) TiÕp cËn t©m lý cho phÐp v­ît qua nh÷ng ®¬n vÞ tõ vùng truyÒn thèng ë cÊp ®é d­íi c©u ®Ó tiÕp cËn víi c¸c tæ hîp vèn ®­îc coi lµ s¶n phÈm cña v¨n ho¸ v× chóng ®· ®­îc ch¾t läc qua thêi gian. Theo Herriot: V¨n ho¸ lµ c¸i cßn ®äng l¹i trong khi ng­êi ta ®· l·ng quªn tÊt c¶ (La culture, c'est ce qui reste quand on a tout oubliÐ). §iÒu nµy rÊt phï hîp víi xu Hai c¸ch tiÕp cËn c¸c d¹ng cè ®Þnh tiÕng Ph¸p: d­íi gãc ®é ng«n ng÷ vµ t©m lý. T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 2, 2006 33 h­íng gi¸o häc ph¸p hiÖn nay: d¹y ng«n ng÷ tøc lµ d¹y v¨n ho¸. 3. KÕt luËn Hai c¸ch tiÕp cËn nãi trªn cho phÐp ta hiÓu ®Çy ®ñ h¬n b¶n chÊt cña sù cè ®Þnh tõ vùng. Tuy nhiªn ph¶i thõa nhËn r»ng c¸ch tiÕp cËn t©m lý ch­a ®­a ra nh÷ng tiªu chÝ râ rµng ®Ó nhËn diÖn thµnh ng÷. Nh÷ng ®iÓm nªu trªn chØ ph¸t huy t¸c dông víi nh÷ng ng­êi cã tr×nh ®é tõ vùng cao t­¬ng ®­¬ng víi ng­êi b¶n ng÷. Trong d¹y-häc ngo¹i ng÷ ng­êi ta cÇn nh÷ng tiªu chÝ râ rµng ®Ó hiÓu ®­îc nh÷ng ®Æc tÝnh có ph¸p vµ ng÷ nghÜa cña tõng hiÖn t­îng tõ vùng. VÒ mÆt nµy, c¸ch tiÕp cËn ng«n ng÷ ­u viÖt h¬n, ®Æc biÖt lµ nh÷ng thñ ph¸p nhËn biÕt ®é cè ®Þnh vµ diÖn cè ®Þnh ®Ó cã nh÷ng gi¶i ph¸p phï hîp trong viÖc gi¶i nghÜa vµ d¹y c¸ch dïng ®èi víi ng­êi häc. Ng­îc l¹i, c¸ch tiÕp cËn t©m lý cho phÐp chó träng h¬n tíi c¸c s¶n phÈm cña v¨n ho¸. Vµ nh­ vËy, cÇn kÕt hîp hai c¸ch tiÕp cËn ®Ó hiÓu ®­îc ®Çy ®ñ c¶ vÒ chiÒu réng vµ chiÒu s©u hiÖn t­îng tõ vùng ®Æc biÖt nµy. Tµi liÖu tham kh¶o 1. Cortes. C., « DÐcider, prendre une dÐcision: du verbe µ la locution verbale » in La locution: entre lexique, syntaxe et pragmatique, Textes rÐunis par P. Fiala, P. Lafon, M.-F. Piguet, Klincksieck Paris, 1997, pp.19-36. 2. Dubois. D., 1997, « Catégories, prototypes et figements. Constructions d’invariants et systèmes symboliques » in La locution entre langue et usages, Textes réunis par Martins- Baltar M., ENS Fontenay Saint-Cloud, Diff. Ophrys, Paris, pp. 103-130. 3. Franckel J.-J., D. Paillard, E. Saunier « Modes de rÐgulation de la variation sÐmantique d'une unitÐ lexicale. Le cas du verbe passer » in La locution: entre lexique, syntaxe et pragmatique, Textes rÐunis par P. Fiala, P. Lafon, M.-F. Piget, Klincksieck Paris, 1997, pp. 49-68. 4. Grunig B.-N., « La locution comme défi aux théories linguistiques: une solution d’ordre mémoriel?» in La locution entre langue et usages, Textes réunis par Martins-Baltar M., ENS Fontenay Saint-Cloud, Diff. Ophrys, Paris, 1997, pp. 225-240. 5. Martin R., «Sur les facteurs du figement» in La locution entre langue et usages, Textes réunis par Martins-Baltar M., ENS Fontenay Saint-Cloud, Diff. Ophrys, Paris, 1997, pp. 291-306. 6. Rey A. et Chantreau S., Dictionnaire des expressions et locutions, coll, Les usuels du Robert, 1996. 7. Schapira Ch., « Proverbes et phrases proverbiales et déproverbialisation », Langages 139, Septembre, 2000, pp. 81-97. NguyÔn H÷u Thä T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 2, 2006 34 VNU. JOURNAL OF SCIENCE, Foreign Languages, T.xXII, n02, 2006 Two ways to approach fixed forms of French: From linguistic and psychological angle Dr. Nguyen Huu Tho Centre for Distance Education College of Foreign Languages - VNU Fixed forms have attracted many researchers. This special phenomenon of language has been discovered from different angles. According to the Author, these ways can be put into three main groups: language, psychology and communication. This article deals with the first two ways. The way to approach language inquires the process of lexical fixing so as to define characteristics of phraseology through criteria of syntax and semantics. The way to approach psychology relies on memory; It gives permission to exceed the traditional lexical units at the level of below the sentence to approach co-op groups which were considered product of culture. Hence, it is necessary to combine these two ways to understand thoroughly both width and depth of this special lexical phenomenon.