Báo cáo Khoa học Thực trạng vỡ các giải pháp kinh tế-quản lý chủ yếu phát triển bền vững nghề gây nuôi động thực vật hoang dã ở Việt Nam

Báo cáo khoa học Thực trạng vỡ các giải pháp kinh tế-quản lý chủ yếu phát triển bền vững nghề gây nuôi động thực vật hoang dã ở Việt Nam T¹p chÝ KHKT N«ng nghiÖp 2007: TËp V, Sè 4: 67-75 §¹i häc N«ng nghiÖp I Thùc tr¹ng vµ c¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ-qu¶n lý chñ yÕu ph¸t triÓn bÒn v÷ng nghÒ g©y nu«i ®éng thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam Current situation and main economic measures for sustainable development of wildlife cultivation §ç Kim Chung* SUMMARY Based on information collected from secondary and primary sources, espcially field investigation in Hochiminh City, Binh Duong, Dalat, Hatay, Phu Tho, Vinh Phuc, Hung Yen, Bac Giang, Bac Ninh provinces and Hanoi, this paper provides basic information on economic aspects of wildlife cultivation and rearing in Vietnam. The paper discussed policies governing wildlife cultivation activities, current situation of wildlife cultivation and rearing including species raised, purposes of rearing, rearing zones, rearing certification, mod of production (sheds, feeding, veterinary, animal care) and economic efficiency as well as some constraints faced by farmers in wildlife rearing. The paper then draws some policies recommendations for sustainable development of wildlife cultivation that include an identification of suitable species raised, a policy framework for supporting these economic activities, research and development of suitable feed, development of technology package to better managed breeds, feed, diseases and trading products and training of human resources for sustainable management of these economic activities. Key worlds: Wildlife Cultivation and Rearing, Economic Efficiency and Policies. 1. §ÆT VÊN §Ò ViÖt Nam lµ n−íc cã ®a d¹ng sinh häc cao víi h¬n 10.000 loµi thùc vËt, 224 loµi thó, 828 loµi chim, 258 loµi bß s¸t, 82 loµi l−ìng c−, 3109 loµi c¸ vµ lµ mét trong 16 n−íc cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao nhÊt trªn thÕ giíi (Côc KiÓm l©m, 2005). MÆc dï vËy, sù ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam vÉn cã xu h−íng suy gi¶m trªn ph¹m vi quèc gia. Tû lÖ che phñ rõng gi¶m tõ 43% n¨m 1943 xuèng 28% vµo n¨m 1992. RÊt nhiÒu loµi sinh vËt bao gåm c¶ ®éng vËt, thùc vËt quý hiÕm ë trªn c¹n vµ d−íi n−íc ®ang trong t×nh tr¹ng ®e däa hoÆc ®· bÞ tuyÖt diÖt do t¸c ®éng cña khai th¸c vµ ®¸nh b¾t qu¸ møc hay huû diÖt. Tõ khi kÕt thóc chiÕn tranh, ®· cã 12 loµi thó vµ loµi chim bÞ tuyÖt chñng t¹i ViÖt Nam do n¹n s¾n b¾n (Viet Nam News, 2002). Ng−êi ta dù ®o¸n r»ng, tíi nay cã 28% loµi thó, 10% loµi chim vµ 21% loµi bß s¸t vµ l−ìng c− ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ tuyÖt chñng (Ph¹m Nh− BÝch, 2003). §øng tr−íc nguy c¬ suy gi¶m ®ã, bªn c¹nh viÖc kiÓm so¸t chÆt chÏ c¸c biÖn ph¸p hµnh chÝnh nh»m gi¶m thiÓu t×nh tr¹ng khai th¸c tr¸i phÐp, chóng ta cßn cã gi¶i ph¸p ph¸t triÓn g©y nu«i c¸c loµi ®éng thùc vËt hoang d· (§TVHD) ®Ó kÕt hîp hµi hoµ gi÷a nhu cÇu v¨n ho¸, nhu cÇu kinh tÕ cña céng ®ång ®Þa ph−¬ng víi viÖc b¶o tån c¸c loµi sinh vËt cã nguy c¬ tiÖt chñng. Gi¶i ph¸p nµy ®· ®−îc ghi trong KÕ ho¹ch hµnh ®éng quèc gia vÒ bu«n b¸n kiÓm so¸t §TVHD cña ChÝnh phñ tõ n¨m 2004. S¶n l−îng cung cÊp ®éng vËt hoang d· (§VHD) ë ViÖt Nam hµng n¨m kho¶ng 3400 tÊn vµ 1000 ngh×n c¸ thÓ. Trong ®ã g©y nu«i chiÕm 70%, khai th¸c bÊt hîp ph¸p 18% vµ nhËp khÈu 12% (§ç Kim Chung, 2003). Nh− vËy, g©y nu«i vÉn chiÕm vÞ trÝ träng yÕu. §Ó thùc hiÖn ®−îc cã hiÖu qu¶ gi¶i ph¸p g©y nu«i c¸c loµi §TVHD, cÇn ph¶i n¾m b¾t ®−îc thùc tr¹ng g©y nu«i hiÖn nay ë n−íc ta, tõ ®ã, cã gi¶i ph¸p bÒn v÷ng cho ph¸t triÓn ngÒ g©y nu«i §TVHD, gãp phÇn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. * Khoa Kinh tÕ & PTNT, Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I - Hµ Néi. 67 §ç Kim Chung Môc tiªu c¬ b¶n cña nghiªn cøu nµy lµ ®¸nh gi¸ ®−îc thùc tr¹ng ph¸t triÓn nghÒ g©y nu«i §TVHD ë khÝa c¹nh kinh tÕ vµ qu¶n lý vµ tõ ®ã, ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ -qu¶n lý phï hîp nh»m ph¸t triÓn bÒn v÷ng nghÒ g©y nu«i §TVHD ë n−íc ta 2. PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU C¸c sè liÖu ®· c«ng bè ®−îc thu thËp th«ng qua c¸c b¸o c¸o, c¸c Ên phÈm, b¸o chÝ t¹i c¸c c¬ quan cña ChÝnh phñ nh− Tæng côc Thèng kª, Côc KiÓm l©m, Côc L©m nghiÖp, thuéc Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n. Ngoµi ra, nghiªn cøu cßn sö dông c¸c b¸o c¸o cña c¸c tæ chøc quèc tÕ liªn quan nh− Quü §VHD quèc tÕ (WWF). C¸c sè liÖu vµ th«ng tin ®· c«ng bè sö dông trong b¸o c¸o nµy bao gåm c¸c chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ liªn quan ®Õn c¸c loµi g©y nu«i vµ qu¶n lý g©y nu«i ë ViÖt Nam. Nguån sè liÖu ®iÒu tra vÒ tr×nh tr¹ng g©y nu«i c¸c loµi ®éng thùc vËt, quy m« g©y nu«i, qu¸ tr×nh tæ chøc s¶n xuÊt, hiÖu qu¶ g©y nu«i mét sè loµi chñ yÕu, c¸c khã kh¨n mµ ng−êi g©y nu«i vµ céng ®ång ®ang gÆp ph¶i, ®−îc thu thËp trong c¸c chuyÕn kh¶o s¸t thùc tÕ t¹i TP Hå ChÝ Minh, B×nh D−¬ng, §µ L¹t, Hµ T©y, Phó Thä, VÜnh Phóc, H−ng Yªn, B¾c Giang, B¾c Ninh, Hµ Néi. C¸c tØnh trªn ®¹i diÖn cho t×nh h×nh g©y nu«i §TVHD ë n−íc ta. Sè liÖu ®−îc thu thËp th«ng qua c¸c phiÕu c©u hái, sö dông ph−¬ng ph¸p pháng vÊn b¸n cÊu tróc, pháng vÊn nh÷ng ng−êi chñ chèt t¹i c¸c ®Þa ph−¬ng (l·nh ®¹o c¸c ®Þa ph−¬ng, c¸c nhãm n«ng d©n nu«i trång, th¶o luËn nhãm víi n«ng d©n tham gia nu«i trång vµ ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nhanh cã sù tham gia cña c¸c bªn liªn quan). Ph−¬ng ph¸p thèng kª m« t¶ sÏ ®−îc dïng ®Ó ph©n tÝch thùc tr¹ng g©y nu«i. MÆt kh¸c, nghiªn cøu ®· sö dông ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ cã sù tham gia cña ng−êi d©n, c¸c tæ chøc chÝnh quyÒn vµ x· héi, c¸c chuyªn gia, v.v. Do giíi h¹n vÒ thêi gian, nguån lùc vµ nguån th«ng tin hiÖn cã, nghiªn cøu nµy chØ ®Ò cËp ®Õn mét sè loµi §VHD vµ g©y nu«i vµ mét sè loµi thùc vËt chñ yÕu lµ d−îc liÖu nu«i træng ë mét sè ®iÓm cô thÓ, lµm c¬ së h×nh thµnh c¸c ý t−ëng cho c¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ vÒ g©y nu«i c¸c loµi hoang d·. C¸c loµi §VHD kh¸c ch−a ®−îc th¶o luËn kü trong b¸o c¸o nµy. 3. KÕT QU¶ NGHI£N CøU 2.1. C¸c chÝnh s¸ch vÒ qu¶n lý g©y nu«i sinh s¶n vµ trång cÊy nh©n t¹o Tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû tr−íc, ChÝnh phñ ViÖt Nam vµ Bé L©m NghiÖp (cò) ®· ban hµnh rÊt nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ c¸c loµi chim thó rõng. Trong kho¶ng 6 n¨m gÇn ®©y, chÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ ®· ®−îc ®æi míi h¬n vµ b¸m s¸t h¬n víi viÖc b¶o vÖ vµ khuyÕn khÝch ph¸t triÓn c¸c loµi §TVHD gåm: i) H−íng dÉn ®¨ng ký vµ qu¶n lý c¸c tr¹i g©y nu«i sinh s¶n vµ trång cÊy nh©n t¹o c¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d· trªn ®Þa bµn tØnh qu¶n lý; ii) CÊp giÊy x¸c nhËn nguån gèc §TVHD do g©y nu«i sinh s¶n; iii) CÊp giÊy phÐp vËn chuyÓn ®éng thùc vËt hoang d· cã nguån gèc g©y nu«i sinh s¶n t¹i c¸c tr¹i trªn ®Þa bµn tØnh qu¶n lý (Bé NN vµ PTNT, 2003). Nh×n chung c¸c chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ ngµy mét hoµn thiÖn h¬n gãp phÇn qu¶n lý vµ b¶o vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn. Tuy nhiªn, kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ cña ng−êi d©n, c¸c tæ chøc chÝnh quyÒn, x· héi vµ c¬ quan thùc thi chÝnh s¸ch ®· chØ râ mét sè ®iÓm cÇn hoµn thiÖn c¸c chÝnh s¸ch nh− sau: i) TËp trung nhiÒu vµo qu¶n lý, b¶o vÖ hoÆc ng¨n chÆn viÖc s¨n b¾t vµ bu«n b¸n chim thó rõng, ch−a ®Çu t− nhiÒu ®Õn viÖc khuyÕn khÝch g©y nu«i; ii) Ch−a g¾n h÷u c¬ gi÷a viÖc qu¶n lý b¶o vÖ tµi nguyªn, h¹n chÕ khai th¸c tr¸i phÐp víi viÖc khuyÕn khÝch vµ h−íng dÉn c− d©n vïng ®Öm quanh c¸c v−ên quèc gia, khu b¶o tån thiªn nhiªn t×m c¸c nguån kiÕm sèng kh¸c ®Ó thay thÕ viÖc s¨n b¾t h¸i l−îm cã tÝnh truyÒn thèng; iii) Ch−a cã ch−¬ng tr×nh khuyÕn khÝch g©y nu«i, ch−a cã tµi liÖu h−íng dÉn mét c¸ch s©u réng vÒ kü thuËt nu«i vµ trång c¸c loµi §TVHD. 2.2. Thùc tr¹ng g©y nu«i ®éng thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam 2.2.1. C¸c loµi ®−îc g©y nu«i C¶ n−íc cã kho¶ng 50 loµi ®éng vËt chñ yÕu vµ hµng tr¨m loµi thùc vËt hoang d· ®ang ®−îc g©y nu«i sinh s¶n vµ trång cÊy nh©n t¹o. Nh÷ng loµi ®éng vËt hoang d· ®−îc g©y nu«i phæ biÕn lµ c¸ sÊu, tr¨n, r¾n, rïa, ba ba, h−¬u, nai, ®µ ®iÓu, trÜ, c«ng, vÞt trêi, ngçng trêi, kú ®µ, kú t«m, t¾c kÌ, v.v... vµ c¸c loµi thùc vËt nh− thiªn tuÕ, v¹n tuÕ, lan c¸c lo¹i, d−¬ng xØ, v.v... TÝnh ®Õn n¨m 2003, c¶ n−íc cã kho¶ng 68 Thùc tr¹ng vµ c¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ-qu¶n lý chñ yÕu... 320 tr¹i g©y nu«i vµ 1.658 hé g©y nu«i ®éng vËt hoang d· (Côc KiÓm l©m, 2003). C¶ n−íc hiÖn cã kho¶ng 151 tæ chøc vµ c¸ nh©n tham gia g©y nu«i c¸ sÊu víi tæng ®µn c¸ sÊu lªn ®Õn h¬n 70 ngµn con, 575 c¬ së nu«i tr¨n víi gÇn 60 ngµn con, h¬n 928 hé nu«i r¾n víi sè l−îng h¬n 100 ngµn con, 2035 hé nu«i ba ba víi tæng sè trªn 2,2 triÖu con mçi n¨m, kho¶ng 1266 c¬ së g©y nu«i c¸c lo¹i h−¬u, nai, ho·ng víi h¬n 16000 con (B¶ng 1). B¶ng 1. Sè c¬ së vµ sè l−îng nu«i nhèt ®éng vËt hoang d· theo loµi n¨m 2003 Loµi nu«i Sè c¬ së/hé gia ®×nh g©y nu«i Sè l−îng (con) Môc ®Ých nu«i C¸ sÊu 151 71.970 Tiªu thô néi ®Þa, xuÊt khÈu Tr¨n 575 58.045 Tiªu thô néi ®Þa, xuÊt khÈu R¾n 928 102.146 Tiªu thô néi ®Þa, xuÊt khÈu Rïa 21 2.602 Nu«i sinh s¶n, tham quan Ba ba 2035 2.248.329 Tiªu thô néi ®Þa, xuÊt khÈu Kú ®µ 17 252 Tiªu thô néi ®Þa, xuÊt khÈu Kú t«m, t¾c kÌ, liu ®iu,… 6 507.090 Tiªu thô néi ®Þa, xuÊt khÈu KhØ 42 27.095 Tham quan, tiªu thô néi ®Þa, xuÊt khÈu V−în, voäc, culi 27 182 Tham quan, tiªu thô néi ®Þa H−¬u, nai, ho·ng 1266 16.596 Tham quan, tiªu thô néi ®Þa GÊu 308 2.451(1) LÊy mËt, lµm c¶nh Hæ, b¸o, s− tö 14 42 Tham quan, gi¶i trÝ §µ ®iÓu 10 301 Tham quan, tiªu thô néi ®Þa Voi 9 60 Tham quan, gi¶i trÝ, lÊy søc kÐo Chån 20 99 Tham quan, tiªu thô néi ®Þa CÇy 34 257 Tham quan, tiªu thô néi ®Þa TrÜ, c«ng, gµ l«i, h¹c,… 24 1.184 Tham quan, tiªu thô néi ®Þa VÞt trêi, ngçng trêi, bå n«ng,... 6 1.021 Tham quan, tiªu thô néi ®Þa NhÝm 21 369 Tham quan, kinh doanh Nguån: Côc KiÓm l©m – Bé NN vµ PTNT, 2003. (1) Sè liÖu n¨m 2002. §¹i ®a sè c¸c loµi thùc vËt hoang d· ®−îc nu«i trång nh©n t¹o víi qui m« lín nh»m môc ®Ých xuÊt khÈu ë n−íc ta hiÖn nay míi chØ tËp trung ë c¸c tØnh phÝa Nam ®Æc biÖt lµ thµnh phè Hå ChÝ Minh, B×nh D−¬ng, L©m §ång,... Theo thèng kª cña Chi côc KiÓm l©m ë c¸c tØnh nµy, cã 3 c¬ së kinh doanh vµ trång cÊy nh©n t¹o thiªn tuÕ, 1 c¬ së trång cÊy v¹n tuÕ, cau kiÓng, ngò gia b×, 4 c¬ së trång cÊy lan c¸c lo¹i vµ 1 c¬ së trång cÊy d−¬ng xØ. C¸c lo¹i c©y dïng lµm d−îc liÖu nh− th¹ch héc, cÈu tÝch, b¹ch chØ chñ yÕu ®−îc khai th¸c vµ bu«n b¸n t¹i tØnh B¾c Giang (B¶ng 2). B¶ng 2. Sè c¬ së vµ sè l−îng nu«i trång thùc vËt hoang d· theo loµi n¨m 2003 Loµi nu«i Sè c¬ së trång cÊy, kinh doanh(1) Sè l−îng Môc ®Ých nu«i Thiªn tuÕ 3 11855 c©y XuÊt khÈu, tiªu thô néi ®Þa V¹n tuÕ 2 2600 c©y XuÊt khÈu, tiªu thô néi ®Þa Cau c¶nh 1 1000 c©y XuÊt khÈu, tiªu thô néi ®Þa Ngò gia b× 1 200 c©y XuÊt khÈu, tiªu thô néi ®Þa Lan c¸c lo¹i 4 859262 c©y XuÊt khÈu, tiªu thô néi ®Þa D−¬ng xØ 1 500000 c©y XuÊt khÈu, tiªu thô néi ®Þa Th¹ch héc 2 46.000 kg XuÊt khÈu, tiªu thô néi ®Þa CÈu tÝch 2 56.000 kg XuÊt khÈu, tiªu thô néi ®Þa B¹ch cËp 1 4.000 kg XuÊt khÈu, tiªu thô néi ®Þa Nguån: Côc KiÓm l©m, Bé NN vµ PTNT, 2003 Tæng hîp cña 4 tØnh TPHCM, B×nh D−¬ng, §µ L¹t, B¾c Giang. 69 §ç Kim Chung §èi víi c¸c lo¹i c©y d−îc liÖu: Theo kÕt qu¶ thèng kª ®Õn cuèi n¨m 2000 cña ViÖn D−îc liÖu, ViÖt Nam cã 3830 loµi, thuéc 296 hä thùc vËt bËc thÊp, còng nh− bËc cao ®−îc dïng lµm thuèc. Trong ®ã 3.600 loµi mäc tù nhiªn vµ tËp trung chñ yÕu ë hÖ sinh th¸i rõng, 106 loµi c©y thuèc thuéc nhãm quÝ hiÕm vµ cã nguy c¬ bÞ tiªu diÖt, ®· ®−îc ghi trong S¸ch ®á ViÖt Nam (1996). C©y d−îc liÖu cã nguån gèc tõ thùc vËt hoang d· ®· ®−îc trång ë nhiÒu vïng thuéc miÒn nói phÝa B¾c vµ gÇn ®©y lµ c¸c tØnh vïng ®ång b»ng s«ng Hång nh− ë H−ng Yªn, VÜnh Phóc, B¾c Giang. NhiÒu n¬i nh− ë x· B×nh Minh, huyÖn Kho¸i Ch©u, 90% d©n (1800 hé) trång c©y thuèc. DiÖn tÝch trång cÊy thuèc chiÕm h¬n 80% diÖn tÝch canh t¸c (400 ha), 20% diÖn tÝch cßn l¹i ®−îc trång lóa. ë tØnh H−ng Yªn, c©y d−îc liÖu ®· ®−îc thay thÕ c©y lóa tõ gi÷a nh÷ng n¨m 1990 (B¶ng 3). Loµi c©y ®−îc trång ®−îc chia thµnh hai nhãm. Nhãm 1: Cã kh¶ n¨ng g©y gièng t¹i ®Þa ph−¬ng bao gåm: b¹c hµ, hóng quÕ, ng−u tÊt, b¹ch chØ, ®Þa liÒn, c¸t c¸nh, b¹ch truËt, h−¬ng nhu, ®−¬ng quy, s©m ®¹i hµnh, cñ mµi (hoµi s¬n), cñ b¸n h¹. Nhãm 2: Khai th¸c tõ rõng tù nhiªn chñ yÕu ë B¾c Hµ, Sa Pa nh−: Hµ thñ « ®á, cèt to¸i bæ, hoµng tinh, v.v... B¶ng 3. Sè loµi c©y thuèc ®· ®−îc thèng kª, xÕp theo c¸c nhãm Sè loµi c©y thuèc Danh môc Sè loµi TØ lÖ (%) Thuéc sè hä Nhãm nÊm – Fungi 14 0,365 8 Ngµnh ®Þa y – Lichenophyta 2 0,052 2 Ngµnh l¸ th«ng – Psilophyta 1 0,026 1 Ngµnh th«ng ®Êt – Lycopodiophyta 3 0,078 1 Ngµnh méc tÆc –Equisetophyta 3 0,078 1 Ngµnh d−¬ng xØ – Polypodiophyta 134 3,498 20 Ngµnh th«ng - Pinophyta (Ngµnh h¹t trÇn - Gymnospermae) 25 0,652 8 Ngµnh méc lan - Magnoliophyta (Ngµnh h¹t kÝn - Angiospermae) 3648 95,248 255 Nguån: Dòng V. vµ Jenne D., 2002. 2.2.2. Môc ®Ých nu«i trång HÇu hÕt c¸c loµi ®éng vËt ®−îc g©y nu«i t¹i n−íc ta ®Òu nh»m môc ®Ých kinh doanh nh− c¸ sÊu, tr¨n, r¾n, ba ba, kú ®µ, .v.v... C¸c loµi khØ, v−în, voäc, culi, h−¬u, nai, ho½ng, hæ, b¸o, bß rõng, chån, cÇy, nhÝm, ®µ ®iÓu, trÜ, c«ng, gµ l«i, vÞt trêi, ngçng trêi, h¹c .v.v... phÇn lín ®−îc tiªu dïng néi ®Þa hoÆc cho môc ®Ých tham quan, lµm c¶nh. C¸c loµi gÊu ngoµi môc ®Ých nu«i lµm c¶nh t¹i c¸c khu du lÞch, khu b¶o tån, v−ên quèc gia, phÇn lín ®−îc sö dông lÊy mËt t¹i c¸c c¬ së t− nh©n. S¶n phÈm cña c¸c loµi ®éng vËt hoang d· g©y nu«i sinh s¶n ®−îc bu«n b¸n chñ yÕu trªn thÞ tr−êng hiÖn nay lµ da (c¸ sÊu, r¾n, tr¨n,...) dïng trong s¶n xuÊt ®å da, ®å mü nghÖ; c¸c lo¹i thÞt thó rõng phôc vô cho ¨n uèng; mËt, nhung, sõng, x−¬ng, v.v... dïng trong bµo chÕ thuèc d©n téc. C¸c lo¹i thùc vËt hoang d· ®−îc trång cÊy chñ yÕu phôc vô cho môc ®Ých xuÊt khÈu vµ tiªu thô néi ®Þa. Thiªn tuÕ, v¹n tuÕ, cau c¶nh, lan, d−¬ng xØ th−êng ®−îc xuÊt khÈu sang c¸c n−íc: §øc, NhËt, Mü, New Zealand víi môc ®Ých lµm c¶nh. C¸c lo¹i th¹ch héc, cÈu tÝch, b¹ch chØ th−êng ®−îc xuÊt sang Hµn Quèc lµm d−îc liÖu. 2.2.3. Vïng nu«i Vïng §«ng Nam bé cã sè l−îng loµi ®éng vËt hoang d· g©y nu«i lµ lín nhÊt víi gÇn 1,6 triÖu con trong ®ã chñ yÕu lµ ba ba (trªn 1 triÖu con), ký t«m, t¾c ke, liu ®iu,... kho¶ng 500 ngµn con, tr¨n, r¾n kho¶ng 20 ngµn con mçi loµi. TiÕp ®ã lµ vïng ®ång b»ng s«ng Hång víi h¬n 1,1 triÖu con c¸c lo¹i trong ®ã chñ yÕu lµ r¾n, rïa, vµ ba ba. Vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long víi tæng sè trªn 150 ngµn con trong ®ã chñ yÕu lµ c¸c loµi c¸ sÊu (44 ngµn con), ba ba 70 Thùc tr¹ng vµ c¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ-qu¶n lý chñ yÕu... (49 ngµn con), tr¨n (gÇn 60 ngµn con), vïng B¾c Trung bé víi trªn 140 ngµn con chñ yÕu lµ ba ba, h−¬u, nai ho·ng. Vïng §«ng B¾c víi trªn 10 ngµn con chñ yÕu lµ ba ba vµ vïng T©y Nguyªn cã kho¶ng 9000 con chñ yÕu lµ ba ba, bß s¸t, h−¬u nai. C¸c vïng duyªn h¶i Nam Trung bé vµ T©y B¾c cã sè ®éng vËt g©y nu«i kh«ng ®¸ng kÓ d−íi 2000 con chñ yÕu lµ c¸c lo¹i h−¬u, nai, khØ, c¸ sÊu. 2.2.4. T×nh h×nh cÊp giÊy phÐp ®¨ng ký kinh doanh Theo b¸o c¸o cña c¸c Chi côc KiÓm l©m tØnh, hÇu hÕt c¸c c¬ së trång cÊy nh©n t¹o thùc vËt hoang d· nh»m môc ®Ých xuÊt khÈu ®Òu ®· hoµn tÊt viÖc ®¨ng ký tr¹i nu«i víi c¸c Chi côc KiÓm l©m ®Þa ph−¬ng. Trong khi ®ã, nhiÒu c¬ së g©y nu«i sinh s¶n ®éng vËt hoang d· ch−a ®¨ng ký, tû lÖ ®¨ng ký kinh doanh míi ®¹t 26% (víi cÇy), 40% víi ba ba vµ r¾n vµ 60% víi h−¬u, nai, ho·ng d−íi 60%. Nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn viÖc ch¨n nu«i tù ph¸t, ch−a ®¨ng ký ho¹t ®éng g©y nu«i cßn phæ biÕn trong c¸c hé gia ®×nh lµ do sè loµi vµ sè l−îng c¸c loµi nu«i cßn Ýt, s¶n phÈm hµng ho¸ ch−a nhiÒu vµ æn ®Þnh trong mçi hé, ®iÒu kiÖn ®i l¹i ë nhiÒu vïng cßn khã kh¨n, kiÓm l©m ch−a cã ®iÒu kiÖn kiÓm kª vµ n¾m b¾t ®ñ th«ng tin. V× vËy, ®Ó cã mét con sè chÝnh x¸c, cÇn x©y dùng hÖ thèng th«ng tin tõ Trung −¬ng tíi c¸c tØnh vµ huyÖn, x·. Bªn c¹nh ®ã, cÇn cã c¸c cuéc ®iÒu tra ®iÓm, ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c c¸c loµi ®−îc nu«i vµ t×nh tr¹ng ®¨ng ký vµ cÊp phÐp g©y nu«i. 2.2.5. Ph−¬ng thøc g©y nu«i / trång cÊy nh©n t¹o ®éng thùc vËt hoang d∙ KÕt qu¶ ®iÒu tra c¸c c¬ së g©y nu«i sinh s¶n vµ trång cÊy nh©n t¹o cña nhãm nghiªn cøu t¹i mét sè tØnh miÒn B¾c, Trung vµ Nam cho thÊy: cã 4 m« h×nh g©y nu«i chñ yÕu hiÖn nay lµ i) c¸c khu b¶o tån, v−ên quèc gia, khu du lÞch, ii) c¸c tr¹i nu«i trång lín thuéc c¸c c«ng ty, doanh nghiÖp, iii) c¸c tr¹i ‘vÖ tinh’ cña c¸c c«ng ty, vµ iv) c¸c tr¹i cã qui m« nhá t¹i c¸c hé gia ®×nh. HÇu hÕt c¸c loµi ®éng vËt ®−îc g©y nu«i t¹i c¸c tr¹i vµ c¸c hé gia ®×nh ®Òu theo ph−¬ng thøc nu«i nhèt trªn ®Êt thæ c− ®èi víi c¸c loµi tr¨n, r¾n, ba ba, c¸ sÊu, h−¬u, nai, gÊu, khØ, chån, kú ®µ,… H×nh thøc ch¨n nu«i trong c¸c hé c¸ thÓ chñ yÕu vÉn dùa vµo ch¨n nu«i qu¶ng canh hoÆc b¸n th©m canh do vèn ®Çu t− cho c¬ së h¹ tÇng, vËt t−, con gièng,… thÊp dÉn ®Õn khèi l−îng hµng ho¸ s¶n xuÊt nhá, lÎ, tû lÖ rñi ro cao, chÊt l−îng s¶n phÈm thÊp vµ kh«ng ®ång ®Òu. §èi víi c¸c tr¹m, tr¹i g©y nu«i sinh s¶n vµ trång cÊy nh©n t¹o ®éng thùc vËt hoang d· thuéc c¸c c«ng ty, doanh nghiÖp,… ph−¬ng thøc nu«i trång trªn ®Êt c«ng, trªn c¸c diÖn tÝch ®−îc giao lµ phæ biÕn. - Chuång tr¹i Chuång nu«i §VHD kh¸c nhau theo loµi, theo t×nh tr¹ng kinh tÕ cña ng−êi nu«i vµ tËp qu¸n cña ®Þa ph−¬ng. §èi víi c¸c loµi ®éng vËt nguy hiÓm nh− r¾n, tr¨n,... chØ mét sè Ýt nh÷ng hé cã diÖn tÝch réng, c¸c khu nu«i, khu Êp trøng ®−îc ®Æt c¸ch xa khu gia ®×nh ë, trong khi phÇn lín c¸c hé do diÖn tÝch chËt hÑp x©y dùng khu nu«i ngay trong khu ë cña gia ®×nh. Do vËy khã ®¶m b¶o ®−îc an toµn cho ng−êi vµ vËt nu«i ®ång thêi g©y « nhiÔm m«i tr−êng do thøc ¨n cña c¸c loµi nµy hÇu hÕt lµ thÞt ®éng vËt, l¹i ®−îc l−u gi÷ trong chuång hµng tuÇn. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cho thÊy phÇn lín c¸c hÖ thèng chuång tr¹i, c¬ së h¹ tÇng phôc vô cho s¶n xuÊt cßn th« s¬, mang tÝnh tËn dông do thiÕu ®Çu t−, thiÕu hiÓu biÕt vÒ ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng c¸c ®éng vËt hoang d·. V× vËy h¬n 90% sè chuång nu«i §VHD ch−a ®¸p øng ®−îc cho ch¨n nu«i, trång cÊy trong ®iÒu kiÖn th©m canh, s¶n xuÊt c«ng nghiÖp. Do vËy, ®Ó ®¸p øng c¸c tiªu chuÈn quy ®Þnh cña CITES vÒ g©y nu«i vµ n©ng cao h¬n n÷a hiÖu qu¶ vµ chÊt l−¬ng cña viÖc g©y nu«i §VHD, cÇn ph¶i cã quy tr×nh h−íng dÉn n«ng d©n vÒ tiªu chuÈn quy c¸ch chuång tr¹i phï hîp víi tõng loµi nu«i, tõng ®iÒu kiÖn kinh tÕ cña ng−êi nu«i vµ ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña mçi vïng. - Thøc ¨n Thøc ¨n nu«i §VHD kh¸c nhau theo tõng loµi nu«i, tõng løa tuæi, tõng môc ®Ých nu«i (nu«i sinh s¶n vµ nu«i thÞt, nu«i c¶nh, nu«i lÊy mËt, nhung). §èi víi c¸c loµi chim, thó nh− h−¬u, nai, ho½ng, sãc, khØ, gµ rõng, gµ l«i, c«ng,... thøc ¨n chÝnh lµ c¸c lo¹i mÇm, l¸, cá, hoa, qu¶, vá, cñ, c¸c chÊt bét, c«n trïng,... chñ yÕu ®−îc thu h¸i trong tù nhiªn. Nguån cung cÊp thøc ¨n cho c¸c loµi nµy hiÖn kh¸ phong phó vµ dåi dµo do cã thÓ tËn dông c¸c s¶n phÈm tõ trång trät. Riªng ®èi víi loµi khØ cã thÓ sö dông c¸c lo¹i thøc ¨n tæng hîp, thøc ¨n c«ng nghiÖp trong ch¨n nu«i. §iÒu nµy cho 71 §ç Kim Chung thÊy tiÒm n¨ng lín cho viÖc më réng g©y nu«i c¸c loµi chim, thó trªn t¹i c¸c hé gia ®×nh trong nh÷ng n¨m tíi. §èi víi c¸c loµi ®éng vËt chñ yÕu ¨n thÞt nh− cÇy, tr¨n, r¾n, thøc ¨n chÝnh lµ Õch, nh¸i, chuét, cãc, chim, trøng, thá, gµ, vÞt,... Ngoµi ra tr¨n, r¾n còng cã thÓ nu«i b»ng thøc ¨n c«ng nghiÖp. C¸ sÊu cã thøc ¨n chÝnh lµ c¸c lo¹i c¸, gµ vÞt, phÕ th¶i lß mæ,... C¸c loµi thuéc bé th»n l»n, bé rïa vµ l−ìng c− nh− nh«ng, «r«, rång ®Êt, ba ba, ®åi måi, Õch th−êng ¨n c¸c loµi c«n trïng, nhéng t»m, giun, t«m, cua, c¸, èc, hÕn,....§iÒu ®¸ng chó ý lµ nguån cung cÊp thøc ¨n cho c¸c loµi nãi trªn chñ yÕu vÉn ®−îc khai th¸c trong tù nhiªn. §iÒu nµy ®· ®e do¹ c¸c loµi sinh vËt cã Ých kh¸c nh− cãc, nh¸i, chim.. g©y mÊt c©n b»ng sinh th¸i, t¨ng s©u bÖnh ph¸ h¹i mïa mµng. - Nguån gièng Mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó g©y nu«i sinh s¶n theo luËt ViÖt Nam còng nh− theo c«ng −íc CITES lµ c¬ së g©y nu«i ph¶i chøng minh ®−îc kh¶ n¨ng ®· s¶n xuÊt ®−îc thÕ hÖ thø hai (F2) trong m«i tr−êng nu«i nhèt hoÆc ¸p dông mét ph−¬ng ph¸p ®· ®−îc chøng minh lµ s¶n xuÊt ®−îc thÕ hÖ F2. Qua kh¶o s¸t thùc tÕ g©y nu«i sinh s¶n r¾n hæ mang ph× t¹i VÜnh Phóc, Hµ T©y vµ ba ba gai, ba ba hoa ®Þa ph−¬ng, ba ba lai t¹i H¶i D−¬ng, B¾c Giang, c¸c loµi nµy ®Òu cã tËp tÝnh sinh s¶n lµ m¾n ®Î, dÔ nu«i do vËy hÇu hÕt c¸c hé gia ®×nh ®Òu cã thÓ tù g©y gièng víi tû lÖ con sèng trªn 90%. Theo c¸c nghiªn cøu vÒ ®Æc tÝnh sinh s¶n cña c¸c loµi ®éng vËt chñ yÕu hiÖn ®ang ®−îc g©y nu«i ë ViÖt Nam, c¸c loµi thó nh− lîn rõng, h−¬u, nai, ho·ng, cÇy, khØ, c¸c loµi chim nh− gµ rõng, c«ng, c¸c loµi bß s¸t nh− tr¨n, r¾n, c¸ sÊu, kú nh«ng, ba ba, Õch,... ®Òu lµ nh÷ng loµi m¾n ®Î vµ dÔ nu«i trong ®iÒu kiÖn nu«i nhèt v× vËy cã nhiÒu tiÒm n¨ng vµ lîi thÕ cho viÖc ph¸t triÓn víi qui m« lín h¬n trong nh÷ng n¨m tíi. Tuy nhiªn, mét thùc tr¹ng kh¸ phæ biÕn ë c¸c c¬ së g©y nu«i sinh s¶n ®éng vËt hoang d· hiÖn nay lµ viÖc qu¶n lý ph¶ hÖ ®éng vËt nu«i ch−a ®−îc chó träng dÉn ®Õn nhiÒu loµi ®· x¶y ra hiÖn t−îng cËn huyÕt hoÆc lai t¹p víi c¸c ph©n loµi kh¸c lµm ph¸t sinh bÖnh tËt di truyÒn, gi¶m søc sèng vµ kh¶ n¨ng cho s¶n phÈm cña vËt nu«i. §iÓn h×nh lµ c¸c loµi c¸ sÊu, cÇy, h−¬u, nai,... víi nguån gèc c¸c c¸ thÓ bè mÑ phÇn lín kh«ng râ rµng. C¸ sÊu n−íc lî, n−íc ngät th−êng bÞ lai t¹p víi c¸ sÊu Cuba. Mét sè n¬i cã nu«i r¾n hæ mang chóa, r¾n r¸o, v.v.., nguån cung cÊp gièng cña c¸c loµi nµy chñ yÕu lÊy trong tù nhiªn. VÒ ph−¬ng diÖn nµy, viÖc nu«i c¸c loµi kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n nh©n t¹o sÏ lµ yÕu tè kÝch thÝch sù khai th¸c vµ bu«n b¸n ®éng vËt hoang d·. V× vËy, ®Ó qu¶n lý tèt ph¶ hÖ ®éng vËt g©y nu«i, ®Ó lo¹i bá viÖc s¨n b¾t tù nhiªn lµm gièng nu«i cÇn thùc hiÖn mét sè biÖn ph¸p sau: i) H−íng dÉn n«ng d©n hiÓu râ tÇm nguy h¹i cña viÖc lai t¹p cïng m¸u, ghi chÐp lý lÞch vµ ®Æc ®iÓm cña tõng c¸ thÓ g©y nu«i; ii) h×nh thµnh vµ cÊp chøng chØ c¸c tr¹i chuyªn s¶n xuÊt gièng; iii) t¨ng c−êng c«ng t¸c khuyÕn n«ng vÒ chän gièng vµ qu¶n lý gièng. - Thó y HiÖn t¹i viÖc phßng chèng dÞch bÖnh cho vËt nu«i hoang d· vÉn phô thuéc vµo kinh nghiÖm vµ tËp qu¸n cña ng−êi nu«i, thiÕu c¸c c¸n bé chuyªn m«n cã kü thuËt, thiÕu trang thiÕt bÞ, thuèc trong qu¶n lý, ch¨m sãc vËt nu«i vµ ng¨n ngõa dÞch bÖnh cho ®éng vËt g©y nu«i ë c¶ ba cÊp x·, huyÖn vµ tØnh. V× vËy, cÇn cã nghiªn cøu toµn diÖn vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p, quy tr×nh phßng vµ ch÷a bÖnh cho c¸c loµi nu«i g©y nu«i. §µo t¹o båi d−ìng cho c¸n bé khuyÕn n«ng, c¸n bé thó y c¬ së vÒ ®Æc ®iÓm, c¸c phßng vµ ®iÒu trÞ c¸c bÖnh cña c¸c loµi g©y nu«i, ®ång thêi lµm tèt c«ng t¸c truyÒn th«ng vÒ c¸c bÖnh cña §VHD g©y nu«i, mèi nguy h¹i cña chóng sang ng−êi vµ gia sóc kh¸c 2.2.6. HiÖu qu¶ kinh tÕ cña g©y nu«i Theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t c¸c m« h×nh trång trät t¹i x· B×nh Minh, huyÖn Kho¸i Ch©u, tØnh H−ng Yªn, s¶n xuÊt d−îc liÖu gióp cho n«ng d©n ®¹t ®−îc thu nhËp cao gÊp 4 ®Õn 5 lÇn so víi lµm lóa. ViÖc trång c©y d−îc liÖu ®· gióp n«ng d©n chuyÓn tõ s¶n xuÊt lóa truyÒn thèng, sang s¶n xuÊt hµng ho¸. §èi víi viÖc nu«i c¸c loµi ®éng vËt hoang d·, qua kh¶o s¸t t¹i c¸c tØnh ®ång b»ng s«ng Hång, B¾c Trung bé vµ ®ång b»ng s«ng Cöu Long, thu nhËp cña c¸c hé gia ®×nh tõ g©y nu«i sinh s¶n còng cho thÊy hiÖu qu¶ kinh tÕ cao cña lo¹i h×nh s¶n xuÊt nµy so víi c¸c c©y trång, vËt nu«i kh¸c (B¶ng 4). Vïng ®ång b»ng s«ng Hång, nu«i ba ba cã thÓ cho thu nhËp gÊp vµi chôc lÇn so víi lóa, rau vµ gÊp hµng tr¨m lÇn so víi nu«i lîn, bß. Thu nhËp tõ nu«i r¾n còng gÊp tõ 3-5 lÇn so víi trång lóa, rau mµu vµ gÊp vµi chôc lÇn so víi nu«i bß, lîn. T¹i c¸c tØnh B¾c Trung bé, nghÒ 72 Thùc tr¹ng vµ c¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ-qu¶n lý chñ yÕu... nu«i h−¬i, nai sinh s¶n vµ lÊy léc còng ®ªm l¹i thu nhËp cao h¬n nu«i gµ vµ gÊp tõ 3-5 lÇn so víi nu«i lîn. ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long, nu«i tr¨n vµ c¸ sÊu còng ®em l¹i nguån thu kh¸ lín gÊp hµng chôc lÇn so víi trång lóa vµ hµng tr¨m lÇn so víi nu«i lîn (B¶ng 4). B¶ng 4. HiÖu qu¶ mét sè c©y trång, vËt nu«i chÝnh t¹i mét sè tØnh §ång b»ng s«ng Hång, B¾c Trung Bé vµ §ång b»ng s«ng Cöu Long §¬n vÞ: Ngh×n ®ång TØnh Lo¹i c©y/con §¬n vÞ Thêi gian Tæng thu Chi phÝ Thu nhËp Lao ®éng (c«ng) Lóa 1 ha 4 th¸ng 8640 6048 2592 162 Rau 1 ha 3 th¸ng 12000 7200 4800 280 Lîn thÞt 1 con 6 th¸ng 595 357 238 20 Bß c¸i sinh s¶n 1 con 12 th¸ng 900 180 720 180 Ba ba gièng 360m2 24 th¸ng 324000 216204 107796 180 Ba ba thÞt 360m2 24 th¸ng 88000 61644 26356 180 H¶i D−¬ng, Hµ T©y, B¾c Giang, VÜnh Phóc R¾n hæ mang ph× 100 con 30 th¸ng 32400 18882 13518 60 Lîn thÞt 1 con 6 th¸ng 550 340 210 30 Gµ CN 100 con 4 th¸ng 2650 1800 850 60 H−¬u sinh s¶n 1 con 12 th¸ng 4000 2100 1900 50 H−¬u lÊy léc 1 con 12 th¸ng 3000 1724 1276 40 NghÖ An, Hµ TÜnh Nai lÊy léc 1 con 12 th¸ng 3500 2100 1400 40 Lóa 1 ha 4 th¸ng 12500 8460 4040 150 Lîn 1 con 6 th¸ng 820 500 320 20 C¸ sÊu 100 con 12 th¸ng 90000 28400 61600 250 An Giang, Cµ Mau Tr¨n gièng 30 con 24 th¸ng 70000 12000 58000 60 Nguån: §iÒu tra 8/2003 vµ tæng hîp tõ kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ cã sù tham gia cña ng−êi d©n. 2.2.7. Nh÷ng khã kh¨n, h¹n chÕ trong g©y nu«i sinh s¶n, trång cÊy nh©n t¹o hiÖn nay Trong trång cÊy thùc vËt hoang d·, n¨ng suÊt cã xu h−íng gi¶m, ®Êt nghÌo (trång ®Þa liÒn liªn tôc, n¨ng suÊt gi¶m mét nöa); s¶n phÈm d−îc liÖu phô thuéc nhiÒu vµo thÞ tr−êng Trung Quèc vµ m«i tr−êng nhËp khÈu; tµn d− ho¸ chÊt trong kh©u chÕ biÕn: qu¸ nhiÒu l−u huúnh khi sÊy cßn ®äng l¹i ë s¶n phÈm; sÊy than nªn khÝ CO2 ®äng l¹i nhiÒu trong s¶n phÈm. Trong g©y nu«i §VHD: 1) Khã ph©n biÖt ®−îc loµi g©y nu«i vµ ®éng vËt s¨n b¾t tõ tù nhiªn. NhiÒu n¬i, cã g©y nu«i ®−îc nh−ng khi b¸n, khã cã c¸ch tr×nh bµy ®−îc víi qu¶n lý thÞ tr−êng ®Ó kh«ng bÞ ph¹t. Ch−a cã c¨n cø x¸c minh, minh chøng ®©u lµ §VHD, ®©u lµ ®éng vËt nu«i, nªn khi vËn chuyÓn tõ tØnh nµy sang tØnh kh¸c th−êng bÞ lùc l−îng kiÓm l©m cña c¸c tØnh kh¸c b¾t gi÷ hµng. ViÖc khã ph©n biÖt ®éng thùc vËt hoang d· tõ g©y nu«i, trång cÊy nh©n t¹o víi khai th¸c tù nhiªn còng g©y rÊt nhiÒu khã kh¨n cho c¸c c¬ quan kiÓm l©m ®Þa ph−¬ng trong viÖc x¸c lËp c¸c hå s¬ thñ tôc khi cã yªu cÇu vËn chuyÓn cña c¸c hé nu«i. ii) ThÞ tr−êng tiªu thô kh«ng æn ®Þnh: iii) Thøc ¨n c«ng nghiÖp ch−a cã nhiÒu chñng lo¹i, gi¸ cßn cao vµ ch−a thÝch hîp ®èi víi con vËt nu«i. Mét sè n¬i nu«i §VHD chñ yÕu vÉn b»ng thøc ¨n tù nhiªn (nh− Phông Th−îng-Hµ T©y, VÜnh S¬n-VÜnh Phóc nu«i r¾n hæ mang ph×, hæ mang chóa b»ng cãc). Khai th¸c cãc, ngoÐ… lµm thøc ¨n cho r¾n lµ mét trong nh÷ng nguy c¬ ¶nh h−ëng mÊt c©n b»ng sinh th¸i, cã thÓ t¹o ®iÒu kiÖn cho c«n trïng s©u bÖnh ph¸ h¹i c¸c loµi c©y trång, vËt nu«i kh¸c; iv) ThiÕu gièng nu«i: tû lÖ thµnh c«ng trong viÖc cho r¾n hæ mang chóa sinh s¶n nh©n t¹o ch−a cao (theo kÕt qu¶ ®IÒu tra t¹i hé n«ng d©n tû lÖ thµnh c«ng chØ ®¹t kho¶ng 30-40%). PhÇn lín nh÷ng ng−êi nu«i r¾n hæ mang chóa, r¾n r¸o.. ®Òu s¨n b¾t c¸c gièng hay thu gom cña nh÷ng ng−êi s¨n kh¸c trong tù nhiªn; v) Ch−a hoµn toµn 73 §ç Kim Chung kiÓm so¸t ®−îc bÖnh dÞch, c«ng t¸c thó y víi ®éng vËt hoang d· ch−a thËt tèt. Mét sè bÖnh cho §VHD (r¾n hay m¾c ph¶i nh− bÖnh phæi, bÖnh v«i) vÉn ch−a ch÷a ®−îc triÖt ®Ó do ch−a cã thuèc ®Æc hiÖu;vi) Ng−êi nu«i gÆp nhiÒu trë ng¹i khi vËn chuyÓn s¶n phÈm: vii) Rñi ro cao do bÞ §VHD g©y h¹i cho ng−êi, bÞ chÕt hay « nhiÔm m«i tr−êng do thøc ¨n h«i thèi (hµng n¨m ë VÜnh S¬n cã 1 – 2 ng−êi chÕt do r¾n c¾n, nhiÒu ng−êi bÞ th−¬ng tËt suèt ®êi do kh«ng mang trang phôc b¶o hé (quÇn ¸o lo¹i dµy, g¨ng tay, giÇy) trong lóc tiÕp xóc víi r¾n (cho r¾n ¨n, quÐt dän, b¾t r¾n ®em b¸n, v.v…)... 2.3. C¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ-qu¶n lý chñ yÕu nh»m ph¸t triÓn g©y nu«i bÒn v÷ng §TVHD ë ViÖt Nam 2.3.1. X¸c ®Þnh c¸c loµi g©y nu«i phï hîp HiÖn nay c¶ n−íc cã kho¶ng 36 loµi ®éng vËt chñ yÕu cã thÓ ph¸t triÓn nh©n gièng sinh s¶n t¹i c¸c tr¹i nh©n t¹o hoÆc trong c¸c hé gia ®×nh. C¸c loµi cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn réng trong c¸ hé gia ®×nh song hiÖn t¹i míi phæ biÕn trong c¸ khu du lÞch, b¶o tån, c¸c c«ng ty kinh doanh lín nh− gµ l«i, c«ng, gµ rõng, sãc, khØ, cÇy, lîn rõng,...C¸c loµi lîn rõng, nai, h−¬u sao, ho·ng, cÇy, sãc, gµ rõng, c«ng, r¾n hæ mang, r¾n c¹p nong, ba ba, Õch,... cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn trªn toµn bé l·nh thæ. C¸c loµi h−¬u vµng, khØ ®u«i dµi, gµ l«i lam, c¸ sÊu n−íc ngät, nh«ng, ®åi måi,... cã −u thÕ ph¸t triÓn ë c¸c miÒn Trung vµ Nam bé. C¸c loµi c¸ sÊu n−íc lî, r¾n n−íc, tr¨n, rång ®Êt cã −u thÕ ph¸t triÓn ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ Nam bé. 2.3.2. ChÝnh s¸ch cho g©y nu«i §TVHD Môc tiªu cña chÝnh s¸ch nµy nh»m khuyÕn khÝch g©y nu«i, thuÇn d−ìng ®éng thùc vËt hoang d· ®Ó trë thµnh hµng ho¸ sö dông trong n−íc vµ xuÊt khÈu. ChÝnh s¸ch nµy bao gåm: i) t¹o ra c¬ chÕ ®Ó g¾n h÷u c¬ gi÷a viÖc qu¶n lý b¶o vÖ tµi nguyªn, h¹n chÕ khai th¸c tr¸i phÐp víi viÖc khuyÕn khÝch vµ h−íng dÉn c− d©n vïng ®Öm quanh c¸c v−ên quèc gia, khu b¶o tån thiªn nhiªn t×m c¸c nguån kiÕm sèng kh¸c ®Ó thay thÕ viÖc s¨n b¾t h¸i l−îm cã tÝnh truyÒn thèng; ii) X©y dùng ch−¬ng tr×nh khuyÕn khÝch g©y nu«i, ch−a cã tµi liÖu h−íng dÉn mét c¸ch s©u réng vÒ kü thuËt nu«i vµ trång c¸c loµi §TVHD, c«ng t¸c khuyÕn n«ng míi chØ chó ý nhiÒu ®Õn c©y l−¬ng thùc, c©y ¨n qu¶ vµ c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp truyÒn thèng mµ ch−a chó ý tíi §TVHD; iii) Cã chÝnh s¸ch phï hîp cho qu¶n lý vËn chuyÓn §TV g©y nu«i; iv) CÊp phÐp ®¨ng ký kinh doanh, cÇn x©y dùng hÖ thèng th«ng tin tõ Trung −¬ng tíi c¸c tØnh vµ huyÖn, x· ®Ó n¾m ®−îc t×nh h×nh g©y nu«i; iv) CÇn cã c¸c cuéc ®iÒu tra ®iÓm, ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c c¸c loµi ®−îc nu«i vµ t×nh tr¹ng ®¨ng ký vµ cÊp phÐp g©y nu«i; vi) CÇn cã chÝnh s¸ch hç trî viÖc l−u th«ng tiªu thô s¶n phÈm g©y nu«i, cã chÕ ®é cÊp ®¨ng ký tr¹i nu«i d−íi sù kiÓm so¸t chÆt chÏ cña c¸c ngµnh chøc n¨ng. 2.3.3. Nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn thøc ¨n cho c¸c loµi g©y nu«i CÇn tiÕn hµnh nghiªn cøu thµnh phÇn thøc ¨n cho c¸c loµi ®éng vËt g©y nu«i, x©y dùng quy tr×nh s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn thøc ¨n c«ng nghiÖp cho c¸c loµi ®Ó thay thÕ thøc ¨n tù nhiªn, giíi thiÖu c¸c lo¹i thøc ¨n tæng hîp cho ng−êi nu«i. Ngoµi viÖc t¨ng c−êng cung cÊp thøc ¨n tæng hîp, thøc ¨n c«ng nghiÖp, vÊn ®Ò cung cÊp c¸c thøc ¨n cho ®éng vËt tõ khai th¸c tù nhiªn cÇn ®−îc kiÓm so¸t chÆt chÏ nh»m tr¸nh sù bÊt c©n b»ng sinh th¸i, ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng sinh häc. 2.3.4. X©y dùng quy tr×nh g©y nu«i thÝch hîp Quy tr×nh h−íng dÉn n«ng d©n vÒ tiªu chuÈn quy c¸ch chuång tr¹i phï hîp víi tõng loµi nu«i, tõng ®iÒu kiÖn kinh tÕ cña ng−êi nu«i vµ ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña mçi vïng ®Ó ®¸p øng c¸c tiªu chuÈn quy ®Þnh cña CITES vÒ g©y nu«i vµ n©ng cao h¬n n÷a hiÖu qu¶ vµ chÊt l−îng cña viÖc g©y nu«i §VHD. Trung t©m khuyÕn n«ng quèc gia, c¸c viÖn nghiªn cøu, kÕt hîp víi c¸c ®Þa ph−¬ng x©y dùng quy tr×nh ch¨n nu«i phï hîp cho tõng loµi, tõng vïng sinh th¸i, theo tõng h×nh thøc nu«i thÝch hîp. CÇn nghiªn cøu toµn diÖn vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p, quy tr×nh phßng vµ ch÷a bÖnh cho c¸c loµi nu«i g©y nu«i. 2.3.5. §µo t¹o nh©n lùc vµ th«ng tin tuyªn truyÒn trong lÜnh vùc g©y nu«i CÇn tiÕn hµnh ®µo t¹o, båi d−ìng kiÕn thøc cho c¸n bé khuyÕn n«ng, c¸n bé thó y c¬ së vÒ ®Æc ®iÓm, c¸ch phßng vµ ®iÒu trÞ c¸c bÖnh cña c¸c loµi g©y nu«i. CÇn lµm tèt c«ng t¸c truyÒn th«ng vÒ c¸c bÖnh cña §VHD g©y nu«i, mèi nguy h¹i cña chóng sang ng−êi vµ gia sóc 74 Thùc tr¹ng vµ c¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ-qu¶n lý chñ yÕu... kh¸c. CÇn h−íng dÉn n«ng d©n hiÓu râ tÇm nguy h¹i cña viÖc lai t¹p cïng m¸u; h−íng dÉn ghi chÐp lý lÞch vµ ®Æc ®iÓm cña tõng c¸ thÓ g©y nu«i; h×nh thµnh vµ cÊp chøng chØ c¸c tr¹i chuyªn s¶n xuÊt gièng; t¨ng c−êng c«ng t¸c khuyÕn n«ng vÒ chän gièng vµ qu¶n lý gièng ®Ó qu¶n lý tèt ph¶ hÖ ®éng vËt g©y nu«i, lo¹i bá viÖc s¨n b¾t tù nhiªn lµm gièng nu«i. 4. KÕT LUËN HiÖn nay, c¶ n−íc cã kho¶ng 50 loµi ®éng vËt chÝnh vµ hµng tr¨m loµi thùc vËt hoang d· ®ang ®−îc g©y nu«i sinh s¶n vµ trång cÊy nh©n t¹o ë hÇu kh¾p c¸c tØnh. N¨m 2003, cã kho¶ng 316 tr¹i g©y nu«i vµ 1.658 hé g©y nu«i ®éng vËt hoang d·, trong ®ã kho¶ng 151 tæ chøc vµ c¸ nh©n tham gia g©y nu«i c¸ sÊu víi tæng ®µn c¸ sÊu lªn ®Õn h¬n 70 ngµn con, 575 c¬ së nu«i tr¨n víi gÇn 60 ngµn con, h¬n 928 hé nu«i r¾n víi sè l−îng h¬n 100 ngµn con, 2035 hé nu«i ba ba víi tæng sè trªn 2,2 triÖu con mçi n¨m, kho¶ng 1266 c¬ së g©y nu«i c¸c lo¹i h−¬u, nai, ho·ng víi h¬n 16000 con. Cã 4 m« h×nh g©y nu«i chñ yÕu hiÖn nay lµ i) c¸c khu b¶o tån, v−ên quèc gia, khu du lÞch, ii) c¸c tr¹i nu«i trång lín thuéc c¸c c«ng ty, doanh nghiÖp, iii) c¸c tr¹i ‘vÖ tinh’ cña c¸c c«ng ty, vµ iv) c¸c tr¹i cã qui m« nhá t¹i c¸c hé gia ®×nh. PhÇn lín c¸c hÖ thèng chuång tr¹i, c¬ së h¹ tÇng phôc vô cho s¶n xuÊt cßn th« s¬, mang tÝnh tËn dông do thiÕu ®Çu t−, thiÕu hiÓu biÕt vÒ ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng c¸c ®éng vËt hoang d·. V× vËy h¬n 90% sè chuång nu«i §VHD ch−a ®¸p øng ®−îc cho ch¨n nu«i, trång cÊy trong ®iÒu kiÖn th©m canh, s¶n xuÊt c«ng nghiÖp. Nguån cung cÊp thøc ¨n cho c¸c loµi nãi trªn chñ yÕu vÉn ®−îc khai th¸c trong tù nhiªn. HiÖn t¹i viÖc phßng chèng dÞch bÖnh cho vËt nu«i hoang d· vÉn phô thuéc vµo kinh nghiÖm vµ tËp qu¸n cña ng−êi nu«i, thiÕu c¸c c¸n bé chuyªn m«n cã kü thuËt, thiÕu trang thiÕt bÞ, thuèc trong qu¶n lý, ch¨m sãc vËt nu«i vµ ng¨n ngõa dÞch bÖnh cho ®éng vËt g©y nu«i ë c¶ ba cÊp x·, huyÖn vµ tØnh. G©y nu«i sinh s¶n lµ nguån t¨ng thu nhËp ®¸ng kÓ vµ t¹o viÖc lµm cho c¸c hé n«ng d©n. Vïng ®ång b»ng s«ng Hång, nu«i ba ba cã thÓ cho thu nhËp gÊp vµi chôc lÇn so víi lóa, rau vµ gÊp hµng tr¨m lÇn so víi nu«i lîn, bß. §Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng nghÒ g©y nu«i ®éng thùc vËt hoang d·, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh c¸c loµi nu«i thÝch hîp cho tõng vïng, x©y dùng c¬ chÕ chÝnh s¸ch phï hîp ®Ó khuyÕn khÝch vµ qu¶n lý tèt nghÒ g©y nu«i §TVHD, nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn loµi thøc ¨n ®Ó ph¸t triÓn ch¨n nu«i mét c¸ch bÒn v÷ng, x©y dùng quy tr×nh ch¨n nu«i thÝch hîp, ®µo t¹o vµ tuyªn truyÒn vÒ c«ng t¸c g©y nu«i §TVHD. TµI LIÖU THAM KH¶O §ç Kim Chung (2003). Nh÷ng gi¶i ph¸p kinh tÕ nh»m t¨ng c−êng kiÓm so¸t viÖc bu«n b¸n ®éng thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam, Nghiªn cøu Kinh tÕ cho quü §éng vËt hoang d· thÕ giíi, Hµ Néi ChÝnh phñ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt nam (2003). NghÞ ®Þnh cña ChÝnh phñ vÒ Qu¶n lý ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu vµ qu¸ c¶nh c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt hoang d·, Sè 11/2002/ND-CP ngµy 22 th¸nh 1 n¨m 2002 Côc kiÓm l©m (2005). Sè liÖu thèng kª c¸c tr¹i g©y nu«i §VH ë ViÖt Nam (Sè liÖu ch−a xuÊt b¶n) Côc kiÓm l©m (2003). Tµi liÖu tËp huÊn vÒ Qu¶n lý c¸c ho¹t ®éng xuÊt khÈu, nhËp khÈu ®éng thùc vËt hoang d· vµ thùc thi c«ng −íc CITES Ph¹m Nh− BÝch (2003). §éng vËt hoang d· ®ang l©m nguy, Khoa häc vµ ®êi sèng, Sè 43 (1554) ngµy 6 th¸ng 6 n¨m 2003. Tµi liÖu tËp huÊn CITES, 2000, 2002, 2003. Vietnam News (2002). Asia Plagued by Wildife Poachers, Vietnam News, June 2002 Vò V¨n Dïng vµ Jenne Debeer (2002). Tæng quan ngµnh l©m s¶n ngoµi gç ë ViÖt Nam. 75